Faust to wielki uczony, mędrzec, człowiek stary, ale wciąż mający poczucie niespełnienia. Marzył, że odkryje mechanizmy rządzące światem, sens istnienia, a tymczasem, choć posiadł ogrom wiedzy, nie dociekł istoty rzeczy. W tej sytuacji diabeł zakłada się z Bogiem, że uda mu się opętać duszę uczonego. Przybywa do niego i proponuje zawarcie cyrografu. Początkowo Faust nie jest tym zainteresowany, udaje mu się nawet uwięzić diabła. W końcu zgadza się na to pod warunkiem, że szatan stworzy mu taką chwilę, o której bohater powie „trwaj, jesteś piękna”.
Pierwszym krokiem jest odmłodzenie Fausta. Uczony wypija specjalny eliksir przygotowany przez czarownicę służącą szatanowi. Potem wiedźma pokazuje mu lustro, w którym bohater widzi śliczną młodziutką dziewczynę. Jest to Małgorzata, którą Faust pożąda, dlatego rozkazuje Mefistofelesowi, by go do niej zaprowadził. Faust poznaje Małgorzatę, uwodzi ją, zostaje ojcem jej dziecka. Porzuca jednak dziewczynę w pogoni za nowymi wrażeniami. Podczas, gdy on bierze udział w sabacie czarownic, Małgorzata oczekuje w więzieniu na egzekucję - jest skazana na śmierć za zabicie swego dziecka, a wcześniej za otrucie matki. Obu tych zbrodni dokonała pod wpływem Fausta: podała matce zbyt dużą dawkę środka nasennego, bo chciała się spotkać z ukochanym, zabiła niemowlę w rozpaczy, porzucona przez Fausta.
W ostatniej chwili bohater rozkazuje Mefistofelesowi, by zaprowadził go do Małgorzaty. Kaja się przed nią i jest świadkiem, jak dusza Małgorzaty uzyskuje przebaczenie win.
Faust to dzieło życia Goethego. Pracę nad dramatem rozpoczął w latach 1773-1775. Wracał do niej przez całe życie. Pierwsza część tragedii została wydana w 1808 r. Utwór nawiązuje do owianej mrocznymi legendami autentycznej postaci niemieckiego wędrownego alchemika i maga, Johanna Fausta (ok. 1480-ok.1540), autora traktatu o magii i wiedzy tajemnej Zmuszenie piekła. Faust studiował teologię w Heidelbergu, w Krakowie magię i czarnoksięstwo, ogłosił się też “drugim magiem świata”.
W czasie podróży przez świat Faust we wszystkich przejawach życia poszukuje najwyższej satysfakcji. Uniesienia, jakie przeżywa bohater, są jednak tylko chwilowe. Faust nie może nawet w miłości do Małgorzaty znaleźć pełni szczęścia. Miłość ta natomiast doprowadzi dziewczynę do zguby. Zewnętrzne doświadczenia życiowe bohatera mają charakter pesymistyczny. Wewnętrzny rozwój Fausta doprowadzi, mimo wszystko, do afirmacji życia. W tragedii Goethego Faust jest uczonym starcem, który zgłębił i poznał wszelkie tajemnice świata. Nie zaspokoiło to jednak jego dążeń do wzniesienia się ponad ziemskie ograniczenia. Bohater uważa, że poznał dotąd tylko wiedzę książkową, teoretyczną, nie dane mu zaś było doświadczyć życia w pełnym jego wymiarze. W rozgrywającym się w Niebie “Prologu” (Prolog w Niebie) między Bogiem a Mefistofelesem dochodzi do zakładu. Odtąd diabeł będzie usiłował doprowadzić duszę Fausta do upadku, na co dostał pozwolenie od Najwyższego. Wkrótce dochodzi do transakcji między Mefistofelesem a uczonym: Faust obiecuje diabłu swą duszę, w zamian Mefisto będzie służyć starcowi, aż ten nie zawoła do przemijającej chwili radości “Chwilo trwaj, / Jesteś tak piękna!”. Sens egzystencji bohatera nadaje bowiem aktywizm, zaprzestanie jakiegokolwiek działania i pogrążenie się w statycznym trwaniu stanowiłoby zaprzeczenie jego dotychczasowej postawy życiowej.
Dalszą część utworu wypełnia opis zabiegów Mefistofelesa, który stara się stworzyć Faustowi taką chwilę, którą ten zapragnąłby zatrzymać na wieczność. Uczony zostaje odmłodzony i obdarzony możliwością dowolnego przenoszenia się w czasie i przestrzeni, poznaje też piękną dziewczynę, Małgorzatę, w której się zakochuje. Od tej chwili poczynania bohaterów zapowiadają tragedię: odmłodzony Faust uwodzi Małgorzatę, która - urodziwszy niemowlę - topi je, stając się tym samym dzieciobójczynią.
Akcja Fausta jest pretekstem do ukazania wątpliwości i niepokojów egzystencjalnych samego Goethego, szczególnie dotyczących odwiecznych pytań o sens ludzkiego działania oraz możliwości poznawcze człowieka. Współcześnie terminu faustowski używa się dla określenia człowieka, który gotów jest poświęcić wartości materialne dla dóbr duchowych, człowieka, który motywowany jest do działania bezustannym pragnieniem zdobycia pełni wiedzy, wreszcie człowieka, który bezustannie boryka się z samym sobą, z własną sferą.
Mistrz i Małgorzata Akcja powieści rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: w Moskwie lat 20. i w Jerozolimie za czasów Chrystusa. Do Moskwy niespodziewanie przybywa diabeł (Woland) ze swoją świtą (Azazello, Behemot, Fagot, Hella). W pełną absurdów rzeczywistość komunistyczną - pozbawioną wyższych wartości, zakłamaną, w gruncie rzeczy nędzną, gdzie panuje oszustwo, naciągactwo, pozory - diabeł wprowadza porządek, prawdę, demaskuje oszustów i kłamców, karze. Następuje odwrócenie ról. Diabeł, w myśl motta powieści, pochodzącego z dramatu J. W Goethego Faust, „czyni dobro”. Ratuje Mistrza, twórcę powieści o Jeszui Ha-Nocri, oddaje go zakochanej w nim Małgorzacie, która zgodziła się pełnić obowiązki gospodyni na balu u szatana w zamian za ocalenia Mistrza. Odsłania absurdy socjalistycznej rzeczywistości, w której ludzie udają, że żyje im się dobrze, ale w rzeczywistości kombinują, by poprawić swój byt.
Wydarzenia w Jerozolimie dotyczą procesu Jeszui Ha-Nocri, mesjasza, i egzekucji na Górze Czaszki. Pisarz pokazał rozterki wewnętrzne Piłata, słabość i pokorę Jeszui - człowieka, który boi się śmierci, cierpi, nie chce umierać.
Powieść została opublikowana po śmierci pisarza, a pierwsze wydanie było mocno okaleczone przez cenzurę. Mimo to została uznana za arcydzieło. Różnie ją interpretowano: jako alegorię polityczną, utwór satyryczny, utopijny. Powieść jest zagadkowa i wieloznaczna, stąd różnorodność interpretacji. Michał Bachtin - teoretyk literatury - nazwał ją menippeą, czyli utworem wywodzącym się z tradycji karnawałowo-ludowej, w który pierwiastki fikcji i fantastyki łączą się z rzeczywistością..
Inspiracje: Bułhakow pisał Mistrza i Małgorzatę pod wyraźną inspiracją dwóch wątków. Pierwszym jest wątek faustowski, pisarz oparł się tu na legendzie o Fauście, przede wszystkim na Fauście Johanna Wolfganga Goethego. Inspiracja ta jest już dostrzegalna w samym tytule: Małgorzata to ukochana Fausta.
Drugi wątek, stanowiący oś kompozycyjną powieści, to wątek biblijny. Bułhakow przeprowadził dokładne studia topograficzne Jerozolimy, natomiast w warstwie fabularnej oparł się na dwóch dziełach: Żywocie Jezusa Ernesta Renana oraz na Żywocie Jezusa Chrystusa Frederica W. Farrara. Efektem tego są postaci Jeszui Ha-Nocri (Jezus Chrystus) i Poncjusza Piłata. Jeszua jest tu przedstawiony jako ktoś słaby, nieprzekonany o swojej sile, pełen pokory i niepewności. Inaczej, niż każe tradycja, jest tu również ukazany Poncjusz Piłat. Ze wszelkich sił stara się uratować Jeszuę, ale musi ulec tłumowi i skazać go na śmierć.
Obraz systemu totalitarnego: Życie w Moskwie zdominowane jest przez komunistyczny system totalitarny. Widać to dokładnie w najdrobniejszych nawet szczegółach świata przedstawionego utworu: ludzie znikają, nikt nie jest pewien swojego losu. Zniknąć można w każdej sytuacji i na zawsze. Ludzie są zabijani, skazywani na wieloletni pobyt w więzieniu albo zsyłani na Syberię do łagrów. Wrogów ustroju, czyli wszystkich tych, którzy myślą inaczej niż to nakazuje oficjalna doktryna, można również ubezwłasnowolnić poprzez zamknięcie ich w szpitalu dla obłąkanych, popularnie zwanym „psychuszką” (tak dzieje się między innymi z Mistrzem). Ludzie żyją w bezustannym strachu, boją się i donoszą na siebie nawzajem.
Literatura w Rosji: Bułhakow miał przez całe swoje życie problemy ze stalinowską cenzurą. Między innymi te doświadczenia zawarł we fragmentach powieści, w których porusza problem funkcjonowania świata literackiego. W Rosji panuje wszechpotężna cenzura. Każdy pisarz, którego twórczość jest sprzeczna z linią partii, jest prześladowany i niszczony, jego książki zaś nie mają szans na ukazanie się w druku. Typowym przykładem represjonowania przez cenzurę może być tu Mistrz, który w programowo ateistycznym kraju odważył się napisać książkę o Chrystusie.
Diabły u Bułhakowa: Świat przedstawiony w Mistrzu i Małgorzacie to nie tylko świat ludzi. Elementem organizującym całą fabułę utworu są diabły. Najważniejszym z diabłów odwiedzających Moskwę jest Woland, zaś towarzyszą mu Korowiow, Azazello, Hella i kot Behemot. Celem pobytu diabłów w Moskwie jest urządzenie w tym mieście corocznego balu u szatana. Umieszczenie postaci z piekła rodem w samym środku totalitarnego ustroju komunistycznego przynosi nieobliczalne skutki. Diabły wywołują wiele afer i skandali, w różny sposób oddziałują na ludzkie losy. Co ciekawe, szkodzą ludziom złym i zepsutym, natomiast sporo dobrego czynią dla bohaterów tytułowych. Diabły ostatecznie nie są w stanie zburzyć systemu komunistycznego, udaje im się jedynie nim zachwiać. Po pewnym czasie wszystko w Moskwie wróci do normy.