Rosnące znaczenie audytu wewnętrznego w zmieniającym się świecie

Ryzyko jest integralnym składnikiem dzisiejszego środowiska biznesu. Ciągłe poszukiwanie usprawnionego działania, transformacje, fuzje, przejęcia, zmniejszanie inwestycji, globalizacja, naciski konkurencji i postęp technologiczny to przykłady sił napędzających zmiany w biznesie. Taka zmiana w obecnym środowisku gospodarczym niesie elementy ryzyka i obciąża kontrolę wewnętrzną.

Nowa rola audytu wewnętrznego

Tradycyjna "rewizja finansowa" nastawiona była na badanie wyników finansowych ze szczególnym uwzględnieniem kwestii finansowych i rachunkowych. Obecnie audyt wewnętrzny ma za zadanie pomóc zarządowi w osiągnięciu założonych celów przez szybką identyfikację obszarów ryzyka i pomoc w jego minimalizacji. Z praktycznego punktu widzenia audyt wewnętrzny musi:

• Uczestniczyć w procesie zarządzania ryzykiem pomagając zarządowi w określaniu i ocenie ryzyka oraz w informowaniu o tym ryzyku i związanych z nim niebezpieczeństwach dla firmy

• Popierać skuteczną kontrolę przy umiarkowanym koszcie zmniejszania ryzyka

• Pełnić funkcję katalizatora w stałym usprawnianiu mechanizmów kontroli i stosowaniu najlepszych rozwiązań

• 
  Dokonywać przeglądu mechanizmów kontroli wprowadzonych przez zarząd, które są niezbędne dla osiągnięcia założonych celów

• Skoncentrować się na obszarach, gdzie możliwości usprawnienia lub ryzyko strat są największe

• Zapewnić kontrolę zabezpieczającą majątek firmy.

Dzięki powyższym działaniom audyt wewnętrzny znacząco wspomaga firmę w osiąganiu założonych celów i w maksymalnym zwiększaniu wartości, którą stanowi ona dla udziałowców.

Jakie korzyści wynikają ze zlecenia prowadzenia audytu wewnętrznego firmie zewnętrznej?

Nowe wyzwania stojące przed organizacjami zmuszają do zadania ważnego pytania: czy firmy powinny same prowadzić audyt wewnętrzny, czy podzlecić go zewnętrznemu usługodawcy. Stworzenie Działu audytu wewnętrznego może być dla mniejszych firm nieproporcjonalnie dużym obciążeniem. Ponadto może okazać się, że poniesione środki zostały zmarnowane, jeśli audyt wewnętrzny nie skoncentruje się na istotnych dziedzinach.

Z tych względów opcja polegająca na zleceniu części lub całości funkcji audytu wewnętrznego niezależnemu zewnętrznemu usługodawcy często okazuje się najlepszym i najwydajniejszym rozwiązaniem. W każdym razie czynnikiem decydującym jest jakość świadczonych usług i znaczenie audytu wewnętrznego dla Zarządu i kierownictwa firmy.

Zakres usług audytu wewnętrznego

Jeżeli rozmiary planowanych czynności są zbyt duże lub firma nie dysponuje odpowiednimi środkami czy wykwalifikowanymi pracownikami, Dział audytu wewnętrznego może zlecić zewnętrznym konsultantom część prac.

Nikt nie policzył, ilu jest w Polsce specjalistów instytucjonalnej kontroli wewnętrznej. Natomiast szacuje się, że po wprowadzeniu obligatoryjnego audytu wewnętrznego w administracji publicznej, przybędzie ich co najmniej 1000. W bankach już teraz na 100 proc. pracowników przypada około 1 proc. audytorów. Jednak uznania zawodu audytora, którego na razie w świetle naszego prawa po prostu nie ma, można oczekiwać najwcześniej w 2002 roku.  

Tymczasem rola audytu wewnętrznego, dalekiego "krewnego" starej zawsze źle kojarzonej rewizji, będzie rosła. Już teraz wewnętrznego audytu {pod starą nazwą kontroli wewnętrznej} wymaga u nas ustawa o bankowości. Brytyjskim zasadom „corporate governance” - Raportowi Turnbulla - podlega grupa polskich spółek, które zadebiutowały na londyńskiej giełdzie. Od stycznia roku 2002, w Polsce wejdzie w życie zapis o obligatoryjnym audytu wewnętrznego w administracji państwowej. Vacatio legis daje tu m.in. czas na przygotowanie kadr, których umiejętności w 2005 roku zweryfikuje egzamin państwowy. Do końca ubiegłego roku Wielka "5" zbierała dane, potrzebne do statystyki polskich audytorów wewnętrznych. Już w końcu października 2001 Polski Instytut Kontroli Wewnętrznej (PIKW) razem z firmami Wielkiej "5": Andersenem, PricewaterhouseCoopers, Deloitte&Touche, Ernst&Young i KPMG - ogłosiły powstanie nowego uznanego przez The Institute of Internal Auditors (IIA) Stowarzyszenia Polskich Audytorów Wewnętrznych - IIA Polska.

Od kontroli do standardu

Pojęcie audytu wewnętrznego stosowane jest w Polsce co najmniej od ośmiu lat. Nadal jednak nie brakuje nieporozumień także wokół nazewnictwa w zakresie "kontroli wewnętrznej". Zaciemnia to rozumienie znaczenia audytu jako wewnętrznej kontroli instytucjonalnej, nie zaś funkcjonalnej. Zdaniem Edmunda J. Saundersa prezesa PIKW, nowoczesny a u d y t wewnętrzny cały swój nacisk kładzie na ocenę i ulepszanie s y s t e m u kontroli wewnętrznej. 

Przede wszystkim rozróżnić trzeba rolę funkcjonalnej i instytucjonalnej kontroli wewnętrznej, czyli audytu. System kontroli wewnętrznej, (temu najbliżej odpowiada dawniejsza kontrola wewnętrzna funkcjonalna), składa się z takich elementów, jak nadzór ze strony kierownictwa, szacowanie ryzyka, informacja, komunikacja, wewnętrzne kontrole, podział kompetencji i monitorowanie oraz korygowanie wad. Tylko do wycinka tego ostatniego punktu ma odniesienie audyt wewnętrzny, który ocenia i wskazuje nieprawidłowości, ale ich nie koryguje. Audyt nie jest odpowiedzialny za system kontroli wewnętrznej, za zarządzanie ryzykiem, ani też za corporate governance. Szczególnie wyrazistym dowodem tego, że system kontroli wewnętrznej i audyt wewnętrzny to dwa odrębne pojęcia jest konstatacja, że o ile bez audytu wewnętrznego przedsiębiorstwo może działać, o tyle bez efektywnego systemu wewnętrznej kontroli - nie, - mówi Edmund J. Saunders. 

Przy okazji warto uświadomić sobie, że system kontroli wewnętrznej ma każda firma, chociaż czasami - szczególnie w sektorze MSP - zakres kontroli funkcjonalnej jest nie w pełni uświadomiony. Funkcjonalna kontrola wewnętrzna natomiast zawiera się w samej strukturze firmy. Jej najprostszym przykładem może być to, że kasjerka w banku standardowo przelicza pieniądze dwa razy. Jak przekonuje E. Saunders, na Zachodzie wiele elementów kontroli funkcjonalnej, systemu kontroli wewnętrznej, jest po prostu sposobem pracy.

Monitorowanie systemu

Rola audytora wewnętrznego będzie ewoluowała zależnie od zmian na zewnątrz organizacji, - powiedział w Warszawie Alain Marcilhacy, ambasador Instytutu Audytorów Wewnętrznych IIA, specjalny doradca przewodniczącego Komisji Europejskiej. - Mam tu na myśli innowacje technologiczne, konkurencję w zdobywaniu rynku, zmiany w prawie (globalizacja, wymagania UE - uwaga AM), nacisk udziałowców, pracowników i podatników na wzrost przejrzystości. Zmiany zewnętrzne spowodują konieczność zmian wewnętrznych, których celem będzie lepsze wykorzystanie zasobów organizacji. (...) Zmienią się też zagrożenia związane z działalnością i właśnie w tym obszarze nastąpić powinien rozwój audytu wewnętrznego. Dotąd audyt wewnętrzny skupiał się na systemach kontroli. W przyszłości będzie musiał zająć się identyfikacją i oceną zagrożeń w działalności jednostki.  

Podstawowym warunkiem działania audytora jest niezależność, która wcale nie musi pozostawać w sprzeczności z tym, że pozostaje on pracownikiem kontrolowanej firmy. Z tego punktu widzenia, należałoby mówić przede wszystkim o koniecznej niezależności audytora od kontrolowanej czynności: inaczej, ta sama osoba nie może być autorem i kontrolerem procedur. Zarazem audytorowi potrzebna jest akceptacja kierownictwa firmy. Nowoczesny audytor, przekonuje PIKW, ma być bowiem sojusznikiem i doradcą zarządu w doskonaleniu systemu kontroli wewnątrz firmy. Wbrew rozpowszechnionej opinii, zadaniem audytora nie jest dzisiaj poszukiwanie błędów personelu, ale niedoskonałości s y s t e m u , w którym personel funkcjonuje. Audytor działa przeważnie ex post - nie zapobiega efektom niedoskonałości systemu, ale monitoruje je i proponuje zmiany. Statystyczny audytor wykrywa 2 proc. nadużyć. Przeszło 60 proc. nadużyć wychodzi na światło dzienne w efekcie działania systemu kontroli, reszta to przypadki i donosy.

Kto skontroluje audytora ?

Audytor wewnętrzny - jako pracownik firmy, na zasadzie co-sourcingu (razem ze specjalistami kontrolowanej organizacji) lub outsourcingu - dostarcza dane kierownictwu, ale także audytorom zewnętrznym - biegłym rewidentom, co z kolei m.in. pomniejsza koszt ich pracy. W jednostkach administracji publicznej praca audytora wewnętrznego ma być kontrolowana, ale także zgodnie z nowymi wytycznymi INTOSAI wspierana, np. w zakresie oceny i szkoleń, przez NIK. Ten z kolei, jako audytor zewnętrzny, może korzystać z profesjonalnej dokumentacji przygotowanej przez audytora wewnętrznego.  

Poza administracją publiczną samego audytora na bieżąco kontroluje zarząd, a co pięć lat zgodnie z Standardami ocenia go specjalista spoza firmy. Jak twierdzi prezes E. Saunders, stosunkowo niewiele jest przypadków, gdzie - tak jak w polskim prawie bankowym - w firmie niepublicznej audyt jest wymagany. W prawodawstwie europejskim znane jest natomiast zalecenie, by firma chociaż raz do roku rozważyła, czy fachowy audytor nie jest jej potrzebny. 

Dawna rewizja była często kadrowym "śmietnikiem" w każdej organizacji. Do dzisiaj spotykamy audytorów, dla których - jak dla dawnych kontrolerów - audyt to władza. Oczywiście w odniesieniu do dzisiejszej rzeczywistości jest zupełnie inaczej. I tak w kadrze audytorskiej tkwi zarówno nasza siła jak i słabość - przekonuje Edmund J. Saunders. - Dopóki sztab naszych audytorów wewnętrznych nie stanie się ze wszech miar profesjonalny, dopóty audyt przynosić nam może więcej szkody niż pożytku. Audytorów - zawodowców brakuje. Dobrze, że m.in. przy udziale PIKW powstały już studia podyplomowe i zawodowe dla audytorów, i to podzielone na specjalizacje. Jest jasne, że inne kompetencje powinien mieć audytor w banku, inne w telekomunikacji lub administracji. A wykształconemu już audytorowi potrzeba doświadczenia. Nie bez kozery w ogłoszeniach firm zachodnich, w których potrzeba audytora, na pierwszym miejscu - przed wymaganymi egzaminami - figuruje doświadczenie. 

4

---