Teoria Browna wyodrębnił 4 etapy w rozwoju chrześcijańskim.
1)przed ewangeliczna (55 - 80/85r.)
2)redakcji Ew. (lata 90-te)
3)redakcji Listów
4)po napisaniu Listów
1 - Pierwotną wspólnotę Tworzą Żydzi zamieszkujący Palestynę. Oczekiwali Mesjasza- konkretnego człowieka z rodu Dawida. Część gromadziła się wcześniej przy Janie Chrzcicielu. Przyjmowali do grona chrześcijan, samarytan i hellenistów. To sprawiło pojawienie się chrystologii. Żydzi w chrystologii widzieli zagrożenie, gdy Jezus ma mocniej wyeksponowaną moc bo dąży to do bałwochwalstwa. Stąd pojawił się konflikt z Żydami. Chrześcijanie zostali wykluczeni z synagogi.
2 - wspólnota ta pozostaje w konfrontacji z judaizmem i światem pogańskim. W świetle Jana niechrześcijanie nie mogą być zbawieni, są odłączani od Boga. Być może pozostaje w konflikcie z uczniami Jana Chrzciciela. Cały świat pozostaje pod władzą szatana, tylko wspólnota Jana jest w przyjaźni z Bogiem. Żydzi zostają obarczeni śmiercią Jezusa.
3 - czas istniejących we wspólnocie Janowej rozłamów, bo przez niektórych błędnie interpretowano napisaną właśnie Ew. Szczególnie popełniano błędy chrystologiczne, stąd listy, które przestrzegają przed fałszerzami. Ci też byli członkami wspólnoty, niektórzy uczniowie Jana byli fałszywi, którzy starali się rozbić wspólnotę, stąd tendencja do zacieśnienia wspólnoty wokół Jana Prezbitera, jako tego, który doświadczał obecności Chrystusa Konieczność wyznawania, że Jezus jest Mesjaszem. Listy są skierowane do tych, którzy bezpośrednio nie znali Jezusa, tylko z opowiadań. „Dzieci ciemności” to ci w Listach, którzy fałszywie nauczali.
4 - wezwania w Listach okazują się nieskuteczne, pojawiają się pierwsze herezje (doketyzm, gnoza, montanizm)
Dokeci- herezja doketyzmu, początkowo nie wierzono, że Jezus był w części człowiekiem następnie że nie był człowiekiem w ogóle.
Gnoza- skoro Jezus preegzystował to każdy z nas preegzystował. Dążyli do oświecenia- ciało jest więzieniem dla duszy, dążą do poznania, wiedza może wyzwolić człowieka.
Montanizm- skoro Duch Święty został nam dany toteż i wcielony. Każdy z nas nosi wcielonego Ducha Świętego.
Jan a Synoptycy, podobieństwa i różnice
Różnice:
-pod względem stylu i wypowiedzi Jezusa
-u synoptyków przypowieści to najpopularniejszy gatunek literacki - u Jana Jezus wygłasza mowy (np. relacja Jezusa do Ojca)
-Płaszczyzna topograficzna - u synopt. Jezus w Jerozolimie pojawia się tylko raz - u Jana 3 razy na święcie Paschy; działalność nie koncentruje się na Galilei, większość mów wychodzi w Jerozolimie
Chronologia - u synopt. Jezus spożywa Paschę i zostaje ukrzyżowany 15 Nizan (piątek) - u Jana jest wigilia, która poprzedza święto i Jezus umiera 14 Nizan (piątek) J18,28
Oczyszczenie świątyni - u synopt. na końcu działalności - u Jana na początku
Różnice teologiczne - u synopt. Jezus Mesjasz w centralnym miejscu Ewangelii- u Jana od początku przekonanie, że Jezus jest Mesjaszem(1,41)
Podobieństwa:
-opisy tych samych wydarzeń
uzdrowienie syna urzędnika królewskiego (J 4,46 por. Mk 8,5)
cudowne nakarmienie ludzi (J6,1 por. Mk6)
cudowne rozmnożenie chleba J6, Mk6
chodzenie po morzu (J6,16n por. Mk6, 45n)
sformułowania Jezusa
Wypowiedzi nie dotyczą dłuższych zdań, ale krótkich zdań!
Wnioski:
Jan czerpie z tradycji spisanej o działalności Jezusa z podobnych źródeł co synoptycy
Różnice płaszczyzny geograficznej - chronologicznej tłumaczą się procesem redakcji
Są powtórzenia materiału jakby Jan się powtarzał (co jest możliwe), albo to zabieg redakcyjny (6,35-50)
Problem autorstwa księgi (świadectwa zewnętrzne i wewnętrzne)
Autor w rozumieniu starożytnym (autor a scriptor). Autorem był ktoś kto wyraża w dziele własne idee, a pisarzem ten kto spisywał. Autor stał jako autorytet.
świadectwa zewnętrzne:
*Św. Ireneusz (180r.) - w swoim dziele Adversus hacreses określa autora czwartej Ewangelii mianem ucznia Jezusa, a Chrystusa nazywa Nauczycielem Jana. Jana identyfikuje on z umiłowanym uczniem Pana, który działał w środowisku efeskim- Azja Mniejsza - nikolaici
*Św. Polikrates (190r.) - bp Efezu potwierdza istnienia w Efezie tradycji związanej z Janem.W efezia znajdował się grób Jana Który był umiłowanym uczeń Pana, arcykapłanem i męczennikiem.
*Św. Klemens Aleksandryjski - określa Ewangelię jako duchową, wskazanie na pewna odmienność od synoptyków
*Św. Euzebiusz - w swoim dziele Historia Kościoła zebrał wypowiedzi Ojców Kościoła. Dowodzi, że w Efezie było 2 Janów - Apostoł i Prezbiter, bo istniały dwa groby
*Fragment Muratoriego - identyfikuje autora Ew. z autorem 1 Listu
Od IIIw. Opinia o autorze jest spójna, że to Jan Apostoł, choć wzmianka Euzebiusza wprowadza niepokój. Tradycja jest mocno zakorzeniona w Efezie. Być może Jan Prezbiter - uczeń Jana Apostoła był ostatecznym redaktorem Ew. Trudno to rozstrzygnąć.
świadectwa wewnętrzne: (co mówi autor sam o sobie)
J 21,24 - umiłowany uczeń Jezusa - jest obecny na wieczerzy, pod krzyżem, w narracjach o zmartwychwstaniu. Kim jest ten uczeń?
Hipoteza, że to symbol jak większość w Ew., który jest zawsze blisko Mistrza.
Inni twierdzą, że to Łazarz, nad którym Jezus zapłakał.
Inni, że to Jan Marek, w którego domu gromadzili się chrześcijanie w Jerozolimie.
Inni, że to Jan Prezbiter, którego w tradycji myli się z Janem Apostołem, a który był kontynuatorem myśli Apostoła. W wyniku wojny (70r.) wspólnota janowa przeniosła się do Efezu i tam powstawała redakcja, tam tworzono K-ł na gruncie diaspory żydowskiej. Ze względu na zbieżność imion, z czasem został mylony z Apostołem.
Ostateczna redakcja mogła się dokonać nawet po śmierci Jana Apostoła. Jan Apostoł określał się terminem inny uczeń, a Jan prezbiter zredagował to określenie na umiłowany uczeń.
Adresaci i cel napisania J
Jest wspólnotą ludzi wierzących (nie jest dziełem misyjnym)
CEL *J 20, 30- a) abyście wierzyli (czas teraźniejszy); b) abyście nadal uwierzyli- trwanie w wierze, którą odbiorcy posiadają. Celem jest umocnienie w wierze judeochrześcijan, którzy nie chcieli opuścić ani Judaizmu ani Jezusa.
ADRESACI-Ewangelia jest skierowana do zagrożonych prześladowaniem, bądź wątpiących. Wspólnota chrześcijańska przeżywa konfrontację z synagogą (po roku 80) - judaizm staje się rygorystyczny (usuwa się chrześcijan z synagogi).
Modlitwa żydowska - „niechaj nie będzie nadzieją dla nazarejczyków ” - 18 błogosławieństw - chrześcijanie zrównani z heretykami. Chodzi o judeo - chrześcijan, którzy ze wspólnoty synagogalnej przechodzili na chrześcijaństwo. Ewangelia jest skierowana do tych, którzy mięli rozterki, że jak chcą wierzyć w Chrystusa to konsekwentnie zostaną wydaleni z synagogi - klimat „Nie lękajcie się!”
Wzmianki w nauce Jezusa:
1)J9,22- Żydzi postanowili, że ten kto uzna Jezusa będzie wykluczony z synagogi.
2)12,42- wielu z przywódców uwierzyło w Jezusa, ale pozostawało w ukryciu bo bali się wyrzucenia z synagogi.
3)16,2 narasta konflikt o wyłączenie z synagogi.
BŁĘDNE NAUKI
Dokeci kwestionowali wcielenie - Ewangelia z tymi polemizuje. Jezus doświadcza ludzkich cierpień - włócznią przebijają bok; wypływa krew i woda - dowód, że to realne, ludzkie ciało.
Gnostycy - o zbawieniu decyduje poznanie, wyższa wiedza. Ew. mówi, że trzeba czynić prawdę - nie tylko poznać (6, 60n.; 3,2).
Polemika ze światem - termin świat: 1) - cała ludzkość, dla której przyszedł Chrystus ze zbawieniem - znaczenie pozytywne; 2) - mając szanse świat nie przyjął zbawienia - władcą szatan - znaczenie negatywne - ludzkość, która nie przyjęła Chrystusa; są wrogo nastawieni na Jezusa i uczniów (13 -17)
Ewangelia broni chrześcijan, że oni nie są wrogiem, nie stanowią zagrożenia, nie są przeciwni ładowi społecznemu - tu chodzi o kwestie moralne. Bunt przeciw cesarstwu nie ma wymiaru politycznego, ale jest moralny.
Wobec Żydów dają świadectwo Synostwa Bożego w Jezusie, wobec świata (obojętnych) - wyznanie Parakleta.
Polemika ze zwolennikami Jana Chrzciciela (1,8), Jan urodził się wcześniej i ochrzcił Jezusa (1,19n.) - sam Jan uważał się za niższego. Zawiera też elementy dyskusji - to Jezus był pierwszy preegzystował.
Polemika z Żydami - apologia, po wykluczeniu chrześcijan z synagogi. Żydzi są utożsamiani ze światem. Dyskusja z urzędowym judaizmem, ale też dużo opisów świąt judaistycznych - Jezus przychodzi na święto Paschy, zna tradycję, sam uczestniczy w nurcie religii żydowskiej. Pozytywnie wobec Żydów stosowany jest termin „Izrael” (1, 49). Żydzi to ci wrogo nastawieni, nie przyjmujący Chrystusa. Zachęta dla judeo - chrześcijan, by przyjęli Chrystusa (8, 30; 10, 19n.; 10, 40n.).
Nie można tu mówić o antysemickim charakterze Ewangelii Jana. Owszem ostro i krytycznie wypowiada się o Żydach, którzy nie przyjęli Pana, ale dobrze o Izraelitach.
Styl czwartej Ewangelii.
Ew. J. nie ma przypowieści, a większości treści przekazana jest w formie mów, dialogów, rozmów.
Częste dialogi zajmują (60% materiału). Dialog oraz rozmowy Jezusa służą przedstawieniu Jego nauki. Dialog ma specyficzną strukturę:
1)zarys sytuacji- miejsce,czas,okoliczności
2)charakterystyka rozmówców
3)prowokacja ze strony Jezusa- zawsze dialog inicjuje Jezus.
4)Jezus z rozmowy przechodzi w obszerny wykład w formie monologu.
Wszystko rozstrzyga się na płaszczyźnie rozmów, otoczkę stanowi narracja. W odróżnieniu od synoptyków nie jest opowiadaniem, ale dramatem. Dialogi służą objaśnieniu nauczania Jezusa. Przekaz najistotniejszych treści jest pewnym zabiegiem literackim - nie dosłownie są to słowa wypowiedziane przez Jezusa. Cel - wzbudzić w czytelniku wiarę. Znaki i cuda towarzyszą dialogom. Trudne treści łatwiej wyjaśnia się w dialogu. Główne prawdy są ukazywane w postaci dialogów - to ma służyć spotkaniu z Chrystusem. Ważną cechą sposobu Janowego wyrażania jest nieporozumienie. Nieporozumienia: znak oczyszczenia świątyni J2,19, rozmowa z Nikodemem J3,3, mowa o wodzie żywej z Samarytanką, mowa o chlebie żywym, nauka o zmartwychwstaniu. Styl ten wskazuje, że nie łatwo własnymi siłami uwierzyć w to co Jezus mówi. Jezus jest dla człowiekiem zagadką.
Język i słownictwo Jana
Ewangelia jest napisana prostym językiem, pojawiają się powtórzenia, treść teologiczna bardzo uboga. Napisana prawdopodobnie w języku aramejskim, później przetłumaczone na grecki. Świadczą o tym hebrajskie zwroty i terminy niezrozumiałe dla Greków. Podobieństwa do odkrycia w Qumran- dualizmy, styl myślenia hebrajczyka, cytaty z septuaginty.
Paralelizmy: U Jana są to pewne konstrukcje literackie, dzięki którym rozwijana jest myśl.
Syntetyczny- 1 werset zawiera treści, następne zawierają tą samą treść lecz pogłębioną J6,48.
Antyteliczny- wyraża tę samą myśl poprzez zaprzeczenie J6,51.
IDEE WIODĄCE
Idea Wyjścia Salin: Porównał Ew. z Ks. Wj. Uważał, że Jan mógł oprzeć się o ideę Wyjścia. Podobieństwa: cud przemiany wody w wino- przy wyprowadzeniu ludu przez Mojżesza. Woda w krew Wj 7,10
- uzdrowienie paralityka przy sadzawce w Betsaidzie, Jezus jako lekarz ciała ludzkiego. W Wj sam Jahwe nazywa się lekarzem Wj 15,26. Mowa eucharystyczna i rozmnożenie chleba.
Idea Stworzenia: Bouamard twierdzi, że Ew. J. to przejęcie idei stworzenia. 7 części Ew. Działalność Jezusa jest ukazywana jako nowe stworzenie. Podzielił działalność Jezusa na 7 okresów.
Idea kultu- życie toczyło się wokół świątyni, kult oddawania czci Bogu. Jezus w Ew. zapoczątkował nowy kult. Wątek liturgiczny. Ewangelista ukazuje stary kult jako coś przemijającego ukazując jednocześnie nowy kult. Np. Wydarzenie oczyszczenia świątyni. Szabat- kwestia uzdrowienia w szabat, dokonuje się to na zasadzie przeciwieństwa Jezus Syn Człowieczy- Panem Szabatu.
De Four - idea walki ciemności ze światłością. Wokół Jezusa gromadzą się uczniowie, wokół szatana gromadzi się świat. Im jaśniej świaci światło tym większa agresja. Śmierć Chrystusa jest zwycięstwem.
Idea dramatu-Dramat, który zaczyna się prologiem - tu pojawiają się główne postacie: Jan Chrzciciel, uczniowie i centralna postać - Jezus - już na początku objawia, kim jest. Akt I - (1 -12) - objawienie się Słowa Bożego światu;
Akt II - (13 20) - wywyższenie Syna Człowieczego wobec świata na krzyżu;
Akt III - (21 epilog) - uczniowie niosą światło i życie światu.
Cel ujęcia dramatu - by czytelnik uwierzył, zobaczył i usłyszał Słowo Chrystusa, bo w ujęciu tej prawdy są świadkowie.
Teologia u Świętego Jana
Treść teologiczna jest przekazywana w formie dialogów. To angażowało słuchacza, dziś wprowadza czytelnika w dialog z Chrystusem - Słowem. Jest konkretna struktura:
*Pojawia się czas, miejsce - wprowadzenie w dialog - informacje (4, 3 -6)
*Charakterystyka osób, z którymi Jezus rozmawia, bardziej szczegółowa niż u synopt.
*W reguły dialog pojawia się z inicjatywy Jezusa, Jego wypowiedzi metaforyczne prowokują do rozmowy, do wyjaśnienia zawiłych treści, pojawia się wykład
*Z rozmowy przejście w monolog; także przy niezrozumieniu Jezus wprowadza pozytywną wypowiedź - to niezrozumienie świadczy, że nie jest prosto przyjąć prawdę, że Chrystus jest Synem Bożym - jest możliwość utożsamienia się z tymi rozmówcami - to celowy zabieg autora, by wejść w dialog z Chrystusem - nie wszystko poznamy umysłem, nie dojdziemy do pełni poznania
*Symbolika - charakterystyczna dla Jana (symbolion - symballos = wrzucać razem, zestawiać) - coś wspólnie zestawione - prawda i coś niedostrzegalnego, tajemnica (np. przypowieść o winnym krzewie)
*Ironia (forma symboliki) - cel - pobudzić rozmówcę. Czytelnikowi może się wydawać, że już wszystko wie, ironia zbija, przedstawia inny punkt widzenia, odsłania całą niewiedzę, niewiarę (2, 38 - „czego szukacie?” - kwestia powołania; może poszli za Nim z ciekawości)