ANNA MECH

Co biblijny król zawdzięcza Rzymowi?

Herod Wielki i Oktawian August

Herod Wielki zapisał się w historii jako postać kontrowersyjna. Do rozpowszechnienia jego złej sławy przyczynił się głównie św. Mateusz, ktory w swojej Ewangelii przedstawił go jako władcę-mordercę. W niniejszym artykule celowo pominę zarówno okrucieństwo Heroda i specyficzny stosunek z jakim odnosił się do najbliższej rodziny, oraz jego - jak określił to Józef Flawiusz - tyrańskie zapędy, a przyjrzę się spokojniejszemu aspektowi, który jest obecny w literaturze, jednak często przesunięty na dalszy plan. Dotyczył on będzie architektury oraz relacji między królem Judei a Imperium Rzymskim - szczególnie zaś z samym Oktawianem Augustem.

Na początku warto pokrótce przedstawić sytuację w Judei i okolicach przed objęciem władzy przez Heroda Wielkiego, aby wytłumaczyć niektóre późniejsze zjawiska. Od połowy II w.p.n.e. Judeą rzadziła dynastia Hasmoneuszy, dążąca do ideałów hellenistycznych, czym wzbudzała do siebie niechęć wierzących Żydów. Po długim okresie spokoju, w 67 roku p.n.e rozpoczęła się rywalizacja o stanowisko arcykapłana oraz o tron pomiędzy dwoma braćmi: Hirkanem II i Arystobulem (synami poprzedniego arcykapłana i króla - Aleksandra Janneusza oraz władczyni Izraela - Aleksandry Salome). Do walki politycznej wtrącił się również zarządca Iudumei - Antypater. W tym czasie na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego pojawili się Rzymianie z Pompejuszem na czele. Wódz po przejęciu kontroli nad Syrią, poparł Hirkana II w walce o godność królewską, aby mieć sojusznika w walce z Nabatejczykami. W końcu zdobył Jerozolimę, w której schronił się Arystybul. Wydarzenie to zapoczątkowało wrogi stosunek Żydów do Rzymian. Pomijając dalsze losy dwóch braci i ich spory, należy przyjrzeć się Antypatrowi. Od samego początku wykazywał lojalność wobec Rzymu. Stłumił powstanie wzniecone przez Arystybula, za co otrzymał w zarząd Jerozolimę. Wraz z Hirkanem II popierali Pompejusza, jednak po pamiętnej bitwie pod Farsalos obaj skierowali swoje oczy ku Juliuszowi Cezarowi. Ten wybitny wódz rzymski utknął w Aleksandrii, oblężony przez Ptolemeusza XIII, dlatego też Antypater i Hirkan wysłali mu posiłki. Pierwszy w dowód wdzięczności otrzymał obywatelstwo rzymskie, drugi - tytuł etnarchy. Antypater powierzył namiestnictwo Jerozolimy synowi Fazaelowi, a zarząd Galileą drugiemu synowi - Herodowi. Dzięki zasługom ojca a także własnej lojalności wobec Rzymu, Herodowi udało się dojśc do władzy. W grudniu 40 r.p.n.e. na wniosek Oktawiana i Marka Antoniusza senat rzymski mianował Heroda królem Judei. Jednak pełnię władzę przejął w 37 r.p.n.e. (i utrzymał ją aż do śmierci w 4 r. p.n.e.), kiedy ostatecznie wyparł od władzy potomka Hasmoneuszy - Antygona.

Warto wspomnieć o początku znajomości Heroda i Oktawiana. Do czasu bitwy pod Akcjum król Judei żył w sporej zażyłości z Markiem Antoniuszem. W Jerozolimie wybudował twierdzę, którą nazwał jego imieniem. Gdy Oktawian pokonał Antoniusza, Herod siłą rzeczy musiał przejść na jego stronę (przypomina to do złudzenia sytuację jego ojca - Antypatra, który najpierw stał po stronie Pompejusza, potem zaś - Cezara) i pokazać swoją lojalność wobec Rzymu. Zaczął od wojskowego wsparcia rzymskiego namiestnika Syrii, potem spotkał się z Oktawianem na Rodos, aby potwierdzić swoje oddanie. Oktawian potwierdził jego władzę i skłonił senat do zaakceptowania tej decyzji. Co więcej, podarował Herodowi 400 Galatów, czyli wcześniejszą straż przyboczną Kleopatry, a także powiększył terytorium jego królestwa. Oktawian widział w królu Judei sojusznika w czasie ewentualnej wojny z Partami. Sam Herod, któremu przysługiwał status klienta Rzymu, został uznany za przyjaciela i sprzymierzeńca narodu rzymskiego. Tego rodzaju relację opisał później Tacyt, krytykując, że miała charakter wyłącznie jednostronny. Królowie klienci utrzymywali władzę, jeśli cieszyli się łaskawością cesarzy rzymskich, w przeciwnym przypadku byli detronizowani. Ponadto byli zobowiązani do udzielania Rzymowi - w razie potrzeby - pomocy militarnej i finansowej. Herod nie wierzył, że całkowita niepodległość Judei jest osiągalna, dlatego był lojalny wobec Antoniusza a później Oktawiana Augusta. W tym działaniu widział nadzieję na rozwój swojego państwa.

Powoli kończąc na tym wątek historyczny, przejdę do krótkiego omówienia architektury. Mieszkańcy Jerozolimy nie darzyli Heroda sympatią. Przywódcy religijny oskarżali go nawet o sprzyjanie pogańskim praktykom. Największe niezadowolenie wśród nich wywołało zorganizowanie igrzysk zwanych Aktiadami, które zorganizował Herod na cześć zwycięstwa Oktawiana pod Akcjum. Wzrastająca nienawiść do króla doprowadziła w 27 r. p.n.e. do zamachu na niego, który w porę został wykryty i udaremniony. Przez to wydarzenie, Herod postanowił przenieść się w inne, bardziej przyjazne mu miejsce. Wybór padł na Samarię, region położony na północ od Judei, w którym król miał wielu stronników. Granice miasta wytyczył tam, gdzie wcześniej znajdowała się stolica króla Omri (czasy tuż po rozpadzie królestwa Salomona, czyli około dziewięćset lat przed Herodem). Lokalizacja miasta pozwalała uwidocznić jego wielkość i piękno - zostało położone na wzgórzu, otoczonym z każdej strony dolinami oraz niewielkimi wzniesieniami. Król rozpoczął przebudowę (z dawnego miasta została tylko niewielka wioska), zaczynając od zmiany nazwy na Sebaste. Odwołał sie w ten sposób do nowego tytułu Oktawiana, czyli Augusta (sebaste jest żenską formą greckiego słowa sebastos, które odpowiada łacinskiemu augustus). Herod otoczył miasto (Ryc. 1) mające powierzchnię dwudziestu stadiów murem o wysokości niemalże czterech metrów, wybudował kolumnowe ulice, akropol, na wschodnim stoku wzgórza wzniósł stadion. Najbardziej reprezentatywne miejsce - niemal na szczycie - poświęcił na świątynię Augusta. Tak to opisał Józef Flawiusz:

W samym środku miasta wytyczył świety okręg na póltora stadia, w miejscu jak najstaranniej upiekszonym, i zbudował na nim świątynię, która rozmiarami i wspaniałością dorównywała świątyniom najsławniejszym.

Ta świątynia (Ryc. 2) typu italskiego została wzniesiona na południowym krańcu akropolu. Prowadziły do niej monumentalne schody, mające swój początek na dziedzińcu otoczonym podwójną kolumnadą. Plac ten był usytuowany na sztucznie wyrównanym tarasie o dł. 87 m i szerokości 68 m, którego konstrukcja opierała sie na sieci podziemnych korytarzy. Północny mur oporowy tarasu miał ok. 5 m wysokości. U stóp schodów wiodących do świątyni ustawiono ołtarz oraz posągi cesarskich bóstw. Budynek stał na podwyższeniu 4,3 m powyżej dziedzińca, był więc widoczny z daleka. Istnieją dwie hipotezy co do wyglądu wnętrza budowli. Ehud Netzer stwierdził, że w środku znajdował się prostokątny naos otoczony z trzech stron kolumnadą, część południową stanowiła ściana. Według drugiej teorii naos miał kształt zbliżony do kwadratu i był przedzielony dwoma rzędami kolumn na trzy części: główną, środkową oraz dwie nawy boczne.

Wybudowanie świątyni poświęconej Augustowi świadczy o tym, jak bardzo Herod go cenił. Dla Rzymianina było to ogromnym pochlebstwem, jednak Żydzi byli coraz mniej zadowoleni z faktu, że ich król wzoruje się architekturze hellenistycznej, a tym bardziej, że wznosi świątynie pogańskie ku chwale cesarza Imperium, od którego byli uzależnieni. Budowla sakralna z Samarii-Sebaste nie jest jedynym budynkiem tego typu. Druga, niemalże identyczna, znajdowała się w Cezarei Nadmorskiej.

Handel morski w państwie Heroda nie był dobrze rozwinięty, pomimo że posiadało ono szeroki dostęp do Morza Śródziemnego. Zbudowanie portu gwarantowało większe zyski. Za dogodne miejsce Herod uznał dawny niewielki port punicki - Wieżę Stratona (nazwa pochodzi od wznoszącej się tam okrągłej, kamiennej wieży). Miejscowość znajdowała się na północnym skraju wybrzeża należącego do państwa Heroda, w sąsiedztwie rzymskiej prowincji Syrii. Ponadto posiadała dobre połączenie z Samarią-Sebaste. Nie był to jedyny związek między tymi dwoma miejscamii. Nowe miasto portowe zostało nazwane Cezareą (Ryc. 3) - w ten sposób król po raz kolejny podkreślił jak bardzo cenił Augusta (Cezar - imię odziedziczone po Juliuszu Cezarze - i Sebaste honorują całe imię cesarza - Cezar August), a w wersji oficjalnej - znanej z legend późniejszych monet - istniało jako Cezarea przy Porcie Augustowskim (sam port zaś został nazwany Sebaste). Sebaste był jednym z największych w tamtych czasach, swoimi rozmiarami przewyższał nawet ateński port w Pireusie. Otwarto go ku północy, ponieważ stamtąd wiały najbardziej korzystne wiatry. Osłaniała go długa, kamienna grobla (mająca 61 m), której jedną stronę stanowił falochron, drugą - mur. Wzdłuż falochronu znajdowały się wieże. Największa z nich została nazwana - na cześć pasierba Augusta - Druzjonem.

Na południe od portu, w miejscu widocznym z morza, znajdowała się światynia Augusta i Romy, która została wzniesiona na wzór tej z Samarii-Sebaste. Wiadomo że w jej wnętrzu znajdowały się posągi cezara i bogini, które (być może z lekką przesadą) zostały porównane do przedstawień Zeusa Olimpijskiego i Hery. Budowlę z trzech stron otaczały ulice i isule, czwarta, zachodnia strona (z tej strony znajdowalo się też wejście do świątyni) była otwarta na port. Świątynię wzniesiono na środku pagórka, który sztucznie podwyższono wysokim, postokątnym tarasem o długości 100 m i szerokości 90 m. Pozostałości po budowli jest niewiele, dlatego nie można jednoznacznie stwierdzić, czy wybudowano ją na bazie charakterystycznej dla świątyń rzymskich, czy na krepidomie. Na podstawie znalezionych detali architektonicznych można przypuszczać, że znajdowały się w niej kolumny korynckie (sześć na krótszym boku i dziewięć na dluższym).

W Cezarei Herod wzniósł jeszcze inne budowle charakterystyczne dla architektury rzymskiej. Jedna z nich, wysunięta najbardziej na południe, to teatr zbudowany na planie półkola. Był to pierwszy budynek tego typu na Bliskim Wschodzie. Został usytuowany tak, aby osoby siedzące na widowni mogły mieć widok nie tylko na scenę, ale też na morze. Ustawiono go na betonowych fundamentach. Wejścia znajdowaly sie na samym dole. Widownia (mieszcząca niemalże pięć tysięcy widzów) była prawdopodobnie podzielona na trzy części ułożone horyzontalnie, oddzielone od siebie dwoma wąskimi przejściami. Prowadziło na nią kilka klatek schodowych. Drugim budynkiem uważanym za typowo rzymski był amfiteatr położony na wschód od północnych murów miasta. Istnieją przypuszczenia, że początkowo mógł zostać wzniesiony z innego surowca niż kamień, ponieważ w I w. p.n.e. nie znano powszechnie kamiennych amfiteatrów. Była to pierwsza stała budowla tego typu poza Italią. Jego wymiary i kształt wskazują, że mogł pełnić funkcję hipodromu lub stadionu.

W celu zaopatrzenia miasta w wodę Herod zbudował dwa akwedukty. Pierwszy doprowadzał wodę ze źrodeł na południowym stoku góry Karmel, leżącej 13 km na północny-wschód od Cezarei. Król Judei wzorował się na akweduktach rzymskich, dlatego sprowadził architektów z Italii. Konstrukcja wodociągu była oparta na arkadach, przypominała więc akwedukty wybudowane przez Marka Agryppę w Rzymie - Aqua Marcia i Aqua Iulia. Drugim wodociągiem transportowano wodę z rzeki oddalonej 10 km na północ od Cezarei.

Warto wspomnieć o architekturze jeszcze jednego miasta - Jerycha. Zostało usytuowane około 25 km na wschód od Jerozolimy. W czasach Hasmoneuszy znajdowały się w nim liczne ogrody. Herod, jeszcze przed wstąpieniem na tron miał tam swoją willę, co świadczy o rekreacyjnym charakterze miasta. Później wybudował tam trzy pałace. Pierwszy z nich był prostokątnym budynkiem o długości 87 m i szerokości 46 m. W jego centralnej części znajdował sie duży dziedziniec perystylowy, otoczony komnatami z trzech stron. Na zachód od dziedzińca usytuowana była duża sala reprezentacyjna z rzędami kolumn z trzech stron. W pobliżu budowli Herod wybudował stadion oraz amfiteatr. Jedną z innowacji wprowadzonych przez króla Judei we wszystkich trzech pałacach (obecne są one także w twierdzach, m.in w Herodionie oraz Masadzie) była łaźnia w stylu rzymskim z sześcioma pomieszczeniami (z caldarium pośrodku). Podłogi pomieszczeń łaźni były wybrukowane kolorowymi mozaikami.

Należy jeszcze przyjrzeć się trzeciemu królewskiemu pałacowi, który uznawany jest za najbardziej luksusowy. Przy jego budowie korzystano z pomocy rzymskich budowniczych, którzy zastosowali znane im wątki murarskie: opus reticulatum (od tego wątku trzeci pałac nazywany jest też Pałacem opus reticulatum) oraz opus quadratum. Północne skrzydło pałacu obejmowało sale, pokoje, oraz dużą łaźnię. W centrum znajdował sie dziedziniec otoczony z trzech stron kolumnami w stylu korynckim. W skład łaźni wchodziło pięć pomieszczeń. Ich wygląd i rozmieszczenie przypominał te z pierwszego pałacu, jednak istnieje teoria, że caldarium w termach z trzeciego pałacu nie znajdowało się na środku. Największa sala rezydencji znajdowała się w jej zachodniej stronie, pelniła głównie funkcję reprezentacyjną. Podłoga została wyłożona kamiennymi kaflami w stylu opus sectile.

Jak widać, zarówno na podstawie danych historycznych jak i architektury, zauważalna jest zależność Heroda od Imperium Rzymskiego. Mimo że był przyjacielem i sprzymierzeńcem narodu rzymskiego, to był zobowiązany do udzielania mu pomocy. Herod, uważając sie za przyjaciela Augusta, starał się nieco podnieśc swoja rangę. Władcę Rzymu widział niewiele razy, jednak utrzymywał z nim kontakt epistularny. Moim zdaniem August traktował Heroda nie jak przyjaciela lecz jako silnego sojusznika, potężnego wschodniego władcę. Król Judei szukał tez korzyści politycznych (nie był więc wyjątkiem w swoich czasach), o czym świadczy fakt, że najpierw był wierny Markowi Antoniuszowi, potem zaś przeszedł na stronę Oktawiana. Herod, nazywając miasta imieniem Oktawiana Augusta, prawdopodobnie chciał zwrócić na siebie jego uwagę, przypodobać się mu. Wznoszenie świątyń ku czci Rzymianina jeszcze bardziej podkreśla tę postawę. Budziła ona niechęć u Żydów - uważali króla za sługę Rzymu, oskarżali go o naruszanie przykazań, a nawet - przez to że budował świątynie ku czci żyjącego człowieka a nie ich Jedynego Boga - o bezbożność. Wpływ Rzymu widoczny jest również w architekturze herodiańskiej. Pałace króla Judei charakteryzowały się połączeniem cech hellenistycznych z rozwiniętą rzymską technologią (wiadomo że Herod korzystał z pomocy rzymskich architektów, m. in. przy budowaniu pałaców w Jerycho). Ponadto Herod budował niektóre obiekty charakterystyczne dla Rzymian, np. teatr na planie półkola w Cezarei czy łaźnie rzymskie w pałacach króla Judei.

Bibliografia:

Źródła:

FLAV., Ant. Jud. Józef Flawiusz, Dawne Dzieje Izraela, Z. Kubiak, J. Radożycki (trad.), Warszawa 1993.

MT. Ewangelia według św. Mateusza [in:] Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, wyd. III, Poznań - Warszawa 1990.

Opracowania:

GRANT M.

2000 Herod Wielki, Warszawa.

KLINKOWSKI J.

2007 Herod Wielki i jego epoka, Wrocław.

KRAWCZUK A.

1988 Herod król Judei, Warszawa.

NETZER E.

2006 The Architecture of Herod The Great Builder, Tübingen.

ROLLER D. W.

1998 The Building Program of Herod the Great, Los Angeles.

STOJANOWICZ P.

2008 Herod Wielki - Wielki Budowniczy. Twierdze i miasta Heroda w świetle badań aaaaaaaarcheologicznych, Wrocław.

Encyklopedie:

WINNICZUK L. (ed.)

1986 Słownik kultury antycznej. Grecja, Rzym, Warszawa.

Wykaz ilustracji:

Ryc. 1 E. NETZER, The Architecture of Herod The Great Builder, Tübingen 2006, fig. 20.

Ryc. 2 Ibidem, fig. 21.

Ryc. 3 D. W. ROLLER, The Building Program of Herod the Great, Los Angeles 1998, fig. 30.

MT, Ewangelia według św. Mateusza, 2,16 [in:] Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, wyd. III, Poznań - Warszawa 1990.

O tych tematach można dowiedzieć się wszystkiego z dowolnej publikacji dotyczącej Heroda.

FLAV., Ant. Jud., IV, IX, 3.

L. WINNICZUK (ed.), Słownik kultury antycznej. Grecja, Rzym, Warszawa 1986, p.187.

A. KRAWCZUK, Herod król Judei, Warszawa 1988, pp. 41-76.; M. GRANT, Herod Wielki, Warszawa 2000, pp. 16-57.

M. GRANT, op.cit., p. 106.

Ibidem, p. 107.

Ibidem, p. 113.

A. KRAWCZUK, op.cit., pp. 122-123.

P. STOJANOWICZ, Herod Wielki - Wielki Budowniczy. Twierdze i miasta Heroda w świetle badań archeologicznych, Wrocław 2008.

FLAV, op. cit., XV, VIII, 5.

E. NETZER, The Architecture of Herod The Great Builder, Tübingen 2006, p. 84.

FLAV, loc cit.

D. W. ROLLER, The Building Program of Herod the Great, Los Angeles 1998, p. 92.

P. STOJANOWICZ, op. cit., p. 77.

E. NETZER, op. cit., p. 87.

M. GRANT, op.cit., p. 187.

E. NETZER, op. cit., p. 94.

M. GRANT, op.cit., p. 188.

D. W. ROLLER, op.cit., p. 135.

D. W. ROLLER, loc.cit.

FLAV, op. cit., XV, IX, 6.

D. W. ROLLER, op.cit., p. 136.

E. NETZER, op. cit., pp. 103-105.

D. W. ROLLER, op.cit., p. 141.

E. NETZER, op. cit., pp. 101-103.

D. W. ROLLER, op.cit., p. 171.

D. W. ROLLER, op.cit., p. 172.

E. NETZER, op. cit., pp. 47-53.

P. STOJANOWICZ, op. cit., p. 83.

E. NETZER, op. cit., pp. 54-65.

6

Ryc. 1. Plan Samarii Sebaste

Ryc. 2. Świątynia Augusta w Samarii Sebaste

Ryc. 3. Plan Cezarei Nadmorskiej

---