TEORIE WZROSTU I ROZWOJU GOSPODARCZEGO

Pojęcie „wzrost gospodarczy” i „ rozwój gospodarczy” są często ze sobą utożsamiane. W obu przypadkach używa się te same miary: tempo dochodu narodowego na jednego mieszkańca, poziom dochodu narodowego na jednego mieszkańca. Oba pojęcia mają jednak różne znaczenia.

Wzrost gospodarczy to stałe zwiększenie zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług. Dotyczy mierzalnych elementów gospodarki, tj. wzrostu produkcji, dochodu, zatrudnienia, inwestycji, itp.

Rozwój gospodarczy jest pojęciem szerszym. Oprócz zmian ilościowych podstawowych wielkości makroekonomicznych obejmuje jeszcze zmiany jakościowe zachodzące w dłuższym okresie w rzeczowej, własnościowej i instytucjonalnej strukturze gospodarki narodowej.

W aspekcie rzeczowym wyraża się np. w powstawaniu własności państwowej przemysłu przetwórczego niż przemysłu wydobywczego.

W aspekcie własności wyraża się w powstawaniu własności państwowej i komunalnej, w rosnącym udziale wielkich korporacji w ogólnym zasobie kapitału.

W aspekcie instytucjonalnym wiąże się z rosnącą rolą instytucji państwowych, budżetu państwa oraz systemu bankowego i rynku kapitałowego w funkcjonowaniu gospodarki narodowej.

Teorie wzrostu gospodarczego

W teoriach wzrostu pojawiają się dwie grupy problemów:

1. określenie czynników sprzyjających szybkiemu wzrostowi PKB w ujęciu długookresowym,

2. określenie warunków zapewniających stan równomiernego wzrostu gospodarki.

Analiza czynników wzrostu PKB i dochodu narodowego dokonywano głównie za pomocą badań empirycznych, natomiast problem stanu równomiernego wzrostu był istotą tworzonych abstrakcyjnych modeli teoretycznych.

Przykładem pierwszego typu badań są długie cykle Kondratiewa wydane w 1928 r. w rozprawie pt. „Wielkie cykle koniunktury gospodarczej”. Na podstawie zgromadzonego materiału statystycznego dowodzi on wystąpienia regularnych cykli gospodarczych, Jeden cykl trwający 50-60 lat, dzieli się na dwie fazy: wcześniejszą fazę wzrostu i następującą po niej fazę stagnacji.

Problem równomiernego wzrostu w teorii wzrostu gospodarczego jest ujmowany w sposób, który ekonomista Kolder określił w 1961 r. jako grupę stylizowanych faktów charakteryzujących się długotrwałymi tendencjami w rozwoju gospodarki rynkowej, takich jak:

• stałość stopy wzrostu wydajności pracy i PNB

• stałość stopy wzrostu kapitału i relacji kapitał - praca, tj. ilość kapitału przypadającego na 1 zatrudnionego

• tendencje do stałości relacji kapitał - produkt, tj. kapitałochłonności

• stałość stopy zysku, jak i udziału zysku w PNB lub w dochodzie narodowym.

Na podstawie tej grupy stylizowanych faktów została sformułowana hipoteza, że gospodarka jest w stanie równowagi dynamicznej, gdy charakteryzuje się stałą stopą wzrostu produkcji, zatrudnienia, kapitału, udziału wynagrodzeń czynników produkcji w dochodzie narodowym.

Jednak problem ten jest różnie prezentowany przez poszczególne nurty współczesnej ekonomii. Klasycy ekonomii uważali, iż wzrost produkcji zależy od nakładów pracy L i kapitału K, co opisuje się za pomocą funkcji produkcji Roberta Solowa:

Q = f ( L,K )

gdzie:

Q - wielkość produkcji

L - ilość siły roboczej

K - zasób kapitału

Solow przyjął, że ilość ziemi dostępna w gospodarce jest stała. Dzieląc funkcję produkcji stronami przez wielkość nakładu siły roboczej otrzymuje się:

Q/L = f ( L/L , K/L )

gdzie:

Q/L = q - produkt przypadający na jednego zatrudnionego

K/L = k - wielkość kapitału przypadająca na jednego zatrudnionego

q = f ( l , k )

q = f ( k )

Wzrost produkcji zależy od wzrostu ilości kapitału przypadającego na jednego zatrudnionego.

Najszerzej stosowanym sposobem formalizacji związku między kapitałem i pracą jest funkcja produkcji Cobba - Douglasa.

Nazwa tej funkcji pochodzi od jej twórców, badaczy amerykańskich: Charlesa Cobba i Paula Douglasa.

Postać funkcji jest następująca:

Y = A*K^α*L^1-α

gdzie:

Y - wielkość produkcji

A - stan postępu technicznego

K - nakłady kapitału

α - parametr informujący o tym, o ile wzrośnie produkcja, gdy nakład

kapitału wzrośnie o jednostkę

L - nakłady pracy

1. α - parametr informujący, o ile wzrośnie produkcja, gdy nakład

pracy wzrośnie o jednostkę

Funkcja produkcji Cobba - Douglasa wykazuje, że przyrost produkcji Y zależy od liczby zużywanego kapitału, liczby zatrudnionych, od wzrostu produkcyjności kapitału i pracy, czyli od postępu technicznego.

Postęp techniczny może mieć charakter egzogeniczny, autonomiczny nie wymagający powstania nowych zasobów czynników produkcji. Oznacza to, takie zdarzenie gospodarcze, w którym wzrost produkcji wystąpi przy takiej samej ilości zużywanych czynników produkcji.

Może mieć tez charakter endogeniczny ucieleśniony w kapitale rzeczowym bądź ludzkim. Postęp endogeniczny ucieleśniony w kapitale ludzkim rodzi się w wyniku zastosowanych inwestycji w człowieka, odgrywa tu dużą rolę edukacja, wychowanie, ochrona zdrowia, sport przy aktywnym udziale państwa.

Postęp endogeniczny ucieleśniony w kapitale rzeczowym jest realizowany przez inwestycje zwiększające majątek trwały.

Szczególną formą postępu technicznego endogenicznego jest postęp techniczny indukowany. Polega on na tym, że w pierwszym okresie zainstalowane maszyny nie osiągają potencjalnie maksymalnych efektów. W mirę upływu czasu następuje w wyniku procesu „uczenia się przez działanie” opanowanie procesu produkcji, dzięki czemu maszyny dają potencjalnie maksymalny efekt.

Keynesowskie ujęcie teorii wzrostu gospodarczego jest najczęściej przedstawiane za pomocą modelu Harroda - Domara.

Roy Forbes Harrod w 1948 r. w swojej książce “Przyczynek do gospodarki dynamicznej” przedstawił swój model zrównoważonego wzrostu gospodarczego. Wykorzystał on keynesowską interpretację współzależności między inwestycjami a oszczędnościami i przekształcił ją w równanie tempa wzrostu dochodu narodowego. Obie strony równania I = O_S podzielił przez dochód narodowy Y i wprowadził relację między wydatkami inwestycyjnymi I a przyrostem dochodu narodowego ∆Y. Relacja ta została nazwana przyrostową kapitałochłonnością produkcji.

I = O_s

I/Y = O_S/Y

lub ∆Y/Y*I/∆Y = O_S/Y

stąd ∆Y/Y = O_S/Y :I/∆Y

gdzie :

∆Y/Y = G_f - tempo wzrostu dochodu narodowego

O_S/Y = s- udział oszczędności w dochodzie narodowym

I/∆Y = k-krańcowy współczynnik kapitałochłonności produkcji mierzony

wielkością nakładu inwestycyjnego na jednostkę przyrostu

dochodu narodowego

Równanie Harrod zapisał następująco :

G_f = s/k

Harrod sformułował też gwarantowaną stopę wzrostu G_w. Wyraża on wzrost dochodu narodowego przy pełnym wykorzystaniu istniejących zdolności produkcyjnych. Jest to ścieżka zrównoważonego wzrostu. Jeśli zostanie osiągnięta wywoła stan zadowolenia wśród przedsiębiorców i chęć dalszego utrzymania się na tej ścieżce wzrostu, gdyż popyt na ich produkty będzie wystarczający, aby zapewnić pełne wykorzystanie zdolności produkcyjnej ich przedsiębiorstw.

Stopa G_w nie zagwarantuje jeszcze pełnego zatrudnienia. Dlatego Harrod wprowadza do swojego modelu naturalną stopę wzrostu G_n, która określana jest przez dwa podstawowe czynniki: stopę przyrostu naturalnego i postęp techniczny.

Według Harroda idealnym stanem gospodarki byłby stan, w którym faktyczna stopa wzrostu dochodu G byłaby równa stopie gwarantowanej i naturalnej :

G = G_w + G_n

Pewnego rodzaju rozwinięciem modelu Harroda jest model Evseya Domara, który w pracy z 1957 r. pt. „ Szkice z teorii wzrostu gospodarczego” przedstawił swoją koncepcję zrównoważonego wzrostu gospodarczego.

Uwzględnił on zarówno popytowy jak i podażowy aspekt nakładów inwestycyjnych. Popytowy aspekt jest związany z wydatkami inwestycyjnymi, które po pewnym okresie zwiększają zdolności produkcyjne gospodarki i tworzą tym samym możliwości zwiększenia podaży produkcji.

Przyjmuje on założenie, że skłonność do oszczędzania jest stała i gospodarka w punkcie wyjściowym funkcjonuje w warunkach pełnego zatrudnienia i pełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych.

Przyrost zdolności produkcyjnych wyraża się równaniem :

∆Y_z = I *δ

gdzie :

∆Y_z - przyrost zdolności produkcyjnej

δ - potencjalna produkcyjność inwestycji mierzona stosunkiem

potencjalnego przyrostu dochodu narodowego ∆Y_p do poniesionych

nakładów inwestycyjnych

Wymagany popyt, który decyduje o wykorzystaniu rosnących zdolności produkcyjnych jest wyrażony równaniem :

∆Y_p = ∆I*1/α

gdzie :

∆Y_p - potencjalny przyrost dochodu narodowego

∆I - przyrost wydatków inwestycyjnych

1/α - odwrotność krańcowej skłonności do oszczędzania, która jest stała i

określa wilekość mnożnika inwestycyjnego.

Z teorii Keynesa wynika, że wzrost inwestycji tylko za pośrednictwem mnożnika inwestycyjnego wpływa na wzrost dochodu narodowego ∆Y. Jeśli inwestycje będą stałe, nie będzie przyrostu wydatków inwestycyjnych, wówczas nie będzie też przyrostu dochodu narodowego. Pojawiają się wówczas niewykorzystane zdolności produkcyjne i bezrobocie.

Warunkiem wzrostu gospodarczego przy pełnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych i pełnym zatrudnieni siły roboczej jest spełnienie równości:

I*δ = ∆I*1/α

co sprowadza się do równania ∆Y_Z = ∆Y_P, czyli dochód rośnie w takich rozmiarach, w jakich rosną zdolności produkcyjne gospodarki narodowej.

Równanie to można zapisać w postaci:

∆I/I = δ*α

Domar zakłada, że nie tylko współczynnik skłonności do oszczędzania jest stały, ale stała jest też potencjalna produkcyjność inwestycji. Wynika stąd, że w modelu Domara zakłada się stałe tempo wzrostu nakładów inwestycyjnych, które równa się stałemu tempu wzrostu dochodu narodowego.

Domar wyciąga wniosek,że gospodarka,aby dochód narodowy rósł musi zwiększać inwestycje. Wraz z tym będzie rosło zatrudnienie. Nie jest to spełnione gdyż inwestycje w prywatnej gospodarce nie będą rosły w nieskończoność, dlatego w rzeczywistości jest niepełne wykorzystanie zdolności produkcyjnych i jest niepełne zatrudnienie siły roboczej.

Model Domara i Harroda wyjaśnia,dlaczego gospodarka rynkowa nie może zapewnić automatycznego wzrostu według stopy zdolnej zapewnić pełne zatrudnienie wszystkich czynników produkcji.

Domar zaznacza, że w gospodarce rynkowej nie ma takich mechanizmów ekonomicznych, które skłaniałyby prywatnych przedsiębiorców do realizowania warunków zrównoważonego wzrostu. Jego równanie wyraża wzrost zrównoważony przy pełnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych w trybie warunkowym. Jest to teoretycznie możliwe, jeżeli prywatni przedsiębiorcy utrzymają tempo wydatków inwestycyjnych na poziomie niezbędnym do osiągnięcia wzrostu produkcji w granicach wyznaczonych przez zdolności produkcyjne gospodarki narodowej.

Można powiedzieć, że równanie wzrostu gospodarczego Domara odpowiada gwarantowanej stopie wzrostu gospodarczego Harroda . Domar przyjmuje tylko dodatkowe założenie, że w punkcie wyjściowym jest nie tylko pełne wykorzystanie zdolności produkcyjnych, ale i pełne zatrudnienie siły roboczej.

Teorie rozwoju gospodarczego

W teorii ekonomii skonstruowano wiele teorii rozwoju gospodarczego - teorie Karola Marks, Walta Rostowa, Daniela Bella oraz koncepcje trzech sektorów gospodarki i „ sustainable development”.

Koncepcja Marksa to koncepcja rozwoju formacji społecznych od wspólnoty pierwotnej poprzez niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm do komunizmu.

Walt Whitman Rostow, w swojej monografii „Stadia wzrostu gospodarczego:manifest niekomunistyczny” z 1960 r. stwierdził, że wszystkie kraje rozwijają się, przechodząc przez 5 stadiów rozwoju:

1. gospodarka tradycyjna - słabe rolnictwo

2. rozwój handlu,przemysłu, nowej technologii i struktur funkcjonalnych

3. gospodarka zrywu, której detonatorem mogą być odkrycia naukowe i rewolucja technologiczne

4. gospodarka dojrzała - dominacja przemysłu ciężkiego

5. gospodarka masowej konsumpcji

Koncepcja rozwoju społecznego Daniela Bella, określa rozwój społeczeństw jako przechodzenie przez trzy stadia:

1. społeczeństwo preindustrialne

2. społeczeństwo industrialne

3. społeczeństwo postindustrialne

Przejście od społeczeństwa industrialnego do postindustrialnego następuje wtedy, gdy do głosu dochodzi merytokracja, czyli ludzie świata biznesu, urzędnicy państwowi, pracownicy naukowi.

Teoria trzech sektorów powstała w latach trzydziestych XX wieku. Za pionierów tej teorii uważa się nowozelanckiego ekonomistę Allana Fishera, ekonomistę angielskiego Clarka i ekonomistę francuskiego Jeana Fourastie.. Teoria ta wykazuje, że jest pewna prawidłowość w rozwoju gospodarki światowej: początkowo produkcja i zatrudnienie koncentruje się w sektorze I, czyli w rolnictwie, następnie zatrudnienie się zwiększa w sektorze II, Czyli w przemyśle, aby w końcu zatrudnieni w sektorze I i II przeszli do pracy w sektorze III., czyli w sektorze usług.

W latach osiemdziesiątych XX wieku powstała jedna z najnowszych koncepcji rozwoju gospodarczego, czyli „sustainable development”. W literaturze polskiej koncepcję tą nazywa się „ekorozwojem”. Za jej twórców uważa się D.Pearcea, E.Barbiera,A.Markandya i R.Tumera. Nawiązuje ona do raportów Klubu Rzymskiego, a głównie do raportu dotyczącego granic wzrostu gospodarczego, proponującego zerowy wzrost gospodarczy, gdy tylko taki wzrost zahamuje degradację środowiska naturalnego człowieka.W tej koncepcji jest wiele celów społecznych takich jak:

• nadrzędne cele społeczne:dobrobyt,sprawiedliwość bezpieczeństwo

• cele o charakterze idealizacyjnym np. rozwój rozumiany jako utrzymanie funkcji ekologicznych

• cele empiryczne:poprawa stanu zdrowotnego i poziomu wyżywienia poprawa poziomu wykształcenia

Cele te powinny być wdrażane za pomocą określonych reguł zarządzania.

1

---