PRAWO OSOBOWE I RODZINNE
Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych.
Zdolność prawna - zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Ograniczenia:
wolność - ludzie niewolni z reguły pozbawieni byli zdolności prawnej i traktowani jako rzeczy nieruchome (osadzone na gruncie) lub ruchome. Mogli jednak czasem posiadać pewne rzeczy ruchome.
stan - przynależność do określonego stanu wiązała się z przynależnością stanową.
przynależność państwowa - początkowo cudzoziemcy nie mieli w ogóle podmiotowości prawnej, dopiero wraz z rozwojem kontaktów międzypaństwowych powstałą opieka panującego (wykształciła się zasada tzw. gościnności → gospodarz goszczący przybysza miał obowiązek ochraniać go, a w razie wyrządzenia mu krzywdy, obowiązek ścigania sprawcy) przy pewnych ograniczeniach, jak tzw. ius albinagii.
Żydzi - specyficzna pozycja (szczególnie dobra w Polsce - servi camerae).
dobra sława - utrata przy wykonywaniu hańbiących czynności/zawodów (kat, rakarz) czy orzeczona przez sąd. Z tego powodu ograniczenie zdolności prawnej dzieci małżeńskich.
płeć - kobiety w zakresie dziedziczenia dóbr nieruchomych czy możności sprawowania opieki.
stan zdrowia - czasem nie uznawano za osoby kalek, karłów, potworków, np. w prawie longobardzkim trędowaci nie mieli zdolności prawnej. Ważny był również stan zdrowia psychicznego.
Nabycie - nie poprzez urodzenie, ale wraz z przyjęciem do rodziny (forma symboliczna - podniesienie dziecka przez ojca). Warunek - dziecko musiało urodzić się żywe (od otwarcia oczu do kilku dni przeżytych po porodzie). Nasciturus nie miał zdolności prawnej, ale z reguły był szczególnie chroniony.
Utrata - z chwilą śmierci fizycznej i poprzez śmierć fikcyjną (zwaną później śmiercią cywilną) → następstwo wyjęcia spod prawa (wywołania). Czasem utrata zdolności prawnej następowała wskutek wstąpienia do klasztoru.
Zdolności do czynności prawnych - możność nabywania praw i zaciągania obowiązków mocą własnego działania. Ograniczenia:
Wiek - warunek - dojście do dojrzałości fizycznej (oględziny), czasem (demokracja wojenna) zdolność do posługiwania się bronią. W późniejszych czasach dojście do określonego wieku (między 12 a 15 rokiem życia).
Płeć - kobiety z reguły przez całe życie miały ograniczoną zdolność do czynności pranych (opieka przez ojca, opiekuna bądź męża). Czasem wdowy miały bardziej samodzielne stanowisko (np. w Polsce) lub też były poddawane opiece (np. najstarszego syna u Germanów lub jako tzw. ludzie cerkwi na Rusi). Kobieta ze względu na słabość urodzenia podlegała w/w ograniczeniom, ale też z tego powodu miała szczególną ochronę (gł. karną).
zdrowie fizyczne lub psychiczne - np. marnotrawcy.
Małżeństwo.
Świeckie formy zawarcia małżeństwa:
Porwanie - pierwotna forma zawarcia małżeństwa (świadczą o tym liczne zakazy porywania i kary za to)
Kupno żony - w drodze umowy między rodzinami mężczyzny i kobiety → oddanie narzeczonej (z pewnymi symbolicznymi formalnościami), a narzeczony dawał rodzinie dary (uznano to za cenę kupna żony).
Kupno władzy (opieki) nad kobietą od ojca/opiekuna → cena nabycia żony przekształciła się w opłatę zwaną wieno (wiano, Wittum, meta), która z czasem zaczęła przypadać kobiecie na wypadek owdowienia.
W drodze dwóch umów: zmówin i zdawin
Zmówiny - wstępna umowa ślubna regulująca warunki i termin zawarcia małżeństwa. Narzeczony dawał ojcu cenę kupna lub zadatek i otrzymywał obietnicę zawarcia małżeństwa i przedmiot symbolizujący podjęcie zobowiązania (np. laskę). Czasem zmówin dokonywano wraz z osobą trzecią (dziewosłębem).
Zdawiny - uroczysta czynność prawna, której towarzyszył szereg symbolicznych działań. Zazwyczaj zdawinom towarzyszyły przenosiny oraz pokładziny. Początkowo wola kobiety nie była brana pod uwagę, z czasem stała się niezbędna.
Kościelna forma zawarcia małżeństwa:
początkowo kapłan błogosławił parę (nie miało to znaczenia dla istnienia związku)
stopniowo od XI w. kościelna forma przyjmowała się wśród warstw wyższych, ale nie podważało to istnienia małżeństwa zawieranego na sposób świecki (szczególnie rozpowszechnione u chłopów)
od Soboru Trydenckiego (1545-1563) Kościół nie wymagał określonej formy zawarcia małżeństwa, ale zgodnej woli stron (małżeństwa umowne = małżeństwa tajemne).
zmówiny przekształciły się w zaręczyny (oświadczenie zamiaru zawarcia małżeństwa w przyszłości).
od Soboru Laterańskiego (1215 r.) Kościół starał się rozpowszechnić zapowiedzi w celu wykrycia przeszkód małżeńskich (przeszkody zrywające i przeszkody wzbraniające)
przeszkoda pokrewieństwa - w linii prostej bez ograniczenia, a w linii bocznej różnie
początkowo opierano się na komputacji rzymskiej (wg liczby urodzeń), ale z czasem przyjął komputację kanoniczną, opierając się na germańskim systemie parantel (wg liczby pokoleń, np. rodzeństwo w 1 stopniu) → rozszerzenie kręgu zakazanych małżeństw (przyjęte w X w. do 7 stopnia, na soborze Laterańskim do 4)
przeszkoda powinowactwa,
przeszkody pokrewieństwa sztucznego (adopcji),
pokrewieństwa duchowego (pomiędzy rodzicami chrzestnymi a chrześniakami)
przeszkoda różnicy wiary - przyjęta zwyczajowo.
przeszkoda różnicy pochodzenia - wprowadzona przez prawo świeckie
Przeszkody kanoniczne przejmowane były przez ustawodawstwo świeckie w celu zwalczania różnych niepożądanych stanów (np. ślubu małoletniego syna z dorosła kobietą, wtedy ojciec małoletniego utrzymywał bliższe stosunki z synową - tzw. świekrostwo, snochactwo)
Rozwiązanie małżeństwa
śmierć jednego z małżonków
za obopólną zgodą lub jednostronnie (z reguły mógł tylko mąż z określonych powodów jak zdrada, próba zabójstwa) → oddanie żony do domu ojca. Porzucenie bez ważnych powodów - obowiązek zapłaty określonej sumy
Stopniowo Kościół wprowadzał zasadę niemożności zawarcia małżeństwa za życia poprzedniego małżonka, potem bezwzględnej nierozerwalności.
Niechętnie patrzono na małżeństwa wdów (w czasach pierwotnych zwyczaje grzebania zon wraz z mężem) → ograniczenia w postaci nakazu zapłaty na rzecz rodziny zmarłego współmałżonka, długie okresy żałoby. Kościół określał małżeństwa wdów jako rodzaj bigami (→ utrata majątku, bo nie wstąpiła do zakonu - często spotykane).
Stosunki osobiste
dominującej pozycji męża
władza i opieka męża (mundium) → obowiązek wierności, wspólnego zamieszkania z mężem i posłuszeństwa, prawo karcenia przez męża żony (correctio maritalis).
lepsza pozycja z reguły wśród stanów wyższych (np. kobieta szlachcianka miała prawo kierowania gospodarstwem i damską czeladzią - tzw. prawo klucza, czasem własne źródła dochodu)
w XIII w. sprawy małżeńskie powszechnie podlegały jurysdykcji sądów duchowych.
Stosunki majątkowe małżeńskie.
Wyprawa (gerada, szczebrzuch) - początkowo przedmioty osobistego użytku (szaty, ozdoby, przedmioty gospodarstwa domowego). Wraz ze wzrostem praw spadkowych kobiet w skład wyprawy wchodziła część spadkowa. Wyprawa stanowiła własność żony (samodzielny zarząd).
Posag - początkowo nie był wyodrębniony, ale stanowił część wyprawy. Na terenach wpływu praw rzymskiego utrzymał się posag, jako określony majątek na pokrycie ciężarów małżeństwa. Z czasem (wraz z prawem kobiet do spadku) posag stawał się ich częścią spadkową (traciły prawo do spadkobrania po rodzicach). Posag to najczęściej pieniądze, czasem nieruchomości.
Wiano - pierwotnie cena kupna żony. W germańskich prawach jako zabezpieczenie na wypadek owdowienia lub jej porzucenia. Zwyczaj ten szczególnie silny na terenach z wpływem prawa rzymskiego (donatio ante nuptias).
ustanawiane w ruchomościach, potem też w dobrach nieruchomych.
jego wysokość - ustalona z góry w przepisach prawnych lub staniwiła określoną część majątku męża.
wraz z upowszechnieniem się posagu przyjęło się, że wiano stanowi odpowiedź na posag (oprawa posagu) i odwdzięczenie się. (w Polsce 2 część - 1 - oprawa, 2 - wiano właściwe, przywianek) → zazwyczaj więc 2xposag.
wiano zapisywano w księgach sądowych (listem wiennym/wzdannym)
Specjalne dary ofiarowywane żonie w związku małżeńskim
podarek poranny (wynagrodzenie za dziewictwo) → czasem razem z wianem stanowił zabezpieczenie żony.
podarek poślubny - płacony jednorazowo lub corocznie, jako wyraz szczególnej miłości do żony.
Systemy majątkowe (wśród wyższych warstw pozycja kobiety coraz lepsza)
pełnej wspólności majątkowej - cały majątek (sprzed i w trakcie małżeństwa) stawał się wspólną własnością. Ruchomościami mąż dysponował swobodnie, nieruchomościami z reguły musiał mieć zgodę żony. W razie śmierci jednego całość przechodziło na drugie.
ograniczonej wspólności majątkowej - kwestia umowna jaka część majątku pozostaje ograniczona (z reguły posag i wiano, nieruchomości). Mąż miał swobodny zarząd nad majątkiem swoim i żony, ale potrzebował zgody żony do dysponowania jej majątkiem.
jedność zarządu majątkowego - żona pozostawała właścicielką całego swojego majątku, a maż mół nim tylko zarządzać, bez prawa dysponowania bez jej zgody (lub jej krewnych).
tzw. rząd posagowy - odmiana z płd. Francji → prawo własności wszystkich nieruchomości, ale bez prawa ich alienacji i obciążania długami. (podobnie w Polsce).
Zasady majątkowego prawa małżeńskiego mogły być zmieniane przez umowy małżeńskie, np. dożywocie (zapis dożywotniego użytkowania majątku ruchomego i nieruchomego)
Jurysdykcja sądów świeckich
Rodzice i dzieci.
Początkowo przyjmowane pokrewieństwo podobne do agnacyjnego (krewni w linii męskiej od wspólnego przodka), ale stopniowo znaczeniu uzyskał tzw. ród kognacyjny → rody wielkie (obejmujące kilka pokoleń pod władzą ojca-patriarchy) oraz rodziny małe (rodzice i dzieci)
Władza ojca nad dziećmi - ius vitae ac necis, choć stopniowo ograniczana
Usamodzielnienie się synów - w demokracji wojennej - gdy uznany był za zdolnego do noszenia broni. Potem, często uważano za samodzielnego, gdy usamodzielnił się gospodarczo (np. dostał wydział) → utraudniały to istniejące niedziały ojcowskie.
Dzieci nieprawe - początkowo nie miały tak złej sytuacji (np. przyznano bastardom, dzieciom z konkubinatu, prawo do tronu w dynastii Merowingów). Stopniowo pod wpływem Kościoła sytuacja prawna tych dzieci ulegała pogorszeniu (odmawiano im zdolności do czynności prawnych, odsunięcie od urzędów, godności, itp., spokrewnione tylko z matką, a nie z ojcem)
Pokrewieństwo sztuczne - opierające się na akcie prawnym. Adopcja - uroczysty akt, wiele symbolicznych czynności. Nabycie praw potomka prawnego → z czasem przestaje być instytucją familijno-prawną, staje się instytucją majątkową, umożliwiającą spadkobranie (adopcja na wypadek śmierci) → ważne ze względu na ograniczenia testowania.
Opieka - opieka nad małoletnimi
pierwotnie sprawował ją ród (jeden z jego członków) - opiekun przyrodzony, a ród zatrzymywał opiekę zwierzchnią, z prawem zmiany tutora.
W czasach późniejszych opiekunem stawał się król.
opieka ojcowska - wyznaczona przez ojca (też z pośród osób trzecich)
opiekun urzędowy - wyznaczony przez władze.
z reguły wykluczano od opieki kobiety (w Polsce opiekę nad małoletnimi sprawowały wdowy, czasem babka. Takiej opiekunce dawano współopiekuna)
PRAWO RZECZOWE
Pojęcie rzeczy. Ruchomości i nieruchomości.
Prawo rzeczowe - normy dot. praw podmiotowych bezwzględnych
Rzecz - początkowo rzeczy materialne. Dopiero wraz z odrodzeniem prawa rzymskiego zaczęła ponownie kształtować się konstrukcja rzeczy niematerialnych.
rzeczy ruchome (rzecz ruchoma, rzecz licha) i nieruchome (szczególna ochrona)
ruchomości unieruchomione (np. ryby w stawie)
zboże przed ścięciem - nieruchomość
czasem ważna ilość - Mazowsze - konie do 10 - ruchomość, powyżej 10 - nieruchomość
ruchomości ściśle związane były z osobą → poszukiwać zaginionej rzeczy musiała osoba, która ostatnia była ich posiadaczem (np. detentor)
nieruchomości - dobra dziedziczne/rodowe (duże ograniczenia w obrocie) i dobra nabyte (nadanie i kupno)
Posiadanie — własność.
treść prawa własności historycznie zmienna (zależna od stosunków społeczno-gospodarczych).
brak ścisłego rozgraniczenia między posiadaniem a własnością (ze względu na warunki nie było takiej potrzeby) → każde władztwo nad rzeczą było określone jako prawo do niej. (różne terminy: tenuta (trzymać), inwestytura (ubierać), gewere (pilnować), sezyna (objęcie), dzierżenie, possessio)
Posiadanie - brak definicji rzymskiej (brak rozróżnienia dwóch elementów - faktycznej detencji i woli zatrzymania) → w średniowieczu wystarczyło w przypadku ruchomości samo dzierżenie rzeczy (mieściło w sobie też intencję). W przypadku nieruchomości ważne było nie dzierżenie rzeczy, ale pobieranie z niej pożytków → stąd możliwość posiadania nieruchomości przez wiele osób naraz (posiadacz bezpośredni i pośredni) konstrukcja własności podzielonej.
Własność - początkowo nie stanowiła odrębnej kategorii prawnej, ale jako najwyższy stopień posiadania. Brak rozgraniczenia na własność i prawa do rzeczy cudzej. Pojęcie to nabrało cech konkretnych w drodze praktyki sądowej poprzez wyliczenie uprawnień (używanie, ciągnięcie korzyści, dysponowanie). Początkowo używano terminów dotyczących posiadania z dodatkowym terminem określającym wieczysty czy dziedziczny charakter. Dopiero później pojawiał się termin dominium bądź proprietas. (w Polsce dopiero w XVI w, a w Rosji w XVIII w.)
Odróżnienie własności od posiadania nieruchomości → najpierw w procesie sądowym (elementy posesoryjne - zarzut bezprawnego posiadania i petytoryjne - wykazanie praw; w procesie o wyzucie z nieruchomości) → Z czasem ze względu bezpieczeństwa prawnego wykształcił się (pod wpływem prawa rzymskiego i kanonicznego) specjalny środek do ochrony posiadania już w XIII w → podstawa rozwoju odrębnego procesu posesoryjnego wprowadzenie odrębnych procesów posesoryjnych i petytoryjnych umożliwiło ścisłe wyodrębnienie posiadania od własności.
Geneza feudalnej własności ziemi.
Kształtowanie się feudalnej własności ziemi poprzez:
stopniowe popadanie w zależność wolnych chłopów od możnych i rycerstwa z powodu wzrastających ciężarów na rzecz państwa, obowiązku służby wojskowej, braku bezpieczeństwa → komendacja, oddanie gruntu na własność panu, prekarium, renta feudalna. Też poprzez utrzymanie kolonatu, z powodu długów.
postępujące zróżnicowanie w ramach samej własności feudalnej oraz jej warunkowy charakter → nadania władcy powodowały zróżnicowanie wśród feudałów, co powodowało komendację zubożałych rycerzy w zamian za nadanie ziemi - początkowo beneficja (nadania czasowe), stopniowo dziedziczne (lenna) → forma własności podzielonej.
inaczej w Polsce - nie doszło do powstania hierarchii lennej, a do przekształcenia się we własność bezwarunkową (alodialną).
Cechy feudalnej własności ziemi.
związana ze stanową strukturą społeczeństwa → szlachta jako główny właściciel.
wiązała się z władztwem o charakterze publicznoprawnym (renta, administracja, sądownictwo).
własność podzielona co do treści między kilka podmiotów (senior zachowuje własność zwierzchnią, wasal-lennik - własność podległa (użytkowa), czasem też wykształcał się stosunek między właścicielami ziemskimi a bezpośrednimi jej użytkownikami, np. mający lepsze prawo do ziemi). → konstrukcja (nazwa) dziełem glosatorów
utrzymanie niedziałów rodzinnych, tak wśród feudałów jak i wśród chłopów → rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej sprzyjał indywidualizacji własności ziemskiej.
związanie własności feudalnej licznymi ograniczenia i zależnościami między jej podmiotami (najważniejsze - ograniczenia alienacji ziemi).
Własność w doktrynie wieków średnich.
W doktrynie Kościoła krytyka własności pod kątem nauk o przyszłym królestwie ubogich → potem, choć łagodzona krytyka własności (rzeczami należy się posługiwać, nie delektować - św. Augustyn), pozostała wśród duchownych.
Z czasem (wraz z bogaceniem się wyższych warstw duchowieństwa) następuje podział w patrzeniu na własność - wyższe warstwy mają do niej stosunek pozytywny, niższe warstwy (często jako ruchy heretyckie - albigensów, waldensów) krytykowały bogactwo, nawołując do życia z jałmużny, własnej pracy, wspólnoty dóbr.
Św. Tomasz z Akwinu - kompromis → własność prywatna jest prawem wynikającym z praw natury (Bóg dał władzę nad tworami przyrody człowiekowi), pod warunkiem uwzględnienia potrzeb innych członków społeczeństwa - czyli własność tak, ale z obowiązkami względem biednych → uzasadnienie pomnażania bogactwa w szczytnym celu pomagania biednym w przyszłości sformułowano na tej bazie teorię własności jako funkcji społecznej (doktryna Kościoła w XIX w.)
Ograniczenia alienacji nieruchomości.
przyzwolenie najbliższych krewnych na alienację dóbr nieruchomych (czynność nieważna bez tej zgody, możliwość odebrania ziemi bez oddania ceny kupna, wyjątki - np. alienacja z powodu nędzy) i prawo wyczekiwania - zakaz uszczuplania możliwości spadkowych najbliższych krewnych → z czasem łagodzono te ograniczenia (tylko dobra rodowe).
prawo bliższości:
prawo retraktu (tzw. wykupu) rodzinnego (przez najbliższych krewnych w określonym czasie)
odkup sprzedanej nieruchomości za zwrotem zapłaconej ceny
prawo pierwokupu krewnych
Ograniczenia wynikające z tytułu sąsiedztwa - np; najbliżsi sąsiedzi mieli prawo retraktu nieruchomości sprzedanej osobom spoza sąsiedztwa.
Prawo retraktu lennego - przysługiwało seniorowi w wypadku alienacji przez wasala dóbr lennych (o ile alienacja lenn była dopuszczalna).
Ograniczenia z tytułu regale.
Nabycie własności.
sposób pierwotny:
zawłaszczenie (polowanie i rybołówstwo),
znalezienie rzeczy,
łupy wojenne
własność rzeczy wyrzuconych na brzeg z rozbitego okrętu z tytułu prawa nadbrzeżnego
zawłaszczania ziemi niczyjej poprzez karczunek i trwałą uprawę gruntu → forma prawna - zapowiedź (zakaz wstępu i korzystania innym osobom; znaki graniczne, obchodzenie/objeżdżanie granic)
zasiedzenie - w czasach gdy sprecyzowano różnicę między posiadaniem a własnością.
sposób pochodny:
kupno-sprzedaż
darowizna
zamiana
w przypadku ruchomości - poprzez fizyczne wręczenie rzeczy
Przeniesienie własności nieruchomości składało się początkowo z dwóch aktów prawnych
umowa realna między zbywcą a nabywcą (sala, traditio, wzdanie) czasem wraz z wywiązaniem się zbywcy. Szereg czynności symbolicznych, słów, gestów, przekazania symbolicznych przedmiotów (oszczepu, noża, rękawiczki, woda zrzeczenia) oraz wręczenie cny kupna (charakter realny) → istota przeniesienie władzy nad rzeczą.
wejście w posiadanie (wwiązanie) - również szereg symbolicznych czynności (w celu ukazania i upamiętnienia objęcia w posiadanie gruntu, często wraz z litkupem, targaniem za uszy i in.).
początkowo obie czynności dokonywane razem. → stopniowo wzdanie dokonywane przed władcą, urzędnikiem (sporządzenie dokumentu), a wwiązanie dokonywane później na gruncie → cel: odformalizowanie procesu, ułatwienie dowodu.
za sprawą Kościoła upowszechnił się sposób przenoszenia władzy nad ziemią poprzez wręczenie przy świadkach dokumentu, stwierdzającego przeniesienie na nabywcę gruntu (przekazanie też przedmiotów symbolizujących grunt) → „dematerializacja” przenoszenia władztwa nad rzeczami (przejęta z prawa rzymskiego)
Fikcyjne procesy między kontrahentami w celu uzyskania pewnego prawa do nieruchomości. Wyrok sądowy nakazujący dokonanie wzdania i wwiązania oraz stosowny dokument sądowy były dowodem nabycia nieruchomości. → poprzedziło to sądowe przenoszenie własności nieruchomości.
ZOBOWIĄZANIA
Źródła zobowiązań. Umowy.
w prawie średniowiecznym często nie przestrzegany rozdział miedzy prawem rzeczowym a zobowiązaniowym → instytucje o charakterze zarazem rzeczowym i obligacyjnym, m.in. z prawa kanonicznego instytucja ius ad rem, prawa do rzeczy, jakie posiadał np. wasal w stosunku do lenna, którego nie objął jeszcze w posiadanie, a otrzymał już symboliczną inwestyturę.
dorobek rzymskiej jurysprudencji w zakresie zobowiązań pełne zastosowanie miał dopiero w warunkach rodzącego się kapitalizmu.
Źródła zobowiązań:
czyny niedozwolone (delikty) bez odróżnienia skutków karnych i cywilnych (pomieszanie odszkodowania z karą)
umowy - początkowo pod wpływem symboliku, sensualizmu, szukania sił nadprzyrodzonych
umowy formalne - dokonywana drogą uroczystego przyrzeczenia (ślubowania wiary) wraz z symbolicznymi gestami oddającymi go w razie niewypełnienia przyrzeczenia w moc wierzyciela (np. przybicie ręki, wręczenie laski, lub innego przedmiotu związanego z dłużnikiem, zwane wadiacją), będącymi jednocześnie dowodem zawarcia umowy.
umowy realne - powstawało, gdy zobowiązanie się jednej ze stron do świadczenia wynikało z faktu przyjęcia świadczenia (otrzymania rzeczy) od drugiej strony. Np. kupno-sprzedaż, przyjęcie zadatku, zamiana, darowizna (długo jako zobowiązanie do wręczenia dary wzajemnego, niekoniecznie równego)
Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania.
Zakres odpowiedzialności → początkowo odpowiedzialność na osobie dłużnika, który zawierając umowę i składając przysięgę, w razie nie wypełnienia jej stawał się krzywoprzysięzcą. Wierzyciel mógł go wtedy zabić, ale najczęściej dłużnik popadał w zależność od wierzyciela i odpracowywał dług. W razie śmierci dłużnika wraz z nim ginął dług.
Stopniowo zastępowana jest odpowiedzialność osobowa, odpowiedzialnością majątkiem, choć subsydiarnie długo się utrzymuje.
Rozdzielenie długu i odpowiedzialności - dług powstawał w momencie umowy, ale odpowiedzialność powstawała w momencie dokonania utwierdzenia umowy, dokonanego w odpowiedniej formie (przysięga, wręczenie festuki, ale też osoba trzecia - rękojemca).
Sposoby zabezpieczenia wierzytelności.
Utwierdzenie umowy ≠ Umocnienie umowy (sposób dający wierzycielowi gwarancję wypełnienia zobowiązania)
Zakładnictwo - osoba trzecia stawała się zakładnikiem w domu wierzyciela, do czasu wypełnienia zobowiązania. Zakładnik utrzymywany był na koszt wierzyciela i nie mógł być zmuszany do pracy. W razie nie wypełnienia zobowiązania zakładnik wchodził pod władze wierzyciela, który mógł go zabić, sprzedać, wziąć do niewoli)
Rękojemstwo - osoba zwana ręczycielem (rękojmią), który ręczył za dłużnika swoją osobą i majątkiem, ale pozostawał na wolności. W razie nie wypełnienia zobowiązania ręczyciel dostawał się pod władzę wierzyciela, a jeśli spłacił dług, mógł się go domagać od dłużnika.
z czasem poręczyciel stał się pośrednikiem między wierzycielem a dłużnikiem - ustanawiany w drodze wadiacji (przez wręczenie festuki wierzycielowi przez dłużnika i ręczycielowi przez wierzyciela) - jego obowiązkiem było pilnowanie interesów wierzyciela → niewypłaconego dłużnika i zajęte przedmioty oddawał wierzycielowi, zwalniając się z rękojemstwa.
też rękojemstwo własne (dłużnik jedną ręką dawał festukę i drugą ja odbierał)
Zastaw jako prawo na rzeczy cudzej i jako zobowiązanie.
Ustanowienie:
zastaw umowny (dany)
zastaw wzięty (ciąża, grabież) → pozostałość samopomocy
zastaw ustawowy
zastaw sądowy
Zastaw ruchomości - zawsze zastaw ręczny z dzierżeniem.
Zastaw na upad - zastaw w którym w razie nie spełnienia świadczenia na wierzyciela przechodziła własność rzeczy.
Funkcje:
zabezpieczenie wierzytelności
zakład jako forma kary w przypadku niewypełnienia świadczenia
jako zabezpieczenie pożyczek na procent (tylko Żydzi)
Zastaw nieruchomości
Zastaw z dzierżeniem - przeniesienie własności na zastawnika, a po spłacie własność powracała do zastawcy. →
Zastaw użytkowy - na zastawnika przechodziło jedynie użytkowanie (nie było wywiązania u zastawcy). Zastaw antychretyczny - gdy zastawnik miał prawo pobierania pożytków. → początkowo nie zaliczane na spłatę długu (zastaw użytkowy czysty) - pożytki te spełniały formę procentów nie zakazanych.
Zastaw do wydzierżenia - gdy pożytki zaliczane były na poczet spłaty długu (polecane min. przez ustawodawstwo kościelne)
Zastaw bez dzierżenia - na zach. od XII w, a Polsce pod koniec XVI w. wraz z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej.
Załoga i łajanie
SPADKOBRANIE
Pojęcie spadkobrania. Dziedziczenie beztestamentowe.
początkowo brak swobody testowania - jedynie dziedziczenie beztestamentowe.
początkowo przedmiotem spadkobrania były przedmioty ruchome (odzież i ozdoby kobiece - córki i siostry, oręż, konie, uprząż - synowie, krewni męscy)
Różne zasady dotyczące porządku dziedziczenia. Cechy wspólne:
ograniczenie kobiet w dziedziczeniu ziemi - czasem dziedziczyły w braku synów (prawo longobardzkie, alamańskie, saskie) albo jakichkolwiek krewnych męskich (prawo rypuarskie), w prawie salickim całkowicie były wykluczone. Nieraz dziedziczyły cześć macierzystą. Czasem szlachcianki mogły dziedziczyć ziemię, a chłopki nie (Ruska Prawda)
porządek dziedziczenia zależny od bliskości pokrewieństwa ze zmarłym. Najbliżsi (wyłączając pozostałych) byli synowie (w równych częściach albo niedział braterski). Początkowo nieznane było prawo wyobrażenia (spadkobiercy zmarłego syna wchodzili w jego miejsce).
w zwyczajach pojawia się tendencja do rozszerzania kręgu krewnych dopuszczonych do spadku, ze względu na unikanie tzw. kaduka
w prawie frankońskim - system dziedziczenia według parantel - krąg osób wywodzących się od wspólnego przodka do coraz wyższego szczebla (I - zstępni zmarłego, tj. dzieci, wnukowie i prawnukowie; II - krewni wywodzący się od ojca, III - krewni wywodzący się od dziada) Krewni bliżsi wykluczali dalszych w obrębie parantel i w ogóle.
Zwierciadło Saskie - dwa koła: ściślejsze (potomkowie, rodzice, rodzeństwo spadkodawcy, przy czym potomkowie wyłączali pozostałych krewnych tej grupy) i obszerniejsze (inni krewni do 7 stopnia komputacji rzymskiej).
inaczej w przypadku systemów w których dobra rodowe pozostawały w rodzinie, z której się wywodziły → odmienne spadkobranie dóbr ojczystych i macierzystych - prawo powrotu do krewnych tej linii z której się wywodzili.
długo brak dziedziczenia przez współmałżonka, jedynie posag czy wiano oraz dóbr nabytych w czasie trwania małżeństwa.
Nabycie spadku
poprzez śmierć spadkodawcy
z czasem powstają formalne sposoby objęcia spadku
sądowe wwiązanie
Dziedziczenie testamentowe.
Początkowo prawo wyczekiwania uniemożliwiało swobodę testowania. Jedynie w przypadku osób bezdzietnych możliwa była fikcyjna adopcja w celu przekazania spadku.
Do rozwoju swobody testowania przyczynił się Kościół - stopniowo uznano, że część majątku jest do swobodnego testowania (z reguły taka cześć jak jeszcze jeden syn) → zapisy „dla zbawienia duszy” i adoptio Christi.
Dało to początek istnieniu testamentu. Pierwsze testamenty w Polsce w XIII w, podobnie na Rusi (wraz z zapisami na cerkiew).
Przedmiotem testamentu początkowo tylko ruchomości, z czasem dobra nabyte. Dobra dziedziczne późno dopuszczone do dziedziczenia testamentowego i to pod warunkiem uwzględnienia dziedziców koniecznych.
W przeciwieństwie do testamentu rzymskiego - brak wymogu ustanowienia dziedzica, możliwość deysponowania tylko częścią spadku lub pewnymi przedmiotami.
Szczególne rodzaje sukcesji. Dziedziczenie lenn.
Zasada niepodzielności lenn → sukcesja jednostkowa → prawo niemieckie - najstarszy syn, prawo francuskie - najstarszy syn zostawiał sobie największą część, a młodszym braciom dawał podlenno - na zewnątrz nadal jako jednolite lenno.
zasada ta związana z potrzebą istnienia dużego lenna, umożliwiającego odpowiednią służbę wojskową.
Dziedziczenie lenn przez męskich potomków, a kobiety tylko w razie braku synów/męskich krewnych.
Odsuwanie krewnych wstępnych by lenna i związane z nimi obowiązki nie dostały się w ręce osób starszych → zasada „lenno nie idzie w górę" → często stosowana w dziedziczeniu, nie tylko lenn.