PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE

I. WPROWADZENIE DO PRAWA RODZINNEGO I OPIEKUŃCZEGO

§1. RODZINA JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE I PRAWNE

1.1. POJĘCIE RODZINY I JEJ FUNKCJE

1) Rodzina najstarsza grupa społeczna występująca we wszystkich etapach rozwoju społeczeństwa i we wszystkich formacjach

-jest ona naturalnym elementem struktury społecznej (podstawową komórką społeczną)

-w socjologii sformułowano dwa terminy:

1. rodzina mała (nuklearna) – skupia rodziców i ich dzieci

2. rodzina wielka – obejmuje szeroki krąg krewnych, a zwłaszcza generację dziadków i samodzielnego rodzeństwa należącego do wspólnego gospodarstwa domowego

ujęcie potoczne	-wspólnota składająca się z osób spokrewnionych, spowinowaconych, a nawet przynależnych tylko do gospodarstwa domowego -za rodzinę uważa się zatem: małżonków i ich dzieci małżeństwo z dziećmi tylko jednego z nich dziadków z wychowującymi się u nich wnukami żyjące razem rodzeństwo zmarłych przodków szerszy krąg krewnych konkubinat
ujęcie socjologiczne	-wspólnota złożona z: rodziców i dzieci (rodzina mała, nuklearna) rodzice, dzieci i inne osoby (rodzina duża, wielopokoleniowa)
doktryna prawnicza i judykatura	ustawa o zwalczaniu alkoholizmu (1959r.) -zalicza do rodziny powinowatych, pupila i jego prawnego opiekuna, a nawet rozwiedzionych małżonków ustawa – Ordynacja podatkowa -uznaje za członków rodziny podatnika jego zstępnych, wstępnych, rodzeństwo, małżonków zstępnych, osobę pozostającą z podatnikiem w faktycznym pożyciu ustawa o pomocy społecznej (2004r.) -rodzinę tworzą osoby spokrewnione lub niespokrewnione pozostające w faktycznym związku, wspólnie zamieszkujące i gospodarujące
Kodeks rodzinny i opiekuńczy	-nie zawiera definicji rodziny -z poszczególnych przepisów wynika, że rodzinę stanowią już sami małżonkowie -za rodzinę można również uznać konkubinat -do rodziny zalicza się również naturalne i przysposobione dzieci małżonków

-więzami tworzącymi rodzinę w rozumieniu polskiego prawa rodzinnego są:

1. pokrewieństwo – jego konsekwencje prawne są ograniczone do pokrewieństwa w linii prostej oraz pokrewieństwa w linii bocznej w stopniu drugim

2. przysposobienie – niektóre jego skutki mogą trwać również po rozwiązaniu przysposobienia

3. powinowactwo – konsekwencje prawne dotyczą wyłącznie powinowactwa w linii prostej

4. małżeństwo – skutki prawne małżeństwa mogą trwać również po jego ustaniu

2) Funkcje rodziny do najważniejszych funkcji rodziny należą:

1. funkcja emocjonalno-ekspresyjna jest to realizacja potrzeb związanych z życiem uczuciowym

2. funkcja seksualna człowieka, które skłaniają go do podjęcia stałego współżycia,

3. funkcja prokreacyjna czego następstwem są najczęściej narodziny dziecka

4. funkcja gospodarcza – służy ona zaspokojeniu potrzeb bytowych rodziny, czyli dostarczeniu członkom rodziny środków utrzymania (np. mieszkania, żywności, odzieży)

5. funkcja wychowawczo socjalizacyjna – polega na przygotowaniu młodego pokolenia do samodzielnego życia w społeczeństwie przez przekazanie podstawowych wartości kultury, zaszczepienie wartości moralnych, umiejętności współżycia z innymi ludźmi itd.

6. funkcja opiekuńcza – polega na zapewnieniu pieczy nad niesamodzielnymi członkami rodziny (osoby małoletnie, osoby starsze)

1.2. POWSTANIE RODZINY

-rodzina jako grupa społeczna jest zjawiskiem socjologicznym i zjawiskiem prawnym

-rodzina zatem powstaje zarówno wtedy, gdy mężczyzna i kobieta podejmują wspólne życie bez dopełnienia jakichkolwiek formalności, jak i w razie zawarcia małżeństwa

-polskie prawo rodzinne preferuje rodzinę opartą na małżeństwie, ponieważ małżeństwo zapewnia:

• jasną sytuację prawną pary małżonków względem siebie i względem osób trzecich

• pozwala ustalić skład rodziny, a w szczególności stan cywilny jej członków

1.3. SKŁAD RODZINY

-w nowoczesnym społeczeństwie dominuje rodzina mała, czyli złożona z rodziców i dzieci

-rodzina wielka dominuje przede wszystkim w środowisku rolniczym, co wynika ze wspólnego prowadzenia posiadanego gospodarstwa

-KRO posługuje się terminem rodziny niezmiernie rzadko:

• art. 27 – chodzi tu o grupę rodzinną składającą się z małżonków i ich wspólnych dzieci (także przysposobionych)

• art. 134 – chodzi tu o małżonka, dzieci oraz rodziców zobowiązanego

1.4. WIĘZI RODZINNE

Więzi rodzinne rzeczywiste relacje między członkami rodziny oparte zarówno na uczuciach, jak i na przesłankach materialnych (np. wspólne bytowanie)

1) Pokrewieństwo fakt biologiczny; krewnymi są osoby pochodzące od wspólnego przodka

-wyróżnia się linie i stopnie pokrewieństwa

A. Linie pokrewieństwa – można mówić o krewnych w:

1. linii prostej – krewnymi w linii prostej są osoby pochodzące jedna od drugiej, tj.:
   dziadkowie – rodzice – dzieci
   -w ramach linii prostej wyróżnia się krewnych:

   • wstępnych (ojciec – dziadek – pradziadek)

   • zstępnych (syn – wnuk – prawnuk)

-charakter pokrewieństwa wstępnego lub zstępnego ustala się względem określonej osoby

1. linii bocznej – w linii bocznej spokrewnione są osoby, które nie pochodzą od siebie, lecz mają wspólnego przodka, np. wuj i siostrzeniec; stryj i bratanek; kuzyni; rodzeństwo

B. Stopnie pokrewieństwa – pokrewieństwo może być bliższe lub dalsze – zależy to od:

• liczby pokoleń w linii prostej

• w linii bocznej od liczby urodzeń dzielących tych krewnych względem ich wspólnego przodka

-odległość pokrewieństwa oblicza się w stopniach, czyli wg liczby urodzeń, np.

• ojciec i syn są spokrewnieni w pierwszym stopniu

• dziadek i syn są krewnymi drugiego stopnia (dwa urodzenia)

-wśród krewnych bocznych w ogóle nie występuje pierwszy stopień pokrewieństwa, ponieważ nawet pomiędzy dwoma najbliższymi krewnymi, tj. rodzeństwem są dwa urodzenia

-na gruncie prawa rodzinnego stosunek pokrewieństwa jest stosunkiem prawnym przede wszystkim między rodzicami i dziećmi oraz w zakresie obowiązków alimentacyjnych między krewnymi w linii prostej i między rodzeństwem

-w prawie spadkowym krąg ten jest szerszy

2) Powinowactwo jest skutkiem zawarcia małżeństwa i oznacza więź prawną między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka (art. 61⁸ KRO)

-powinowactwo występuje w:

1. linii prostej – powinowatymi w linii prostej są rodzice męża i żony oraz dziecko małżonka (pasierb)

2. linii bocznej – powinowatymi w linii bocznej jest rodzeństwo małżonka

-stosunek powinowactwa wywołuje skutki prawne:

• na płaszczyźnie obowiązków alimentacyjnych (art. 144 KRO)

• w zakresie dopuszczalności zawarcia małżeństwa (art. 14 §1 KRO)

• w zakresie wyłączenia sędziego w sprawie

• w zakresie odmowy zeznań w charakterze świadka

3) Osoby bliskie stosunek bliskości opiera się przede wszystkim na stosunku emocjonalnym, a nie tylko na formalnej więzi

-za osoby bliskie mogą uważać się dalecy krewni albo osoby niespokrewnione

-z pojęciem bliskości prawo wiąże określone skutki prawne w zakresie:

• uprawnień do mieszkania (art. 691 KC)

• uprawnień do odszkodowania z tytułu śmierci żywiciela (art. 446 §2 KC)

• uprawnień procesowych

4) Małżeństwo a konkubinat małżeństwo stanowi podstawę rodziny

-obok instytucji małżeństwa funkcjonuje instytucja konkubinatu

-konkubinat charakteryzuje się występowaniem takich więzi, jakie cechują harmonijne pożycie małżonków, bez formalizowania tego związku przez zawarcie małżeństwa

-źródłem konkubinatu jest świadomy wybór tej formy pożycia przez zainteresowanych

-do skutków konkubinatu nie można stosować, nawet w drodze analogii, przepisów regulujących konsekwencje małżeństwa

-mimo braku kompleksowego uregulowania konkubinat ma znaczenie normatywne:

• w odniesieniu do dziecka urodzonego przez kobietę żyjącą w konkubinacie nie stosuje się domniemania ojcostwa, a zatem jej partner powinien uznać ojcostwo poprzez sądowe stwierdzenia ojcostwa

• osoba, która pozostawała z faktycznym wspólnym pożyciu z najemcą, stale mieszkając z nim do chwili jego śmierci, wstępuje z mocy prawa w stosunek najemcy lokalu mieszkalnego

• osoba pozostająca z podatnikiem w faktycznym pożyciu może odpowiadać wespół z nim, solidarnie, za zaległości podatkowe

5) Stan cywilny jest on skutkiem zaistnienia określonych więzi rodzinnych, a zwłaszcza pokrewieństwa i małżeństwa

-stan cywilny wyznacza przynależność do rodziny (status familiae) i określa czyim jest się dzieckiem oraz czyim się jest małżonkiem

-stan cywilny jest elementem stanu prawnego człowieka, w skład którego wchodzi:

• obywatelstwo jako przynależność do państwa

• stan osobisty, tj. cechy człowieka niezwiązane ze stanem rodzinnym (np. imię)

-stan cywilny obejmuje cechy człowieka, które wpisuje się do aktów stanu cywilnego, czyli:

• imię i nazwisko

• płeć

• wiek

-stan cywilny jest stanem niepodzielnym

-człowiek może we wszystkich stosunkach prawnych mieć tylko jeden stan cywilny, np. być dzieckiem tylko jednego mężczyzny i jednej kobiety; mieć tylko jednego małżonka

-wyjątek dotyczy stosunków przysposobienia

-stan cywilny jest dobrem osobistym i przedmiotem praw stanu cywilnego chronionych przez prawo cywilne przy pomocy roszczeń:

• powództwa ustalającego

powództwa kształtującego A. Zdarzenia wpływające na stan cywilny na stan cywilny człowieka wpływają różnorodne zdarzenia prawne:

1) Zdarzenia naturalne	-podstawowymi zdarzeniami naturalnymi są narodziny i śmierć człowieka -ustalanie pochodzenia dziecka jest możliwe dopiero po jego narodzinach -wyjątki: możliwość uznania dziecka poczętego, nieurodzonego (art. 75 §1 KRO) -śmierć stanowi przeszkodę w zmianie stanu cywilnego człowieka -wyjątki: możliwość uznania zmarłego dziecka (art. 76 §2) unieważnienie małżeństwa po śmierci jednego z małżonków (art. 18 i 19 KRO) rozwiązanie przysposobienia po śmierci (art. 125 KRO)
2) Czynności prawne	-czynnościami prawnymi kreującymi stan cywilny są, np. małżeństwo uznanie dziecka przez ojca możliwość decydowania o imieniu i nazwiska dziecka
3) Rozstrzygnięcia sądów i organów administracji	A) Rozstrzygnięcia sądów – sądy mogą orzekać o: rozwiązaniu lub unieważnieniu małżeństwa ustaleniu lub zaprzeczeniu pochodzenia dziecka ustaleniu bezskuteczności uznania dziecka zmianie płci transseksualisty o imieniu i nazwisku przysposobionego B) Rozstrzygnięcia organów – dotyczą m.in.: zmiany imienia i nazwiska w trybie administracyjnym

B. Prawa stanu cywilnego stan cywilny jest dobrem osobistym i stanowi przedmiot praw stanu cywilnego

-każdemu człowiekowi przysługują osobne prawa stanu

-człowiek nabywa je ex lege

-są one skuteczne erga omnes, niedziedziczne i niezbywalne w drodze czynności prawnych między żyjącymi

-nie podlegają one skutkom upływu czasu, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej, tzn. że nie można ich nabyć wskutek długotrwałego korzystania z nich (np. faktyczne wychowywanie dziecka nie prowadzi do nabycia statusu rodzica) ani nie można ich utracić z powodu długotrwałego niewykonywania

C. Znaczenia aktów stanu cywilnego rejestracji stanu cywilnego dokonuje się w księgach stanu cywilnego w formie aktów:

• urodzenia

• małżeństwa

• zgonu

-konkretnych czynności z zakresu rejestracji stanu cywilnego dokonuje kierownik USC lub jego zastępca

-dokonują oni również niektórych czynności z zakresu rejestracji stanu cywilnego w formie decyzji administracyjnych lub postanowień (służy na nie odwołanie do wojewody, a następnie skarga do sądu administracyjnego)

-akty stanu cywilnego stanowią wyłączny dowód stwierdzonych w nich zdarzeń

-niezgodność aktu z prawdą może być stwierdzona tylko w postępowaniu sądowym

-ustawodawca wprowadził szereg mechanizmów mających gwarantować zgodność treści aktów stanu cywilnego z prawdą

-podstawę sporządzenia aktu stanowią dokumenty oraz orzeczenia

-sądy i inne organy są zobowiązane do przekazywania USC odpisów prawomocnych orzeczeń, ostatecznych decyzji i wszelkich innych dokumentów stanowiących podstawę wpisu do ksiąg stanu cywilnego

-w razie ustnego zgłoszenia jakiegoś zdarzenia (np. urodzenia) kierownik USC ma obowiązek zażądać odpowiednich dowodów lub przeprowadzić postępowanie wyjaśniające

-celem zabezpieczenia zgodności treści aktów z prawdą ustawodawca wprowadził zasadę, że w akcie stanu cywilnego nie można dokonywać żadnych zmian, chyba że ustawa stanowi inaczej

-można jedynie sprostować oczywisty błąd pisarski

§2. PRAWO RODZINNE

2.1. CHARAKTER I FUNKCJE

1) Geneza prawa rodzinnego od średniowiecza aż do czasów nowożytnych prawo małżeńskie było domeną prawa kościelnego

-dopiero Kodeks Napoleona (1804r.) unormował całość stosunków rodzinnych w odniesieniu do wszystkich obywateli, niezależnie od wyznania

-w innych państwach prawo kościelne zachowało swoją rolę dłużej, np. w Polsce aż do 1946r.

Polska – w Polsce po odzyskaniu niepodległości w poszczególnych dzielnicach obowiązywało prawo państw zaborczych, z których tylko niemiecki Kodeks Cywilny (BGB, 1896r.) normował całokształt stosunków prawnorodzinnych na zasadzie świeckosci prawa

-prace kodyfikacyjne przerwał wybuch II wojny światowej, zostały one dokończone po jej zakończeniu, co poskutkowało uchwaleniem 4 dekretów:

1. prawo małżeńskie, dekret z 1945r.

2. prawo rodzinne, dekret z 1946r.

3. prawo opiekuńcze, dekret z 1946r.

4. prawo małżeńskie majątkowe, dekret z 1946r.

-dopiero Kodeks Rodzinny z 1950r. unormował całość stosunków prawno rodzinnych w jednym akcie prawnym

-ze względu na krytykę kodeksu w 1964r. uchwalono nowy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (KRO)

2) Budowa KRO KRO składa się z trzech zasadniczych członków:

1. prawo małżeńskie

2. prawo dotyczące stosunków między rodzicami a dziećmi

3. prawo opiekuńcze

-KRO respektuje zasadę autonomii rodziny i dlatego ingerencja państwa (sądu) w stosunki rodzinne jest wyjątkiem ograniczonym do sytuacji szczególnych, najczęściej patologicznych

-prawo rodzinne zawarte w KRO jest działem prawa cywilnego

-KRO reguluje zarówno stosunki majątkowe jak i osobiste między członkami rodziny

-stosunki prawnorodzinne uregulowane są metodą cywilistyczną

-konsekwencją przynależności prawa rodzinnego do prawa cywilnego jest stosowanie wprost przepisów części ogólnej KC, chyba że określone zagadnienie jest inaczej unormowane w KRO (np. wady oświadczenia o zawarciu małżeństwa)

2.2. ŹRÓDŁA PRAWA RODZINNEGO I OPIEKUŃCZEGO

1) Konstytucja Konstytucja RP uznaje małżeństwo, macierzyństwo, rodzicielstwo i rodzinę za wartości samoistne oraz zapewnia im ochronę w ramach grupy rodzinnej, jak i w wymiarze indywidualnym

-ponadto przepisy:

• wskazują na ochronę autonomii rodziny zwłaszcza w stosunkach między rodzicami a dziećmi

• deklarują ochronę dobra dziecka w kontekście dobra rodziny

• deklarują bezpieczeństwo socjalne

• chronią prywatność człowieka i jego życie rodzinne

-Konstytucja nie kreuje bezpośrednio stosunków prawnorodzinnych, ale formułuje ogólne dyrektywy dla ustawodawcy

2) Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz inne ustawy KRO jest fundamentalnym aktem prawnym normującym stosunki prawne w rodzinie oraz stosunki w zakresie kurateli i opieki

-KRO nie jest jednak kodyfikacją wyczerpującą i zupełną i dlatego do źródeł prawa rodzinnego można zaliczyć także inne ustawy:

1. ustawa – Kodeks Cywilny

2. ustawa – Prawo o aktach stanu cywilnego (1986r.)

3. ustawa o systemie oświaty (1991r.)

4. ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich (1982r.)

5. ustawa o świadczeniach rodzinnych (2003r.)

-ponadto istotne znaczenie mają akty prawa międzynarodowego takie, jak:

1. Europejska konwencja o przysposobieniu dzieci (1967r.)

2. Europejska konwencja o statusie prawnym dziecka pozamałżeńskiego (1975r.)

3. Europejska konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy (1980r.)

4. Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci (1966r.)

5. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966r.)

6. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966r.)

7. Konwencja o prawach dziecka (1989r.)

3) Główne zasady prawa rodzinnego:

Zasada szczególnej ochrony rodziny	-zasada wyrażona w Konstytucji oraz KRO -ma ona na względzie m.in.: zachowanie małżeństwa zawartego mimo przeszkody wieku współdziałanie dla dobra rodziny rozliczenie między małżonkami przy podziale majątku wspólnego obowiązki alimentacyjne członków rodziny i pomoc państwa przy ich wykonaniu
Zasada dobra dziecka	-dziecko jako istota słabsza potrzebuje ochrony -dobro dziecka należy mieć na względzie m.in. przy: orzekaniu o rozwodzie rodziców orzekaniu o władzy rodzicielskiej ustanawianiu przysposobienia lub opieki -główne dyrektywy zawiera przede wszystkim Konwencja o prawach dziecka -dla ochrony praw dziecka powołano również Rzecznika Praw Dziecka
Zasada trwałości małżeństwa	-odnosi się nie tylko do samych małżonków, ale również jest instrumentem ochrony rodziny jako grupy społecznej -realizacja tego postulatu następuje przede wszystkim w postępowaniu o rozwód i ma na celu stabilizację istniejących stosunków rodzinnych, jeżeli istnieje prognoza zażegnania konfliktu między małżonkami
Zasada równouprawnienia małżonków	-kobieta i mężczyzna są sobie równi w stosunkach rodzinnych -zasada realizowana w zakresie: stosunków prawnorodzinnych uregulowanych w KRO uprawnień do dziedziczenia unormowanych w KC
Zasada świeckości prawa rodzinnego	-zapewnia ona wszystkim obywatelom jednolitą pozycję prawną i jednolity tryb orzekania, niezależnie od przynależności wyznaniowej oraz światopoglądu -oznacza ona, że państwo zapewnia ochronę praw rodzinnych na płaszczyźnie prawa cywilnego, prawa karnego i socjalnego -o rozdzieleniu jurysdykcji sądów państwowych i sądów kościelnych rozstrzyga Konkordat zawarty przez Rząd RP ze Stolicą Apostolską w 1993r.

2.3 ORZEKANIE W SPRAWACH RODZINNYCH

A. SĄDY RODZINNE

Sądy rodzinne sądami rodzinnymi określa się funkcjonujące w strukturze sądów rejonowych wydziały rodzinne i nieletnich

-sądy rodzinne orzekają w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego

-wyjątkiem są:

• sprawy rozwodowe i o separację – należą one do kompetencji wydziałów cywilnych sądów okręgowych

• spraw o podział majątku wspólnego – są sprawami cywilnymi)

a także w sprawach z zakresu:

1. ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich

2. Kodeksu cywilnego (art. 21 i 26§2 KC)

3. ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi

4. ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii

5. ustawy o ochronie zdrowia psychicznego

6. ustawy – Prawo o aktach stanu cywilnego

7. ustawy o pomocy społecznej

-sędziowie sądów rodzinnych mają obowiązek współdziałania z organami, instytucjami i organizacjami społecznymi zajmującymi się w danym terenie problematyką rodziny, dzieci i młodzieży

-organem pomocniczym sądu rodzinnego są kuratorzy sądowi

-wykonują oni zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym

-istotną ich rolą jest wykonywanie orzeczeń dotyczących ingerencji we władzę rodzicielską

B. PROKURATURA

-rola prokuratora w prawnej ochronie rodziny przejawia się w jego statusie oskarżyciela publicznego m.in. w sprawach prawno karnych, konfliktach rodzinnych

-prokurator może:

1. żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie

2. wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli wg jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego

C. RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH

-RPO funkcjonuje na podstawie ustawy z 1987r.

-ma on obowiązek podjęcia czynności przewidzianych w ustawie, jeżeli poweźmie wiadomość wskazującą na naruszenie wolności i prawo człowieka i obywatela

-RPO przysługuje kompetencja do:

1. żądania wszczęcia postępowania w sprawie cywilnej

2. brania udziału w każdym toczącym się postępowaniu

3. samodzielnego prowadzenia postępowania wyjaśniającego

4. zwrócenia się o zbadanie sprawy do organów nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej i społecznej oraz innych

5. żądania przedłożenia informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sądy, a także prokuraturę i inne organy ścigania oraz żądania do wglądu w swym biurze akt sądowych i prokuratorskich oraz akt innych organów ścigania po zakończeniu postępowania i zapadnięciu rozstrzygnięcia

-poza tym RPO przeprowadza liczne kontrole respektowania praw człowieka w Polsce, np. w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych, szpitalach, zakładach karnych

D. RZECZNIK PRAW DZIECKA

-urząd został powołany mocą ustawy z 2000r. o Rzeczniku Praw Dziecka

-RPD stoi na straży praw dziecka, a zwłaszcza prawa do:

1. życia i ochrony zdrowia

2. wychowania w rodzinie

3. godziwych warunków socjalnych

4. nauki

-zadaniem RPD jest podejmowanie działań zmierzających do ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją, zaniedbaniem oraz innym złym traktowaniem, a szczególna troska o prawa dzieci niepełnosprawnych

-RPD jest niezależny w swych działaniach i odpowiada jedynie przed Sejmem RP

-RPD może zwrócić się do organów władzy publicznej, organizacji lub instytucji o złożenie wyjaśnień i udzielenie niezbędnych informacji, a także o udostępnienie odpowiednich akt i dokumentów

-RPO ma obowiązek podjąć sprawy, z którymi zwróci się do niego RPD

E. ORGANY POMOCY SPOŁECZNEJ

-wśród jednostek organizacyjnych pomocy społecznej szczególnie istotne są:

• powiatowe centra pomocy rodzinie

• gminne ośrodki pomocy społecznej

• placówki specjalistycznego poradnictwa rodzinnego

• placówki opiekuńczo-wychowawcze

• ośrodki adopcyjno-opiekuńcze

• ośrodki wsparcia

Gminne ośrodki pomocy społecznej realizują zadania pomocy społecznej na szczeblu gminy

-są to zadania zlecone przez wojewodę oraz zadania własne gminy, które ośrodek wykonuje zgodnie z ustaleniami wójta/burmistrza/prezydenta miasta

-ośrodek może wytaczać na rzecz obywateli powództwa o roszczenia alimentacyjne

-w takich przypadkach w postępowaniu przed sądem stosuje się do nich odpowiednio przepisy o prokuraturze

Powiatowe centra pomocy rodzinie realizują zadania powiatu z zakresu pomocy społecznej

-kierownik centrum może wytaczać na rzecz obywateli powództwa o roszczenia alimentacyjne

-w postępowaniu przed sądem stosuje się wobec niego odpowiednio przepisy o prokuraturze

-kierownik współpracuje również z sądem opiekuńczym w sprawach dotyczących opieki i wychowania dzieci pozbawionych całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej

-przedkłada on sądowi wykaz rodzin zastępczych zakwalifikowanych do pełnienia funkcji pogotowia rodzinnego

-starosta, lub z jego upoważnienia kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie zawiera i rozwiązuje umowy cywilnoprawne z rodzinami zastępczymi w sprawie powierzenia dziecka

-przy pomocy powiatowego centrum starosta sprawuje nadzór nad działalnością rodzinnej opieki zastępczej, ośrodków adopcyjno-opiekuńczych, jednostek specjalistycznego poradnictwa

II. MAŁŻEŃSTWO

§1. ZAWARCIE I UNIEWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA

1.1. POJĘCIE MAŁŻEŃSTWA

1) Małżeństwo postać współżycia pary ludzkiej – jest to zatem zjawisko społeczne

-dla państwa instytucja małżeństwa jest istotnym elementem stabilizującym ład prawnym, ponieważ:

1. małżeństwo ułatwia ustalenie pochodzenia człowieka i tym samym porządkuje stan cywilny jednostki

2. kształtuje stosunki rodzinne w szerszym zakresie, np. powoduje powstanie powinowactwa

3. tworzy grupę rodzinną, będącą trwałym elementem struktury społecznej, względem której państwo prowadzi określoną politykę społeczno-gospodarczą

-KRO nie zawiera definicji małżeństwa, lecz można ją z treści poszczególnych przepisów zrekonstruować następująco:

1.2. ELEMENTY MODELU PRAWNEGO

-ustawodawca wprowadził do modelu prawnego małżeństwa elementy, które wynikają z zasad ustrojowych państwa oraz z moralności i obyczajowości społeczeństwa

-na przestrzeni dziejów funkcjonowało i funkcjonuje wiele typów małżeństw:

1. monogamiczne i poligamiczne (w tym poliginiczne – jeden mężczyzna ma kilka żon; poliandryczne – jedna kobieta ma kilku mężów)

2. patriarchalne i matriarchalne oraz egalitarne

3. endogamiczne i egzogamiczne

-w art. 18 Konstytucji RP określono małżeństwo jako związek mężczyzny i kobiety

-zasadę tą potwierdza KRO, jednoznacznie wskazując w art. 1 że małżeństwo może być zawarte przez kobietę i mężczyznę

1) Małżeństwo monogamiczne jest ono powszechnie akceptowane w kręgu kultury euro-amerykańskiej

-postulat małżeństwa monogamicznego wyraża art. 13 KRO, wg którego pozostawanie w związku małżeńskim jest przeszkodą dla zawarcia nowego małżeństwa

-poza tym zawarcie małżeństwa bigamicznego jest przestępstwem (art. 206 KK)

2) Świeckość małżeństwa świeckość małżeństwa nie ogranicza swobody obywateli w zawieraniu małżeństwa również w ramach wyznawanej religii, jednak takie małżeństwo nie wywołuje skutków prawnych

-na podstawie aktów prawnych zawieranych z kościołami i związkami wyznaniowymi małżeństwo zawierane przed duchownym będzie wywoływało skutki prawne, jeżeli spełnione zostaną przesłanki wskazane w KRO, a kierownik USC sporządzi akt małżeństwa

3) Trwałość małżeństwa trwałość małżeństwa zależy przede wszystkim od postawy samych małżonków, jednak ustawodawstwo może w osiągnięciu tego celu mniej lub bardziej pomagać, np. poprzez uregulowanie przesłanek rozwodu

4) Równouprawnienie małżonków równouprawnienie małżonków oparte jest na międzynarodowych standardach praw człowieka oraz na konstytucyjnej zasadzie równości kobiety i mężczyzny

-równość wyraża się m.in. w:

• dobrowolności aktu małżeństwa

• równym statusie męża i żony

• samodzielności decydowania o osobistych sprawach przez każdego z małżonków

• samodzielności w wyborze nazwiska

§2. ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA

-małżeństwo może być zawarte przed kierownikiem USC albo przed duchownym jednocześnie z zawarciem małżeństwa wyznaniowego (przy dopełnieniu określonych przesłanek)

-biorąc pod uwagę kryterium sankcji przewidzianych przez ustawodawcę na wypadek niezachowania przesłanek, przesłanki zawarcia małżeństwa dzielą się na 3 grupy:

1. przesłanki konstytutywne

2. zakazy zawarcia małżeństwa

3. przesłanki formalno-porządkowe

2.1. ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA PRZED KIEROWNIKIEM URZĘDU STANU CYWILNEGO

A. PRZESŁANKI KONIECZNE (KONSTYTUTYWNE)

-małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem USC oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński

-muszą zostać zatem spełnione następujące przesłanki:

1. odmienność płci nupturientów

2. złożenie zgodnych oświadczeń

3. jednoczesna obecność przy składaniu oświadczeń

4. złożenie tych oświadczeń przed kierownikiem USC

-jeżeli którakolwiek z tych przesłanek nie została spełniona – małżeństwo nie istnieje (matrimonium non existens)

1) Odmienność płci nupturientów przesłanka wynikająca z funkcji prokreacyjnej małżeństwa

-wątpliwość co odmienności płci może pojawić się w przypadku obojnactwa

-kierownik USC może w takim wypadku odmówić przyjęcia oświadczeń

-określenie płci w tym przypadku należy do biegłego (rozstrzygają cechy przeważające)

2) Złożenie zgodnych oświadczeń zgodność oświadczeń nupturientów przejawia się w tym, że odpowiadają one sobie względem treści

-zgodność oświadczeń podlega ocenie kierownika USC

-oświadczenia nie mogą zawierać żadnego zastrzeżenia (warunku, terminu)

-zgodność oświadczeń zapewnia sposób ich składania – każda ze stron powtarza treść oświadczenia za kierownikiem USC

3) Jednoczesna obecność przy składaniu oświadczeń oświadczenia nupturienci składają osobiście i jednocześnie w USC

-KRO przewiduje możliwość odstąpienia od tej przesłanki z ważnych powodów i dopuszcza zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika

-o tym czy istnieją ważne powody decyduje sąd i wydaje on stosowne oświadczenie

-przyjmuje się, że np. choroba jednej ze stron, pozostawanie jednej ze stron za granicą nie jest wystarczającą podstawą do zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika

-chodzi tu o przyczynę, która uniemożliwia jednoczesne stawienie się nupturientów w jakimkolwiek USC lub poza tym urzędem

-legitymowana do żądania udzielenia zezwolenia na zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika jest tylko osoba, która chce udzielić takiego pełnomocnictwa

-pełnomocnictwo powinno być udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym i wymieniać osobę, z którą ma być zawarte małżeństwo

4) Uczestnictwo organu państwowego oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński składane są przed organem państwowym jakim jest kierownik USC

-udział kierownika polega na:

• odebraniu oświadczeń od stron

• ogłoszeniu, że wskutek złożenia oświadczeń małżeństwo zostało zawarte

B. PRZESŁANKI FORMALNO-PORZĄDKOWE

-zawarcie małżeństwa regulują również przepisy o charakterze proceduralno – porządkowym

-nakładają one określone obowiązki na przedstawiciela władzy państwowej

-zawarte są one w KRO oraz ustawie – Prawo o aktach stanu cywilnego

-są to przede wszystkim normy mające zapewnić aktowi zawarcia małżeństwa należytą powagę oraz mające zapobiec powstawaniu małżeństw wadliwych

-małżeństwo zawiera się w USC wybranym przez osoby zamierzające zawrzeć związek małżeński

-ustawodawca nie określił zatem właściwości miejscowej USC

-małżeństwo powinno być zawarte w lokalu USC, a poza nim tylko wyjątkowo (z uzasadnionych przyczyn)

-nupturienci powinni okazać swoją tożsamość i przedłożyć dokumenty pozwalające ustalić wiek, stan cywilny:

• akt urodzenia

• orzeczenie rozwiązujące/unieważniające małżeństwo

• akt zgonu poprzedniego małżonka

• orzeczenie o uznaniu za zmarłego

• zezwolenie sądu na zawarcie małżeństwa

-cudzoziemiec powinien ponadto przedstawić dokument stwierdzający zdolność do zawarcia małżeństwa wg swojego prawa ojczystego

-jeżeli oświadczenie ma złożyć pełnomocnik, powinien on przedstawić kierownikowi stosowne pełnomocnictwo

-ponadto nupturienci powinni złożyć pisemne zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa, np. pokrewieństwo, bigamia itd.

-obowiązuje okres 1 miesiąca wyczekiwania na zawarcie małżeństwa

-ma on zapobiegać decyzjom pochopnym i nieprzemyślanym

-czas 1 miesiąca zastępuje pominiętą przez ustawodawcę instytucję zaręczyn

-od tej zasady istnieje jednak możliwość odstępstwa z ważnych względów, np. choroba jednej ze stron

-odstępstwo od dwóch powyższych przesłanek umożliwia również nadzwyczajny tryb zawarcia małżeństwa przed kierownikiem USC

-w razie zaistnienia niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio jednej ze stron, oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński mogą być złożone niezwłocznie i bez przedstawienia odpowiednich dokumentów

-w tym przypadku strony są zobowiązane złożyć zapewnienie, że nie wiedzą o okolicznościach wyłączających zawarcie małżeństwa

-kierownik USC powinien odmówić odebrania oświadczeń, jeżeli dowie się o okolicznościach wyłączających możliwość zawarcia małżeństwa

-w razie wątpliwości powinien on zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie

-najczęściej chodzi tu o przeszkody do zawarcia małżeństwa

-o odmowie przyjęcia świadczeń o wstąpieniu w związek małżeński kierownik USC powiadamia nupturientów na piśmie, w którym również informuje o przyczynach odmowy

-każdy z nupturientów może w terminie 14 dni od dnia doręczenia pisma wystąpić do sądu z wnioskiem o rozstrzygnięcie, czy okoliczności przedstawione przez kierownika USC uzasadniają odmowę

-właściwy do rozstrzygnięcia sprawy jest sąd rejonowy ze względu na siedzibę USC (odmowa nie jest decyzją administracyjną, stąd właściwy jest sąd powszechny)

-KRO wymaga, aby małżeństwo zostało zawarte publicznie, czyli w obecności dwóch pełnoletnich świadków

-niezwłocznie po zawarciu małżeństwa sporządza się akt małżeństwa

-niesporządzenie aktu małżeństwa nie podważa ważności małżeństwa

-akt ma charakter deklaratywny i jest wyłącznie dowodem zawarcia małżeństwa

-obywatele polscy przebywający za granicą mogą zawrzeć małżeństwo również przed polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula

-konsul ma w tym zakresie kompetencje kierownika USC, a małżeństwo przed nim zawarte powinno spełniać wymagania wskazane w KRO

2.2. ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA PRZED DUCHOWNYM

-wskutek ratyfikacji 1998r. Konkordatu pojawiła się druga możliwość zawarcia małżeństwa, tj. przed duchownym jednocześnie z zawarciem małżeństwa świeckiego

-małżeństwo kanoniczne, po spełnieniu określonych prawem przesłanek, wywiera takie skutki, jak zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim

-wyznaniowy tryb zawarcia małżeństwa świeckiego jest możliwy również w obrębie innych Kościołów i związków wyznaniowych, jeżeli tę możliwość unormowano w ustawie regulującej stosunki między RP a tym Kościołem/ związkiem wyznaniowym

-dla zawarcia małżeństwa świeckiego jednocześnie z małżeństwem wyznaniowym wymaga się spełnienia przesłanek z art. 1 KRO oraz dodatkowych przesłanek:

1. wyrażenie przez nupturientów woli jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu

2. sporządzenie przez kierownika USC aktu małżeństwa

-w przypadku małżeństwa o podwójnym skutku oświadczenie woli odbiera duchowny

-duchownymi w rozumieniu art. 1 §2 KRO są:

Kościół Katolicki	ordynariusz miejsca proboszcz administrator parafii wikariusz (w zastępstwie proboszcza) duchowny (w zastępstwie proboszcza)
Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny	biskup proboszcz wikariusz (z upoważnienia proboszcza)
Kościół Ewangelicko-Augsburski	biskup proboszcz administrator wikariusz
Kościół Ewangelicko-Reformowany	wszyscy ordynowani duchowni
Kościół Ewangelicko-Metodystyczny	pastor parafii
Kościół Chrześcijan Baptystów	pastor
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego	duchowni starsi
Kościół Polskokatolicki	ordynariusz decyzji proboszcz administrator parafii
Gminy Wyznaniowe Żydowskie	rabin podrabin
Kościół Starokatolicki Mariawitów	Biskup Naczelny ordynariusz proboszcz administrator parafii
Kościół Zielonoświątkowy	pastor

1) Wola jednoczesnego zawarcia małżeństwa świeckiego i religijnego wolę nupturienci wyrażają przed duchownym, który następnie sporządza zaświadczenie stwierdzające, że oświadczenie złożono w jego obecności przy zawarciu małżeństwa wyznaniowego

-zaświadczenie to ma charakter protokołu

-zaświadczenie podpisują: duchowny, małżonkowie i świadkowie

-duchowny nie może przyjąć oświadczenia od nupturientów, jeżeli wcześniej nie przedstawiono mu oświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa przewidzianych w KRO

-w takim wypadku wyłączona jest tylko możliwość zawarcia małżeństwa świeckiego, małżeństwo religijne może być zawarte

-sporządzone zaświadczenie duchowny przekazuje w terminie 5 dni od dnia zawarcia małżeństwa do USC

-termin ten ulega zawieszeniu, jeżeli jego zachowanie nie jest możliwe z powodu siły wyższej

-zaświadczenie może być dostarczone drogą pocztową (nadanie przesyłki poleconej w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego jest równoznaczne z przekazaniem do USC)

2) Sporządzenie aktu małżeństwa przez kierownika USC na podstawie uzyskanych od duchownego wymaganych oświadczeń, kierownik USC sporządza akt małżeństwa

­-należy go sporządzić niezwłocznie, nie później niż w następnym dniu roboczym następującym po dniu, w którym do USC nadeszły stosowne dokumenty

-datą zawarcia małżeństwa wskazaną w akcie jest dzień złożenia oświadczeń przed duchownym, a nie data sporządzenia aktu małżeństwa

-sporządzenie aktu małżeństwa ma w tym przypadku charakter konstytutywny

-przesłanka sporządzenia aktu pełni funkcję kontroli następczej sprawowanej przez organ państwa, ponieważ małżeństwo jest zawierane poza nim

-kierownik USC odmawia sporządzenia aktu małżeństwa, jeżeli dokumenty sporządzone przez duchownego otrzymał po upływie 5 dni od dnia zawarcia małżeństwa wyznaniowego, a opóźnienie nie jest skutkiem działania siły wyższej

-o odmowie sporządzenia aktu powiadamia się nupturientów

-każda ze stron może w terminie 14 dni od otrzymania odmowy zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie sprawy

-jeżeli odmowa była nieuzasadniona kierownik sporządza akt małżeństwa (datą zawarcia małżeństwa jest data złożenia oświadczeń przed duchownym)

-przesłankami przemawiającymi za odmową sporządzenia aktu są m.in.:

• uchybienie terminowi na złożenie dokumentów

• brak podpisu obojga lub jednego z małżonków

• brak podpisu duchownego, przed którym złożono oświadczenia

2.3. UNIEWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA

-w polskim prawie obowiązuje koncepcja unieważnialności małżeństwa

-unieważnienie małżeństwa nie następuje z mocy prawa, a jeżeli żaden z uprawnionych nie żąda unieważnienia małżeństwo to wywołuje ono skutki prawne

-unieważnienie małżeństwa powoduje zmianę stanu prawnego

-unieważnienie małżeństwa następuje tylko na mocy orzeczenia sądu

-art. 17 KRO wymienia 3 grupy przyczyn stanowiących podstawę dla unieważnienia małżeństwa

1. przypadki naruszenia któregokolwiek z zakazów zawarcia małżeństwa określonych w art. 10-15 KRO

2. przypadki złożenia oświadczeń wyrażających wolę zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu pod wpływem jednej z wad wymienionych w art. 15¹ KRO

3. przypadki zaistnienia nieprawidłowości wskazanych w art. 16 KRO, jeśli oświadczenia te były złożone przez pełnomocnika

A. PRZESZKODY ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA

-poza przesłankami koniecznym, które muszą zaistnieć, aby małżeństwo w ogóle zostało zawarte (art. 1 KRO) ustawodawca ograniczył swobodę zawierania małżeństw ze względu na wystąpienie określonych okoliczności dotyczących jednego lub obojga nupturientów

-są to tzw.:

• zakazy zawarcia małżeństwa

• przeszkody zawarcia małżeństwa

• ograniczenia dowolności zawarcia małżeństwa

-przyczyny te są wyczerpująco wymienione w KRO i są to:

1. nieosiągnięcie wymaganego wieku przez oboje nupturientów (art. 10 KRO)

2. całkowite ubezwłasnowolnienie jednego lub obojga nupturientów (art. 11 KRO)

3. choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy (art. 12 KRO)

4. pozostawanie w związku małżeńskim – bigamia (art. 13 KRO)

5. pokrewieństwo lub powinowactwo (art. 14 KRO)

6. istnienie między nupturientami stosunku przysposobienia (art. 15 KRO)

1) Przeszkoda wieku wymaga się, aby zarówno mężczyzna, jak i kobieta osiągnęli wiek 18 lat

-mimo braku wymaganego wieku sąd opiekuńczy może z ważnych powodów zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła 16 lat

-niezachowanie tej przesłanki stanowi podstawę do unieważnienia małżeństwa

-unieważnienie jest niedopuszczalne, jeżeli przed wytoczeniem powództwa małżonek wiek ten osiągnie

-następuje wówczas konwalidacja zawartego małżeństwa

-uprawnionymi do żądania unieważnienia małżeństwa są oboje małżonkowie

-jeżeli jednak żona zaszła w ciążę, ze względu na ochronę macierzyństwa i rodziny powstałej przez zawarcie małżeństwa, z wnioskiem takim może wystąpić tylko kobieta lub prokurator

2) Przeszkoda ubezwłasnowolnienia małżeństwo zawarte przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie podlega unieważnieniu

-o ubezwłasnowolnieniu orzeka sąd z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innych zdarzeń (np. pijaństwo, narkomania), gdy osoba nią dotknięta nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem

-osoba taka nie może dokonać żadnej ważnej czynności prawnej, a zatem nie może również wstąpić w związek małżeński

-unieważnienia małżeństwa może żądać każdy z małżonków

-nie można unieważnić małżeństwa po uchyleniu ubezwłasnowolnienia

3) Przeszkoda choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego chodzi tu o sytuacje, które nie uzasadniają ubezwłasnowolnienia osoby, chociaż występuje u niej choroba psychiczna lub niedorozwój psychiczny

-przeszkoda ta nie ma charakteru bezwzględnego

-sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa, jeżeli choroba/niedorozwój nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego małżeństwa, ani nie będzie przeszkodą do prawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej

-dominuje pogląd, że takie zezwolenie może być wydane ex post

-unieważnienia małżeństwa może żądać każdy z małżonków lub prokurator

-małżeństwo zawarte mimo istnienia choroby psychicznej jednego z małżonków nie podlega unieważnieniu, jeżeli choroba ta później ustała

4) Przeszkoda bigamii drugie małżeństwo podlega unieważnieniu, jeżeli zostało zawarte mimo, że poprzednie małżeństwo nie ustało przez:

• śmierć

• uznanie za zmarłego

• unieważnienie

ani nie zostało rozwiązane przez rozwód

-nie można unieważnić małżeństwa drugiego, jeżeli poprzednie małżeństwo ustało lub zostało unieważnione w trakcie trwania drugiego małżeństwa

- w tym przypadku następuje konwalidacja drugiego małżeństwa

-konwalidacja nie następuje, jeżeli pierwsze małżeństwo ustało ze względu na śmierć małżonka bigamisty

-uprawnienie żądania unieważnienia małżeństwa przysługuje każdemu, kto ma w tym interes prawny

-roszczenie również przysługuje małżonkowi, który zawarł małżeństwo w złej wierze

-bigamia jest również przestępstwem przeciwko rodzinie (art. 206 KK)

5) Przeszkoda pokrewieństwa i powinowactwa zakaz zawierania małżeństw pomiędzy krewnymi i powinowatymi jest uzasadniony względami zdrowotnymi oraz moralno-obyczajowymi

-przeszkoda pokrewieństwa oznacza, że nie mogą zawrzeć małżeństwa krewni w linii prostej bez ograniczenia oraz rodzeństwo rodzone i przyrodnie

-pokrewieństwo jest przeszkodą, która nie może być usunięta w wyniku zezwolenia sądu

-unieważnienia małżeństwa może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny

-przeszkoda powinowactwa dotyczy powinowatych w linii prostej

-przeszkoda ta jest usuwalna, ponieważ sąd może z ważnych powodów zezwolić na zawarcie małżeństwa pomiędzy powinowatymi

-unieważnienia małżeństwa mogą żądać małżonkowie lub prokurator

6) Przeszkoda przysposobienia przysposobienie wywołuje taki stosunek między przysposabiającym a przysposobionym jaki występuje pomiędzy rodzicami a dziećmi

-przysposobienie jest przeszkodą nieusuwalną

-nie można jednak unieważnić małżeństwa, jeżeli przysposobienie ustało

B. KATALOG WAD OŚWIADCZEŃ WOLI

-małżeństwo może być zatem unieważnione, jeżeli oświadczenia nupturientów zostały złożone:

1. przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażanie woli

2. pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej osoby

3. pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste

1) Stan wyłączający świadome wyrażenie woli stan wyłączający świadome wyrażenie woli może pojawić się w związku z np. chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym

-stan wyłączający świadomość może pojawić się z jakiegokolwiek powodu

stan ten nie musi być trwały, ale musi występować w chwili składania oświadczenia woli

-chodzi tu o stan wyłączający świadomość wyrażonej woli, a nie stan wyłączający swobodę powzięcia decyzji i wyrażenia woli

2)Błąd co do tożsamości drugiej strony w doktrynie dominuje pogląd o wąskim ujęciu pojęcia „tożsamości” partnera

-hipoteza art. 15¹ §2 ogranicza się do sytuacji, kiedy jeden z małżonków był przekonany o tym, że związek ten zawarł z inną osobą niż ta, która w rzeczywistości złożyła drugie oświadczenie woli (błąd co do tożsamości psychofizycznej)

-błąd taki może zaistnieć w odniesieniu do, np.:

• bliźniaczego rodzeństwa

• posłużenia się pełnomocnikiem

3) Groźba zawarcie małżeństwa pod wpływem groźby oznacza, że nupturient nie miał możliwości swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli w sprawie

-groźba jako podstawa unieważnienia małżeństwa powinna:

1. cechować się bezprawnością

2. być na tyle poważna, że składający oświadczenie woli mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste

3. groźba pozostaje w związku przyczynowym ze złożonym oświadczeniem o wstąpieniu w związek małżeński

-groźba może pochodzić od drugiej strony czynności prawnej lub od osoby trzeciej -zagrożonym może być jedna ze stron, obie strony lub osoba trzecia

4) Unieważnienie małżeństwa zawartego z wystąpieniem wad oświadczenia woli unieważnienie małżeństwa może żądać małżonek, który złożył oświadczenie dotknięte wadą

-żądanie może być złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia:

• ustania stanu wyłączającego świadome wyrażanie woli

• wykrycia błędu

• ustania obawy wywołanej groźbą

C. PRZESZKODA DOTYCZĄCA PEŁNOMOCNICTWA

-małżeństwo może zostać unieważnione, jeżeli zostało zawarte przez pełnomocnika:

• mimo braku stosownego zezwolenia sądu

• w razie nieważności pełnomocnictwa

• w razie skutecznego odwołania pełnomocnictwa

-podstawą konwalidacji małżeństwa zawartego mimo usterek pełnomocnictwa jest podjęcie przez małżonków wspólnego pożycia

D. UNIEWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA PO JEGO USTANIU

-zgodnie z art. 18 KRO nie można unieważnić małżeństwa po jego ustaniu

--od tej reguły istnieją dwa wyjątki w przypadku:

1. pokrewieństwa

2. bigamii

-unieważnienie małżeństwa ma w tym przypadku zniesienie skutków prawnych co do powstałej wspólności majątkowej oraz co do dziedziczenia

-unieważnienie małżeństwa jest również możliwe, jeżeli jeden z małżonków zmarł po wytoczenia powództwa

-w takim wypadku w miejsce zmarłego małżonka ustanawia się kuratora

E. SKUTKI UNIEWAŻNIENIA MAŁŻEŃSTWA

1) Charakter prawny małżeństwo uważa się zawarte dopóki nie zostanie unieważnione

-wyrok unieważniający ma charakter konstytutywny, tzn. kształtuje nowy stan prawny, lecz niweczy małżeństwo z mocą wsteczną (ex tunc)

-wyrok jest skuteczny erga omnes

-wyrok wywołuje taki stan, jakby małżeństwa w ogóle nie zawarto – oznacza to, że:

1. przywraca małżonkom ich poprzedni stan cywilny

2. ustaje powinowactwo

3. małżonek, który zmienił nazwisko powraca do poprzedniego nazwiska

-w zakresie stosunków majątkowych między małżonkami a ich wspólnymi dziećmi oraz między sami małżonkami regulują przepisy o rozwodzie – oznacza to, że:

1. nie gaśnie domniemanie pochodzenia dzieci z małżeństwa (są one nadal dziećmi małżeńskimi)

2. o władzy rodzicielskiej i o obowiązku utrzymania dziecka sąd orzeka jak przy rozwodzie

3. z chwilą prawomocności orzeczenia ustaje wspólność majątkowa i podobnie, jak przy rozwodzie sąd orzeka o podziale majątku wspólnego

4. sąd orzeka o sposobie korzystanie ze wspólnego mieszkania, o ewentualnym jego podziale

5. sąd orzeka o obowiązku alimentacyjnym między małżonkami

2) Zła wiara przy zawarciu małżeństwa jeżeli małżonek wiedział o okoliczności będącej podstawą do unieważnienia małżeństwa, oznacza to że zawarł je w złej wierze

-istnienie złej wiary ocenia się wg stanu w chwili zawarcia małżeństwa

-w orzeczeniu unieważniającym małżeństwo sąd powinien orzec, czy i który z małżonków był w złej wierze

2.4. USTALENIE NIEISTNIENIA I ISTNIENIA MAŁŻEŃSTWA

A. POWÓDZTWO O USTALENIE NIEISTNIENIA MAŁŻEŃSTWA

-jeżeli przy zawarciu małżeństwa nie wystąpiły wszystkie konieczne przesłanki wskazane w art. 1 KRO małżeństwo nie jest zawarte:

1. małżeństwo zawierane przed kierownikiem USC nie wywołuje skutków prawnych, gdy:

   1. strony nie były różnej płci

   2. oświadczenia nie złożono jednocześnie

   3. oświadczenia złożono przed osobą nie będącą kierownikiem USC ani jego zastępcą

   4. treścią oświadczenia nie było wstąpienie w związek małżeński

   5. osoba składająca oświadczenie za kogoś innego nie była prawidłowo ustanowionym pełnomocnikiem

2. małżeństwo zawierane przed duchownym nie wywołuje skutków prawnych, gdy:

   1. nie dopełniono przesłanek z art. 1 KRO

   2. nie wystąpiła przesłanka zawarcia małżeństwa wyznaniowego

   3. nie sporządzono aktu małżeństwa

-orzeczenie ustalające nieistnienie małżeństwa ma charakter deklaratoryjny

-małżeństwo w ogóle nie powstało, a zatem:

• nie powstało powinowactwo

• dzieci zrodzone z tego związku są pozamałżeńskie

• pomiędzy małżonkami nie powstała ustawowa wspólność majątkowa

• nie powstaje obowiązek alimentacyjny

B. POWÓDZTWO O USTALENIE ISTNIENIA MAŁŻEŃSTWA

-jeżeli nie uchybiono żadnej z przesłanek konicznych, lecz nie sporządzono aktu małżeństwa, małżeństwo jest zawarte, ale nie można udowodnić jego istnienia

-powództwo o ustalenie istnienia małżeństwa jest dopuszczalne w razie braku dokumentu co do małżeństwa wyznaniowego zawartego przed unifikacją prawa małżeńskiego, tj. przed 1945r.

-powództwo takie ma podstawę w art. 189 KPC i może je wytoczyć każdy, kto ma w tym interes prawny oraz prokurator

-w pozostałych przypadkach stosuje się ustalenie treści aktu małżeństwa przez sąd w postępowaniu nieprocesowym

C. UNIEWAŻNIENIE AKTU MAŁŻEŃSTWA

-unieważnienia aktu małżeństwa dokonuje sąd w postępowaniu nieprocesowym, jeżeli zaistnieją 2 przesłanki:

1. akt stwierdza zdarzenie niezgodne z prawą i

2. wskutek uchybień przy sporządzaniu aktu zmniejszyła się jego moc dowodowa

-wniosek o unieważnienie małżeństwa może wnieść każdy zainteresowany, kierownik USC oraz prokurator

§3. PRAWA I OBOWIĄZKI MAŁŻONKÓW

3.1 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

-nowy stan cywilny, tj. status męża i żony powoduje, że zakres korzystania z wolności osobistej przez małżonków nieco się zmienia

-chodzi o te skutki zawarcia małżeństwa, które:

1. dotyczą miejsca zamieszkania małżonków

2. dotyczą ich nazwiska

3. nakładają na małżonków określone obowiązki o charakterze osobistym, tj. wspólnego pożycia, wierności, pomocy, lojalności

4. nakładają obowiązki o charakterze majątkowym, np. przyczynianie się do utrzymania rodziny

-prawa i obowiązki małżonków mają charakter praw podmiotowych, lecz różnią się od konstrukcji praw podmiotowych z KC

-prawa osobiste małżonków nie wynikają ze zobowiązania stron, ale są rezultatem szczególnego aktu prawnego jakim jest zawarcie małżeństwa

-naruszenie tych praw i obowiązków nie podlega bezpośredniej sankcji, nie jest możliwa również ich realizacja przy użyciu środków egzekucyjnych

1) Zasada równości KRO opiera się na konstytucyjnej zasadzie równości kobiety i mężczyzny

-żaden z małżonków nie korzysta z ustawowo określonej przewagi w stosunkach rodzinnych

-oboje małżonkowie mają równe prawa i obowiązki względem siebie i względem założonej rodziny

2) Rozstrzyganie o istotnych sprawach rodziny równouprawnienie małżonków może niekiedy utrudniać rozwiązywanie spraw ważnych dla rodziny

-w razie braku porozumienia odnośnie istotnych spraw małżonkowie mogą zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie (art. 24 KRO)

-KRO nie definiuje pojęcia „istotnych spraw”

-są to sprawy dotyczące funkcjonowania rodziny oraz sprawy dotyczące organizacji życia rodzinnego

-pojęciem „istotnych spraw” nie są objęte sprawy, które KRO rozstrzyga expressis verbis, np.

1. sprawy zarządu majątkiem wspólnym małżonków

2. istotne sprawy dotyczące dziecka wspólnego

3. sprawy majątkowe małżonków wynikające z obowiązującego ich ustroju majątkowego

4. sprawy natury osobistej, w których decyzja małżonka może być zastąpiona orzeczeniem sądu

-rozstrzygnięcie sądu wydane na podstawie art. 24 KRO nie ma charakteru sprawy osądzonej

-orzeczenie to nie może być egzekwowane

-sami małżonkowie nie są nim związani i mogą się później porozumieć co do innego sposobu załatwienia sprawy

3.2. PRAWA I OBOWIĄZKI NIEMAJĄTKOWE

-zakres niemajątkowych obowiązków małżonków obejmuje trzy podstawowe ciążące na nich powinności:

1. powinność wspólnego pożycia

2. powinność wzajemnej pomocy

3. powinność wierności

-niewywiązywanie się przez jednego z małżonków z tych obowiązków może prowadzić do rozwiązania małżeństwa, jeżeli prowadzi ono do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego

-wśród niemajątkowych praw małżonków mieszczą się dwa uprawnienia:

1. uprawnienie do wspólnego rozstrzygania przez nich o istotnych sprawach rodziny

2. uprawnienie do decydowanie o kształcie własnego nazwiska, jakie będą nosić po zawarciu małżeństwa

A. WSPÓLNE POŻYCIE, MIEJSCE ZAMIESZKANIA

-w ramach wspólnego pożycia małżonków wyróżnia się 3 więzi:

1. fizyczną

2. duchowną

3. ekonomiczną

1) Więź duchowna jej nawiązanie polega na stworzeniu pomiędzy partnerami odpowiadającego im zespołu wzajemnych, dodatnich względem sobie uczuć, np. miłość, serdeczność, szacunek, przywiązanie

-więzi duchownej nie można narzucić małżonkom

-jej zakres jest zindywidualizowany

2) Więź fizyczna wyrazem więzi fizycznej małżonków są kontakty seksualne -dzięki zbliżeniom seksualnym małżonkowie realizują prokreacyjną funkcję rodziny -więź fizyczna jest prawem małżonków, a nie ich obowiązkiem

3) Więź ekonomiczna przejawia się przede wszystkim prowadzeniem wspólnego domowego gospodarstwa

-jest to możliwe, gdy małżonkowie mieszkają razem (nie chodzi tu o formalne zamieszkiwanie w jednym miejscu)

-przejściowa, uzgodniona przez małżonków przerwa w prowadzeniu wspólnego gospodarstwa domowego nie jest podstawą do stwierdzenia, że doszło do zerwania więzi ekonomicznej

4) Miejsce zamieszkania wspólne pożycie wymaga na ogół wspólnego zamieszkania małżonków (chodzi o faktyczne wspólne zamieszkanie)

-miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której przebywa ona z zamiarem stałego pobytu

-czasowe przebywanie małżonków w oddzielnych mieszkaniach utrudnia wspólne pożycie, ale nie musi powodować osłabienia więzi psychicznej

B. OBOWIĄZEK WIERNOŚCI

-obowiązek ten jest rezultatem związania z drugą osobą całego życia osobistego człowieka, które wyklucza osoby trzecie spoza najbardziej intymnych kontaktów, przede wszystkim stosunków seksualnych

-zakres obowiązku wierności obejmuje zarówno stosunki fizyczne z inną osobą, jak i inne przejawy więzi emocjonalno-erotycznej z inną osobą

-w obowiązku zachowywania wierności małżeńskiej mieści się zakaz powstrzymywania się od jakichkolwiek zachowań, które mogłyby sprawiać uzasadnione wrażenie dopuszczenia się zdrady przez współmałżonka, np.

• utrzymywanie kontaktów seksualnych z inną osobą

• poddanie się przez kobietę, bez zgody męża, zabiegowi in vitro z użyciem nasienia obcego mężczyzny

C. OBOWIĄZEK WZAJEMNEJ POMOCY I WSPÓŁDZIAŁANIA

-pomoc i współdziałanie małżonków mogą dotyczyć zarówno sfery duchowej, jak i sfery materialnej

-małżonkowie powinni okazywać sobie pomoc w chorobie oraz w chwilach bolesnych przeżyć

-inny rodzaj pomocy polega na ułatwieniu pracy zarobkowej drugiego małżonka

D. NAZWISKO MAŁŻONKÓW

-dawniej obowiązywała reguła, wg której zawarcie małżeństwa powodowało automatyczne przyjęcie przez żonę nazwiska męża

-po nowelizacji KRO w 1998r. wprowadzono rozwiązanie pozostawiające woli małżonków sprawę wyboru nazwiska

-małżonkowie tym samym mogą:

1. nosić wspólne nazwisko będące dotychczasowym nazwiskiem jednego z nich

2. zachować swoje dotychczasowe nazwisko

3. do dotychczasowego nazwiska dołączyć nazwisko współmałżonka, lecz tak utworzone nazwisko nie może składać się z więcej niż z dwóch członów (o kolejności członów decydują również sami małżonkowie)

-oświadczenie dotyczące wyboru nazwiska małżonkowie składają przy zawarciu małżeństwa lub bezpośrednio po jego zawarciu

-oświadczenie takie można złożyć najpóźniej do momentu ustanowienia samego aktu małżeństwa

-wobec braku oświadczeń małżonkowie zachowują swoje dotychczasowe nazwiska

3.3. PRAWA I OBOWIĄZKI MAJĄTKOWE

A. OBOWIĄZEK PRZYCZYNIANIA SIĘ DO UTRZYMANIA RODZINY

-konkretyzacją obowiązku współdziałania małżonków na płaszczyźnie majątkowej jest obowiązek obojga małżonków do wspólnego zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 KRO)

-chodzi o zapewnienie grupie rodzinnej warunków bytu, tj.:

• mieszkania

• kosztów prowadzeni wspólnego gospodarstwa domowego

• zaspokojenia potrzeb poszczególnych członków rodziny

-małżeński obowiązek utrzymania rodziny ma na celu zapewnienie wszystkim członkom rodziny zaspokojenia potrzeb na podobnym poziomie

-obowiązek z art. 27 KRO ma charakter obowiązku alimentacyjnego

1) Przesłanki wykonanie obowiązku wspólnego utrzymania rodziny zależy od podobnych przesłanek, jakie KRO wyznacza w odniesieniu do obowiązku alimentacyjnego rodziców względem niesamodzielnego dziecka, tj. stosownie do sił oraz możliwości zarobkowych i majątkowych oraz odpowiednio do potrzeb rodziny

-opuszczenie wspólnego gospodarstwa nie powoduje ustania obowiązku przyczyniania się do utrzymania rodziny

-w razie separacji faktycznej małżonków niemających na utrzymaniu dzieci obowiązek z art. 27 KRO istnieje, jednak jego zakres zależy od okoliczności sprawy

-w tej sytuacji obowiązek polega na dostarczaniu środków utrzymania drugiemu małżonkowi

-orzeczenie sądu o separacji małżonków powoduje ustanie obowiązku przyczyniania się do utrzymania rodziny na podstawie art. 27 KRO

-sąd w takiej sytuacji orzeka o alimentach między małżonkami oraz o obowiązku alimentacyjnym rodziców względem dzieci

2) Wykonanie obowiązku dla wykonania obowiązku utrzymania rodziny uprawnionemu małżonkowi przysługuje roszczenie podobne do roszczenia alimentacyjnego, które rozpatruje sąd cywilny w procesie

-zasądzając żądaną kwotę na wspólne potrzeby rodziny, sąd uwzględnia również potrzeby pozwanego małżonka

-w art. 28 KRO przewidziano nadzwyczajny i uproszczony tryb uzyskania od zobowiązanego małżonka środków utrzymania

-sąd może w postępowaniu nieprocesowym nakazać, aby wynagrodzenie za pracę albo inne należności przypadające małżonkowi były wypłacane w całości lub w części do rąk drugiego małżonka

-sąd powinien mieć również na względzie potrzeby małżonka-dłużnika

3) Korzystanie z mieszkania niezależnie od ustroju majątkowego małżonek nie mający własnego tytułu prawnego do mieszkania (np. najem, własność, służebność osobista) jest uprawniony do korzystania z niego w celu zaspokojenia potrzeb rodziny

-analogiczne uprawnienie dotyczy korzystania przez oboje małżonków z przedmiotów urządzenia domowego, choćby należały tylko do jednego z nich

B. UPOWAŻNIENIE DO DZIAŁANIA ZA WSPÓŁMAŁŻONKA

-art. 29 KRO upoważnia małżonka do działań za drugiego w sprawach zwykłego zarządu jego majątkiem osobistym, jeżeli on sam nie może działać z powodu przemijającej przeszkody

-jeden z małżonków jest zatem przedstawicielem ustawowym drugiego małżonka w zakresie wskazanym w art. 29

1) Zakres upoważnienie dotyczy tylko i wyłącznie zwykłego zarządu majątkiem osobistym, a nie majątkiem wspólnym małżonków, czyli np. pobranie wynagrodzenia za pracę, pobranie czynszu najmu, zapłacenie podatku

2) Przesłanki ustawowe upoważnienie do działania w imieniu drugiego małżonka jest możliwe tylko wtedy, gdy zostają spełnione następujące przesłanki:

1. małżonkowie pozostają we wspólnym pożyciu

2. istnieje przemijająca przeszkoda uniemożliwiająca małżonkowi osobiste działanie, np. choroba, przebywanie w areszcie, wyjazd

3. małżonek ten nie wyraził w tej kwestii sprzeciwu (względem osób trzecich sprzeciw jest skuteczny, jeżeli im był wiadomy)

C. ODPOWIEDZIALNOŚĆ SOLIDARNA MAŁŻONKÓW

-niezależnie od ustroju majątkowego, w jakim pozostają małżonkowie, są oni odpowiedzialni solidarnie za zobowiązania zaciągnięte dla zaspokojenia potrzeb rodziny

-KRO nie zawiera definicji zwykłych potrzeb rodziny

-przyjmuje się, że są to powtarzające się potrzeby w zakresie mieszkania, żywności, odzieży, ochrony zdrowia, nieluksusowych rozrywek, wypoczynku, wychowania dzieci, itd.

-z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków wyłączyć odpowiedzialność solidarną

-w takim przypadku odpowiedzialności ponosi małżonek, który zaciągnął zobowiązanie

-zerwanie wspólnego pożycia nie powoduje ustania odpowiedzialności solidarnej, ponieważ małżonkowie są nadal zobowiązani do zaspokajania potrzeb rodziny

§4. USTROJE MAJĄTKOWE MAŁŻEŃSKIE

4.1. POJĘCIE I RODZAJE

-istnieją dwa rodzaje stosunków majątkowych między małżonkami:

1. stosunki powstające wskutek zawarcia małżeństwa, jednak powiązane ze wzajemnymi prawami i obowiązkami małżonków, np. obowiązek dostarczania środków utrzymania, odpowiedzialność za zobowiązania zaciągnięte dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny

2. stosunki majątkowe między małżonkami w zakresie wzajemnej sytuacji majątków obojga małżonków

Małżeński ustrój majątkowy zespół zasad wynikających z przepisów lub z postanowień małżeńskiej umowy majątkowej, określających pozycję każdego z małżonków względem poszczególnych mas majątkowych

-dotyczą one:

1. majątków, którymi małżonkowie dysponowali jeszcze przed zawarciem małżeństwa

2. majątku nabytego w trakcie trwania małżeństwa

-ustrój majątkowy w jakim funkcjonuje dane małżeństwo może wynikać z:

1. przepisów ustawy (ustawowy ustrój majątkowy)
   -funkcjonowanie w takim ustroju jest udziałem małżonków:

   1. którzy nie zawarli umowy majątkowej

   2. których ustrój majątkowy nie został zdeterminowany orzeczeniem sądu

   3. którzy żyjąc w umownym ustroju majątkowym, kolejną czynnością prawną przywrócili ustawową wspólność majątkową

2. zawarcia przez małżonków umowy majątkowej zwanej intercyzą (ustrój umowny)
   -możność kształtowania sytuacji majątkowej przez małżonków pozwala na zastąpienie ustawowego ustroju majątkowego jednym z wariantów ustroju ustawowego, który może polegać na:

   1. rozszerzeniu wspólności wynikającej z ustawy

   2. ograniczeniu wspólności ustawowej

   3. wyłączeniu wspólności majątkowej całkowicie i ustanowieniu ustroju rozdzielności majątkowej

   4. ustanowieniu ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków

3. wydania przez sąd orzeczenia o zniesieniu wspólności na podstawie art. 52 KRO (ustrój przymusowy)

4. z mocy prawa w przypadku orzeczenia o: (ustrój przymusowy)

   1. separacji

   2. ubezwłasnowolnieniu

   3. ogłoszeniu upadłości przez jednego z małżonków

4.2. USTRÓJ WSPÓLNOŚCI USTAWOWEJ

A. POWSTANIE

-wspólność ustawowa powstaje z mocy samego prawa z chwilą zawarcia małżeństwa, jeżeli małżonkowie wcześniej nie zawarli umowy majątkowej

-wspólność ustawowa nie powstanie jeżeli:

• jeden z małżonków był w tym czasie ubezwłasnowolniony

• ogłoszono upadłość jednego z małżonków

• małżonkowie zawarli wcześniejszą umowę majątkową (intercyzę)

-wspólność ustawowa powstaje również:

• po zniesieniu separacji

• po umorzeniu/ukończeniu/uchyleniu postępowania upadłościowego

• po uchyleniu ubezwłasnowolnienia

B. WSPÓLNOŚĆ USTAWOWA A MAJĄTKI MAŁŻONKÓW

-wspólność ustawowa oznacza system regulujący stosunki między małżonkami ze względu na ich uprawnienia do poszczególnych praw majątkowych

-prawa te mogą należeć do:

1. majątku wspólnego

2. majątku osobistego (odrębnego) każdego z małżonków

wspólność majątkowa ≠ majątek wspólny

-wspólność majątkowa może istnieć bez majątku wspólnego

-w systemie ustawowej wspólności mogą istnieć 3 majątki (masy majątkowe):

1. majątek wspólny

2. majątek osobisty męża

3. majątek osobisty żony

1) Majątek wspólny wspólność ustawowa obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich

-o wejściu w skład majątku wspólnego decyduje zatem chwila nabycia

-majątek wspólny tworzą przede wszystkim:

1. pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków
   -wynagrodzenie to wynika ze stosunku pracy, działalności gospodarczej na własny rachunek, umowy o dzieło itd.
   -stroną takiego stosunku jest tylko jeden małżonek, a zatem roszczenie o wynagrodzenie jeszcze nieotrzymane należy do majątku osobistego małżonka

2. dochody z majątku wspólnego i z majątku osobistego każdego z małżonków
   -dochodem z majątku wspólnego jest wszelka korzyść z tego majątku, choćby osiągnięta kosztem zmniejszenia lub utraty jego substancji
   -dochody z majątku osobistego wchodzą do majątku wspólnego dopiero po ich pobraniu, np. premia związana z wkładem oszczędnościowym jednego z małżonków
   -do majątku wspólnego wchodzą również dochody z kapitału (odsetki), chociażby sama lokata była własnością tylko jednego z małżonków

3. środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków
   -przy zawieraniu umowy z funduszem emerytalnym członek musi złożyć pisemne oświadczenie o stosunkach majątkowych istniejących między nim a jego małżonkiem

-w razie rozwiązania/unieważnienia małżeństwa powodującego ustanie wspólności majątkowej środki zgromadzone w otwartym funduszu ulegają podziałowi majątku wspólnego i są przekazywane byłym małżonkom

1. przedmioty majątkowe nabyte przez jednego z małżonków w drodze dziedziczenia/zapisu/darowizny, ale z dokonanym przez spadkodawcę/darczyńcę zastrzeżeniem, że mają one stanowić przedmiot majątku wspólnego obu stron

2. renta należna poszkodowanemu małżonkowi z powodu wywołanej uszkodzeniem ciała lub rozstrojem zdrowia całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość

3. korzyści uzyskane przez jednego z małżonków z przysługujących mu praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy

4. kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (1998r.)

-w czasie trwania małżeństwa, każdy z małżonków może wytoczyć powództwo o ustalenie przynależności określonego przedmiotu, jako składnika majątku wspólnego

2) Majątek osobisty skład majątku osobistego wyznacza art. 31 KRO, zaliczając do niego te przedmioty (prawa) majątkowe, które nie należą do majątku wspólnego

-majątek osobisty obejmuje zatem przedmioty, które małżonkowie nabyli przed powstaniem wspólności ustawowej, tj. najczęściej przed zawarciem małżeństwa

-ponadto do majątku osobistego należą przedmioty (prawa) majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności, a wskazane w art. 33 pkt 1-10:

1. przedmioty majątkowe nabyte przez małżonka jeszcze przed powstaniem wspólności
   -decydujące znaczenie ma moment powstania wspólności, a nie chwila zawarcia małżeństwa
   -oba te zdarzenia nie muszą być bowiem czasowo tożsame, ze względu na możliwość umownego uregulowania małżeńskich stosunków majątkowych

2. składniki majątkowe uzyskane w drodze dziedziczenia, zapisu lub darowizny, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił
   -należy tu pamiętać o wyjątku z art. 34 KRO

3. prawa majątkowe wynikające wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom

4. składniki majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków
   -takiego wymogu nie spełnia żaden składnik majątkowy o podwójnym lub wielorakim przeznaczeniu (np. biżuteria, traktowana zgodnie przez obu małżonków jako lokata kapitału)

5. prawa niezbywalne, ale wyłącznie te, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie (np. roszczenia alimentacyjne)
   -korzyści uzyskane z tych praw stanowią już jednak część majątku wspólnego małżonków

6. odszkodowanie za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, jak i zadośćuczynienia za doznaną przez małżonka krzywdę, z wyłączeniem wcześniej wspomnianych wyżej rent

7. niewymagalne jeszcze, a także wymagalne już, ale jeszcze niezrealizowane wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej małżonka

8. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia, a więc uzależnione do pewnych osobistych predyspozycji małżonka

9. majątkowe prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy

10. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (tzw. zasada surogacji), np. Mąż sprzedaje samochód nabyty w drodze dziedziczenia i za uzyskane pieniądze zakupuje działkę letniskową (działka należy wówczas do majątku osobistego)

C. ZARZĄD MAJĄTKIEM WSPÓLNYM

1) Pojęcie zarządu zarząd są to działania w sferze prawnej innej osoby

-przez zarząd należy rozumieć:

1. wszelkie działania faktyczne niezbędne dla wykonywania praw objętych wspólnością

2. czynności prawne dotyczące majątku wspólnego prowadzące do nabycia prawa, rozporządzania nim, zaciągnięcia zobowiązania, przeniesienia posiadania rzeczy

3. czynności zmierzające do zachowania wspólnego prawa, w tym także czynności procesowe w postępowaniu sądowym i administracyjnym

-na zarząd składają się zatem czynności:

1. prawne (np. wynajęcie pomieszczenia osobie trzeciej)

2. procesowe (w tym zachowawczych, np. wystąpienie z roszczeniem windykacyjnym)

3. faktyczne, jeżeli dotyczą one już istniejących składników majątku wspólnego

-w art. 36 KRO ustawodawca doprecyzował pojęcie zarządu stwierdzając, że obejmuje on czynności, które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majatku wspólnego

2) Podstawowe zasady zarządzania przez małżonków wspólnym majątkiem każdy z małżonków może zarządzać majątkiem wspólnym, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej

-wykonywanie zarządu obejmuje czynności, które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, w tym czynności zmierzające do zachowania majątku wspólnego

-tym samym ustawodawca zachował autonomię każdego z małżonków w zarządzaniu majątkiem

-autonomia ta została wyłączona jednak w trzech sytuacjach:

1. w odniesieniu do przedmiotów majątku wspólnego służących tylko jednemu małżonkowi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej przedmiotami tymi małżonek ten może zarządzać samodzielnie
   -w tym wypadku współmałżonek otrzymał jedynie możliwość dokonywania niezbędnych, bieżących czynności wymienionymi przedmiotami w razie przemijającej przeszkody dotyczącej pierwszego małżonka

2. sprzeciw małżonka sprzeciw ten nie jest skuteczny w odniesieniu do samodzielnej czynności współmałżonka, dokonanej:

   1. w zakresie bieżących spraw życia codziennego lub

   2. zmierzającej do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny lub

   3. podejmowanej w ramach działalności zarobkowej

-skuteczność sprzeciwu została dodatkowo uzależniona od tego, czy współmałżonek mógł zapoznać się ze sprzeciwem przed dokonaniem czynności prawnej

1. ograniczenie wynikające z art. 37 §1 KRO ustawodawca wymienia tu czynności, dla których dokonania zawsze jest niezbędna zgoda współmałżonka; są to czynności prawne:

   1. prowadzące do zbycia/obciążenia/odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego

   2. prowadzące do zbycia/obciążenia/odpłatnego nabycia każdego prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal (np. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu)

   3. prowadzące do zbycia/obciążenia/odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa

   4. darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych (np. okolicznościowe darowizny z okazji wydarzeń osobistych, sakralnych)

-skutki czynności dokonanej bez zgody współmałżonka mogą być różne:

1. czynności jednostronne – są nieważne
   -w tym przypadku zgoda małżonka musi być wyrażone przed, a najpóźniej w momencie dokonania takiej czynności

2. czynności dwustronne (umowy) – mimo zawarcia ich bez zgody współmałżonka mogą się okazać skuteczne:

   • kontrahent, który na podstawie takiej czynności nabył prawo lub został zwolniony ze zobowiązania, podlega ochronie przewidzianej w przepisach dotyczących osób, które w dobrej wierze dokonały czynności prawnych z osobą nieuprawnioną do rozporządzania prawem
     -w tym przypadku dobra wiara będzie oznaczała usprawiedliwiony okolicznościami brak świadomości kontrahenta jednego z małżonków, że ten pozostaje w związku małżeńskim albo przeświadczenie, że rzecz ruchoma stanowi składnik majątku osobistego drugiej strony mowy

   • dokonana czynność może zostać potwierdzona przez współmałżonka
     -czynność będzie zatem czynnością kulejącą (negotium claudicans)
     -kontrahent może wyznaczyć małżonkowi termin do potwierdzenia czynności
     -w przypadku braku potwierdzenia lub niezachowania terminu, czynność prawna staje się bezwzględnie nieważna

3) Rola sądu realizacja zasady współdziałania przez małżonków w zarządzaniu ich wspólnym majątkiem może napotkać na przeszkody

-małżonek, któremu zależy na dokonaniu czynności może się ubiegać o stosowne zezwolenie sądu rejonowego, którego ten udziela w postępowaniu nieprocesowym

-zezwolenie zastępuje brakującą zgodę współmałżonka lub niweczy konsekwencje jego sprzeciwu

-sąd udzieli zezwolenia jeżeli dokonania czynności wymaga dobro rodziny

-kompetencja sądu została ograniczona do udzielenia/odmowy udzielenia zezwolenia na dokonanie czynności

-zezwolenia takiego nie można utożsamiać ze zgodą udzielaną ex post

-ustawodawca wyróżnił tutaj 3 sytuacje:

1. jeden z małżonków odmawia zgody wymaganej w art. 37 §1 KRO
   -oświadczenie takie może być złożone w dowolnej formie

2. porozumienie się z małżonkiem napotyka na trudne do przezwyciężenia przeszkody
   -za przeszkodę należy uznać np. jego pobyt w nieznanym miejsc;, zaburzenia psychiczne wykluczające możliwość porozumienia się z nim w taki sposób, by zrozumiał istotę i znaczenie czynności;
   -na wnioskodawcy spoczywa ciężar udowodnienia faktu istnienia takiej okoliczności
   -sąd ocenia natomiast czy taka okoliczność jest trudną do przezwyciężenia przeszkodą

3. małżonek sprzeciwia się dokonaniu jakiejkolwiek czynności zarządu

-ustawodawca umożliwia trwałą zmianę przez sąd zasad zarządzania wspólnym majątkiem

-w przypadku zaistnienia ważnych powodów, sąd może wykorzystać alternatywnie lub kumulatywnie następujące formy ingerencji:

1. pozbawić jednego z małżonków uprawnienia do wykonywania samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym – w tym przypadku sąd może orzec o utracie uprawnienia jednego z małżonków do samodzielnego dokonywania czynności zarządu całym lub częścią wspólnego majątku

-w razie wydania takiego postanowienia każda czynność dokonana w wyłączonym zakresie będzie bezwzględnie nieważna

-małżonek pozbawiony uprawnienia do samodzielnego zarządu zachowuje prawo do wyrażania zgody na dokonywane przez współmałżonka czynności z zakresu art. 37, chyba że sąd postanowi inaczej

1. postanowić, że dla dokonania czynności wskazanej w art. 37 §1 KRO zamiast zgody małżonka będzie wymagane zezwolenie sądu

-postanowienie sądu będzie dotyczyło wszystkich czynności objętych zakresem art. 37 §1 KRO

-w razie zmiany okoliczności postanowienia te mogą być uchylone

-sprawy takie należą do właściwości sądów rejonowych, które rozpatrują je zawsze na wniosek w postępowaniu nieprocesowym

-za ważny powód sąd może uznać:

• niewłaściwe wykorzystywanie przez jednego z małżonków przyznanych mu w art. 36¹ i 37 KRO uprawnień w zakresie zarządzania wspólnym majątkiem

• ustawiczne odmawianie zgody na czynności, których dokonanie byłoby korzystne dla rodziny

• samodzielne zarządzanie majątkiem, bez zgody współmałżonka w sposób godzący w interesy rodziny

D. PRZESUNIĘCIA MAJĄTKOWE MIĘDZY RÓŻNYMI MAJĄTKAMI MAŁŻONKÓW

1) Przeniesienie przedmiotów majątkowych z majątku osobistego do majątku wspólnego aprobowaną formą dokonywania takich przesunięć jest umowne przeniesienie określonych składników z osobistego majątku małżonka do wspólnego majątku małżonków

-obowiązuje tu zasada swobody umów, swoboda ta ma jednak swoje granice:

-niedopuszczalnym jest umowne przeniesienie do majątku wspólnego przysługujących jednemu z małżonków:

• przedmiotów nabytych przez niego w drodze dziedziczenia/darowizny/zapisu, jeżeli spadkodawca/darczyńca jednoznacznie zastrzegł, że nie wejdą one do wspólności praw niezbywalnych

• praw majątkowych, które wynikają ze wspólności łącznej podległej odrębnym przepisom

• praw niezbywalnych, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie

• wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia

• niewymagalnych jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków

-w odniesieniu bowiem do tych przedmiotów obowiązuje bezwzględny zakaz obejmowania ich ustrojem jakiejkolwiek wspólności

-czynności dotyczące innych składników majątku osobistego będą ważne

2) Przesunięcie przedmiotów majątkowych z majątku wspólnego do majątku osobistego przesunięcia te dokonywane są w drodze indywidualnych umów

4.3. UMOWNE USTROJE MAŁŻEŃSKIE

1) Pojęcie małżonkowie mogą zawrzeć umowę, w której swoje stosunki majątkowe normują odmiennie od ustroju ustawowego

-umowy te mogą być swobodnie kształtowane przez małżonków zgodnie z zasadą swobody umów

-umowy majątkowa ma charakter:

1. organizacyjny, jeżeli zawierana jest przez przyszłych małżonków

2. modyfikujący, jeżeli jest zawierana w czasie trwania małżeństwa

-umowa określa strukturę stosunków majątkowych, które wchodzą w skład ustroju majątkowo-małżeńskiego

-umowa majątkowa może być zmieniona/rozwiązana

2) Rodzaje ustrojów odnośnie umowy majątkowej obowiązuje zasada swobody umów, ale podlega ona ograniczeniom ze względu na potrzebę zachowania pewności obrotu

-umowa zatem może wspólność majątkową:

1. rozszerzyć

2. ograniczyć

3. wyłączyć

-niedopuszczalnym jest ustalenie ustroju umownego, który łączyłby różne elementy wspólności i rozłączności majątkowej

Wspólność rozszerzona

-obejmuje przedmioty (prawa majątkowe), które wg zasad ustroju ustawowej wspólności należą do majatku osobistego

-małżonkowie mogą włączyć do wspólności ustawowej przedmioty nabyte przez nich przed zawarciem małżeństwa, a także przedmioty należące z mocy ustawy do majątku osobistego

-KRO wprowadza jednak pewne ograniczenia co do rozszerzenia wspólności

-są to bezwzględne zakazy (ius cogens) objęcia wspólnością:

1. przedmiotów majątkowych, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu
   lub darowizny

2. praw majątkowych, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom

3. praw niezbywalnych

4. wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, jeżeli nie wchodzą one do wspólności ustawowej

5. niewymagalnych jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę albo z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków

-umowa rozszerzająca wspólność może działać:

1. tylko na przyszłość – do majątku wspólnego wejdą w tym wypadku tylko przedmioty nabyte po zawarciu umowy małżeńskiej

2. z mocą wsteczną – w skład majątku wspólnego wejdą przedmioty należące wcześniej do majątku osobistego

-do wspólności umownej stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej

Wspólność ograniczona

-polega na tym, że małżonkowie w drodze umowy wyłączają z majatku wspólnego określone rodzajowo przedmioty (prawa) majątkowe, np. wynagrodzenie za pracę, dochody z majątku osobistego

-wyłączenie może nastąpić na przyszłość lub z mocą wsteczną

-ograniczenie nigdy nie może prowadzić do całkowitego zniesienia wspólności majątkowej

Rozdzielność majątkowa

-polega na tym, że istnieją tylko majątki osobiste małżonków (nie ma majątku wspólnego)

-rozdzielność majątkowa może być:

1. rozdzielnością pełną i trwałą w razie ustania małżeństwa lub zniesienia ustroju rozdzielności majątkowej małżonkowie zachowują swój dotychczasowy majątek
   -każdemu z małżonków przysługuje roszczenie o ewentualny zwrot nakładów dokonanych z majątku osobistego na majątek osobisty drugiego małżonka

2. rozdzielnością majątkową z wyrównaniem dorobków rozdzielność polega na tym, że w czasie jej trwania małżonkowie posiadają tylko majątek osobisty, natomiast po ustaniu tego ustroju (np. zawarciu umowy) pojawi się obowiązek wyrównania dorobków obojga małżonków

-wyrównania dorobku może żądać każdy z małżonków, a w razie jego śmierci – również jego spadkobiercy

-wyrównania dorobku można żądać tylko po ustaniu tego ustroju majątkowego

-sąd na żądanie jednego z małżonków może zmniejszyć obowiązek wyrównania dorobku ze względu na ważne powody, np. naganna postawa życiowa jednego z małżonków, trwonienie majątku

-ustrój ten małżonkowie mogą wprowadzić:

1. przed zawarciem małżeństwa małżonkowie zachowają wówczas swoje majątki nabyte do chwili zawarcia małżeństwa oraz majątki nabyte po jego zawarciu
   -każdy z małżonków sprawuje samodzielnie zarząd nad swoim majątkiem i swobodnie nim rozporządza

2. w czasie trwania małżeństwa wspólność majątkowa ustaje w chwili sporządzenia umowy lub w chwili wskazanej w samej umowie
   -majątek wspólny ulega podziałowi, a przypadające każdemu z małżonków przedmioty majątkowe wchodzą do ich majątków osobistych

-mimo rozdzielności majątkowej współmałżonkowie mogą być współwłaścicielami rzeczy na podstawie przeporów KC

3) Skuteczność umów wobec osób trzecich małżonkowie mogą powoływać się na umowę majątkową tylko wtedy, gdy fakt zawarcia umowy i jej rodzaj był znany osobom trzecim

-ciężar dowodu, że osoba trzecia wiedziała o umowie, spoczywa na małżonkach, którzy z tego faktu wywodzą skutki prawne

-jeżeli osoba trzecia nie wiedziała o istnieniu umowy majątkowej, umowa ta nie wpływa na jej prawa i może ona zaspokoić swoje roszczenia z przedmiotów majątkowych tak, jakby umowa nie została zawarta

-ochrona osób trzecich dotyczy wszelkiego rodzaju wierzytelności

-małżonkowie mogą powołać się względem osoby trzeciej na skutki umowy majątkowej tylko co do stosunku prawnego, który powstał po zawarciu umowy

-jeżeli osoba trzecia w chwili powstania stosunku prawnego nie wiedziała o zawarciu i rodzaju umowy, umowa jest względem niej bezskuteczna

-szczególny rodzaj ochrony jest przewidziany w razie rozszerzenia wspólności

-w takim wypadku zwiększa się również zakres odpowiedzialności majątkiem wspólnym

-wierzyciel jednego z małżonków może żądać zaspokojenia z majątku wspólnego także wtedy, gdy wierzytelność powstała przed zawarciem związku małżeńskiego lub przed umownym rozszerzeniem wspólności majątkowej

4) Forma umowy umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (ad solemnitatem)

-umowa może być zawarta przed zawarciem małżeństwa lub w czasie jego trwania

5) Zmiana lub rozwiązanie umowy małżonkowie mogą dokonywać zmian umowy majątkowej w granicach, jakie wyznacza art. 47 KRO; zmiana może mieć zatem dwojaki charakter:

1. może dotyczyć rodzaju umowy majątkowej, np. małżonkowie odstępują od wspólności rozszerzonej i przyjmują wspólność ograniczoną

2. może polegać na włączeniu do wspólności rozszerzonej dalszych przedmiotów majątkowych albo na dalszym ograniczeniu istniejącej już wspólności

-w tym zakresie zmienia się również ochrona osób trzecich: (odpowiednio)

1. umowa będzie skuteczna tylko wtedy, gdy była wiadoma osobom trzecim

2. poszerzenie/ograniczenie majątku jest skuteczne względem osób trzecich niezależnie od tego czy wiedziały o tej zmianie

-rozwiązanie umowy majątkowej jest dopuszczalne i wywołuje różne skutki prawne – w zależności od tego, kiedy została zawarta umowa:

• rozwiązanie umowy w czasie trwania małżeństwa powoduje powstanie wspólności ustawowej

• rozwiązanie umowy przed zawarciem małżeństwa powoduje powstanie wspólności ustawowej

4.4. USTRÓJ PRZYMUSOWY

-ustrój przymusowy pojawia się we wspólności ustawowej lub umownej małżonków, niezależnie od ich woli

-ustrój przymusowy może zaistnieć z mocy:

1. orzeczenia sądu

2. ustawy

1) Ustrój przymusowy z mocy orzeczenia sądu powstaje w wyniku żądania jednego z małżonków, jeżeli istnieją ku temu ważne powody, np. faktyczne życie w rozłączeniu, trwonienie majątku przez jednego z małżonków

-ustanowienie rozdzielności następuje w drodze wydania wyroku

-rozdzielność majątkowa powstaje w dniu oznaczonym w wyroku

-sąd może wskazać dzień wcześniejszy od daty wydania wyroku, jednak nie wcześniejszy od dnia złożenia powództwa

-tylko w wyjątkowych przypadkach sąd może wprowadzić rozdzielność z datą przypadającą wcześniej niż dzień złożenia powództwa, np. w wypadku rozłącznego życia małżonków

2) Ustrój przymusowy z mocy ustawy ustawowe powstanie rozdzielności majątkowej jest skutkiem ustania z mocy prawa wspólności ustawowej lub umownej w wyniku:

1. ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków

2. ogłoszenia upadłości jednego z małżonków

3. orzeczenie separacji

-w takim wypadku powstaje ustawowy ustrój rozdzielności majątkowej

4.5 USTANIE USTROJU WSPÓLNOŚCI USTAWOWEJ I UMOWNEJ

1) Katalog przyczyn ustania wspólności wspólność ustawowa ustaje z mocy prawa z chwilą:

1. ustania małżeństwa (śmierć, rozwiązanie małżeństwa przez rozwód)

2. unieważnienia małżeństwa

3. separowania małżeństwa

natomiast w czasie trwania małżeństwa może być ona dodatkowo zniesiona wskutek:

1. umownego wprowadzenia przez małżonków rozdzielności majątkowej

2. ubezwłasnowolnienia któregokolwiek z małżonków

3. ogłoszenia upadłości przez któregokolwiek z małżonków

4. sądowego ustanowienia rozdzielności

A. Umowne wprowadzenie przez małżonków rozdzielności majątkowej (intercyza) każda intercyza, niezależnie od ustroju majątkowego jaki ukształtuje, może poprzedzać zawarcie małżeństwa lub być zawarta dopiero w czasie trwania małżeństwa

B. Ubezwłasnowolnienie któregokolwiek z małżonków z momentem uprawomocnienia się postanowienia o ubezwłasnowolnieniu jednego z małżonków wspólność ustaje ex lege

-skutek taki wywoła zarówno ubezwłasnowolnienie całkowite jak i częściowe

C. Ogłoszenie upadłości przez któregokolwiek z małżonków z momentem ogłoszenia upadłości przez jednego z małżonków wspólność majątkowa ustaje ex lege

-ma to na celu ochronę zabezpieczenia materialnych podstaw funkcjonowania rodziny

D. Sądowe ustanowienie rozdzielności majątkowej sprawy o zniesienie małżeńskiej wspólności majątkowej należą do właściwości sądów rejonowych bez względu na wartość przedmiotu sporu

-sprawy rozpatrywane są w procesie, w postępowaniu odrębnym

-z wnioskiem o ustanowienie rozdzielności majątkowej może wystąpić:

1. jeden z małżonków – przesłanką zniesienia wspólności majątkowej w tym przypadku są ważne powody, np. separacja faktyczna

2. wierzyciel jednego z małżonków – wierzyciel musi co najmniej uprawdopodobnić, że zaspokojenie przysługującej mu wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków

-sądowe ustanowienie rozdzielności majątkowej nie wyklucza dopuszczalności zawarcia przez małżonków intercyzy wprowadzającej inny ustrój

-jeżeli jednak ustanowienie rozdzielności nastąpiło na żądanie wierzyciela, umowa majątkowa może być zawarta dopiero po podziale majątku wspólnego oraz po uzyskaniu przez wierzyciela zabezpieczenia lub zaspokojenia jego roszczenia

E. Separacja małżeńska wspólność majątkowa ustaje z momentem uprawomocnienia się orzeczenia separującego małżonków

-zniesienie separacji wprowadza ex lege ustrój wspólności majątkowej, chyba że – na zgodny wniosek obojga małżonków – sąd orzeknie o utrzymaniu między nimi rozdzielności majątkowej

-w tej sytuacji nie jest to już jednak ustrój przymusowy

-małżonkowie mogą również zawrzeć później intercyzę i inaczej uregulować tą kwestię

2) Skutki podstawowym skutkiem ustania wspólności majątkowej jest zmiana charakteru zgromadzonego przez małżonków majątku

-majątek wspólny pozostaje współwłasnością małżonków

-przekształca się on ze wspólności typu łącznego we wspólność w częściach ułamkowych

-zmiana charakteru majątku dorobkowego pociąga za sobą dalsze konsekwencje:

1. ustalenie wysokości małżeńskich udziałów w nadal wspólnym ich majątku obowiązuje zasada, iż udziały małżonków są równe
   -z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, aby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania majątku, biorąc przy tym pod uwagę nakład osobistej pracy przy wychowywaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym
   -ustalenie udziałów powinno nastąpić najpóźniej w toku nieprocesowego postępowania o podział majątku wspólnego
   -takiego ustalenia można również dokonać w osobnym postępowaniu procesowym (o właściwości sądu decyduje w tym przypadku wartość przedmiotu sporu)

2. zakres uprawnień i obowiązków każdego z małżonków w zarządzie majątkiem wspólnym wysokość udziałów przesądza o:

   • zakresie uprawnień i obowiązków każdego z małżonków w zarządzie majątkiem wspólnym

   • posiadaniu, korzystaniu i pobieraniu pożytków z tego majątku

   • partycypowaniu w wydatkach i ciężarach związanych z majątkiem wspólnym

-każdy z małżonków uzyskuje prawo do nieskrępowanego rozporządzania całym własnym udziałem oraz do rozporządzania w przedmiocie należącym do majątku wspólnego, ale w tym ostatnim zakresie tylko za zgodą współmałżonka

1. zmiana zasad odpowiedzialności małżonków za zobowiązania niewykonane w czasie trwania wspólności jeżeli dług zaciągnął tylko jeden z małżonków, jego wierzyciel będzie mógł żądać zaspokojenia z majątku osobistego oraz udziału dłużnika w majątku wspólnym

2. zasady podziału majątku zniesienie wspólności majątku umożliwia jego podział z zastosowaniem trybów i sposobów określonych w przepisach o dziale spadku i o współwłasności w częściach ułamkowych

3. zwrot wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty najpóźniej przy dokonywaniu podziału majątku wspólnego, każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty
   -można również żądać zwrotu wydatków/nakładów poczynionych z majątku osobistego na majątek wspólny

Sposób rozliczania wydatków i nakładów

Wydatki (nakłady)z majątku wspólnego poczynione na majątek osobisty	Wydatki (nakłady)z majątku osobistego poczynione na majątek wspólny
wydatki (nakłady) poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty stanowią wierzytelność wchodzącą w skład majątku wspólnego wartość tej wierzytelności zostaje arytmetycznie dodana do wartości całego dzielonego majątku wspólnego, a następnie zaliczona na poczet tej części majątku, który otrzyma małżonek, na którego majątek osobisty dokonano nakładów lub wydatków z majątku wspólnego	małżonek, który dokonał ze swojego majątku osobistego nakładów (wydatków) na majątek wspólny powinien najpierw otrzymać zwrot ich równowartości z majątku wspólnego pozostała część majątku wspólnego jest dzielona pomiędzy obojga małżonków, stosownie do wysokości przypadających im udziałów

-ustawodawca wyłączył możliwość żądania zwrotu wydatków (nakładów) koniecznych, poczynionych z majątku wspólnego na przedmioty należące do majątku osobistego jednego z małżonków przynoszące dochód

-skoro bowiem przedmioty wchodzące w skład majątku osobistego przynoszą dochód, wydatki (nakłady) poczynione na przedmioty tego typu z majątku wspólnego znajdą swoje pokrycie w tychże dochodach (wchodzą one do majątku wspólnego)

-ponadto nie można żądać zwrotu wydatków (nakładów), poczynionych z majątku osobistego, zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności

4.6. ODPOWIEDZIALNOŚĆ MAŁŻONKÓW ZA ZOBOWIĄZANIA

1) Zasady ogólne zasady ogólne dotyczące zaciągania zobowiązań przez małżonków reguluje art. 41 KRO

A. Dług zaciągnięty wspólnie

-w tym zakresie znajdują zastosowanie przepisy KC dotyczące odpowiedzialności w sytuacji wielości dłużników (art. 366-383 KC) -art. 370 KC przewiduje solidarną odpowiedzialność osób, które zaciągnęły zobowiązane dotyczące ich wspólnego mienia, chyba że strony umówiły się inaczej -w takich sytuacjach wierzyciel będzie mógł dochodzić swojego roszczenia w całości od któregokolwiek z małżonków lub od obu łącznie i zaspokoić je ze wszystkich mas majątkowych

B. Dług zaciągnięty przez jednego z małżonków

-jeżeli jeden z małżonków zaciągnął dług, druga strona może dochodzić swojej wierzytelności wyłącznie od niego -spod egzekucji wyłączony jest wówczas majątek osobisty drugiego współmałżonka -egzekucja z majątku wspólnego uzależniona jest do tego, czy dług został zaciągnięty za zgodą czy bez zgody drugiego małżonka

2) Dopuszczalność zaspokojenia się wierzyciela jednego z małżonków z całego majątku wspólnego art. 41 §1 wprowadza regułę, zgodnie z którą wierzyciel jednego z małżonków może żądać zaspokojenia z całego majątku wspólnego wyłącznie wówczas, gdy drugi małżonek wyraził zgodę na zaciągnięcie takiego zobowiązania

-jest to zgoda o charakterze fakultatywnym

-gwarantuje ona wierzycielowi możliwość dochodzenia zaspokojenia z majątku osobistego małżonka, który zaciągnął dług lub z majątku wspólnego małżonków

-ustawodawca nie wskazał w jakim czasie powinna zostać udzielona zgoda

-zgoda taka powinna być jednak udzielona najpóźniej w momencie podjęcia samej czynności stanowiącej źródło zobowiązania

-zgoda współmałżonka może być udzielona w dowolnej formie

-z rozwiązań procesowych (KPC) wynika jednak, iż zgoda takiego typu powinna być udzielona w formie pisemnej (dla celów dowodowych)

-wierzycielowi należy przedstawić dokument zawierający zgodę

-zaspokojenie wierzytelności z majątku wspólnego lub z jego części wymaga nadania tytułowi egzekucyjnemu, wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim, klauzuli wykonalności także przeciwko jej małżonkowi

3) Możliwość zaspokojenia się przez wierzyciela jednego z małżonków z majątku wspólnego w 4 wyraźnie wskazanych przypadkach przyjęto zasadę, że substrat odpowiedzialności za zobowiązanie zaciągnięte samodzielnie przez jednego z małżonków będą stanowić:

1. majątek osobisty dłużnika, oraz

2. niektóre, dokładnie wskazane przedmioty majątkowe należące do majątku obojga małżonków

-chodzi tu o:

1. zobowiązania zaciągnięte bez zgody współmałżonka

2. zobowiązania niewynikające z czynności prawnych (np. zobowiązania deliktowe, zobowiązania powstałe z bezpodstawnego wzbogacenia się, zobowiązania alimentacyjne)

3. wierzytelności powstałe jeszcze przed powstaniem małżeńskiej wspólności

4. wierzytelności dotyczące jedynie majątku osobistego dłużnika

-w każdym z wymienionych przypadków dłużnik może żądać zaspokojenia z:

1. majątku osobistego dłużnika

2. wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej

3. korzyści uzyskanych z przysługujących mu praw, o których mowa w art. 33 pkt 9 KRO (prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy)

4. przedmiotów wchodzących w skład przedsiębiorstwa, jeżeli wierzytelność powstała w związku prowadzeniem tego przedsiębiorstwa

-w sytuacji, gdy wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności lub dotyczy majątku osobistego jednego tylko ze współmałżonków, wierzyciel może żądać zaspokojenia z:

1. majątku osobistego dłużnika

2. z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej

3. z korzyści uzyskanych z przysługujących mu praw, o których mowa w art. 33 pkt 9

4) Odpowiedzialność małżonków z zobowiązania publicznoprawne

Podatki i zaległości podatkowe	-jeśli podatnik/płatnik/inkasent pozostaje w związku małżeńskim, odpowiedzialność za podatki obejmuje jego majątek osobisty oraz majątek wspólny -skutki ewentualnego ograniczenia/zniesienia/wyłączenia lub ustania wspólności majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych: powstałych przed dniem zawarcia umowy o ograniczeniu/wyłączeniu/zniesieniu wspólności majątkowej powstałych przed datą uprawomocnienia się orzeczenia sądu o zniesieniu wspólności majątkowej powstałych przed datą uprawomocnienia się orzeczenia sądu o separacji lub ubezwłasnowolnieniu jednego z małżonków -małżonkowie odpowiadają solidarnie za zaległości podatkowe jednego z małżonków prowadzącego działalność gospodarczą, wynikające z tej działalności i powstałe w okresie, w którym drugi małżonek stale współdziałał z podatnikiem w jej wykonywaniu, osiągając korzyści z prowadzonej przez niego działalności -reguła ta odnosi się również do małżonków, którzy zawarli umowę o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej bądź wobec których ustawowa wspólność majątkowa została zniesiona orzeczeniem sądu -rozwód ani unieważnienie małżeństwa nie wyłączają solidarnej odpowiedzialności byłych małżonków za zaległości podatkowe jednego z nich z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej -odpowiedzialność współmałżonka jest jednak ograniczona w takiej sytuacji wyłącznie do wysk0ości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym
Grzywny Nawiązki Należności sądowe	-orzeczone w postępowaniu karnym w stosunku do jednego z małżonków, pozostających we wspólności majątkowej, kary grzywny/nawiązki/należności sądowe podlegają w pierwszej kolejności zaspokojeniu z: odrębnego majątku skazanego wynagrodzenia za pracę lub za inne usługi świadczone przez niego osobiście z praw twórcy wynalazku, wzoru użytkowego oraz projektu racjonalizatorskiego -gdy zaspokojenie z tych źródeł okaże się niemożliwe, egzekucja może być prowadzona z majątku wspólnego skazanego i jego małżonka -egzekucja jest jednak wyłączona w razie skazania za przestępstwo, w którym został pokrzywdzony małżonek skazanego albo osoby, w stosunku do których ten małżonek jest obciążony obowiązkiem alimentacyjnym -w wypadku skierowania egzekucji do majątku wspólnego, małżonek skazanego może żądać ograniczenia/wyłączenia niektórych jego składników, jeżeli skazany nie przyczynił się lub przyczynił się w nieznacznym stopniu do powstania majątku wspólnego
Środek karny w postaci przepadku przedmiotów	-z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia środka karnego w postaci przepadku przedmiotów wobec jednego z małżonków pozostających we wspólności majątkowej, przedmioty majątkowe, których dotyczy przepadek tracą z mocy prawa charakter składników majątku wspólnego -od tej pory stosuje się względem nich przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych -współwłaścicielami przedmiotów stają się małżonek skazanego oraz Skarb Państwa

§5. USTANIE MAŁŻEŃSTWA

5.1. ŚMIERĆ I UZNANIE ZA ZMARŁEGO

1) Śmierć śmierć jednego z małżonków jest naturalną przyczyną ustania związku małżeńskiego, ponieważ wskutek śmierci człowiek przestaje być podmiotem prawa i wygasają jego prawa oraz obowiązki

-dowodem ustania małżeństwa w tym przypadku jest np. odpis aktu zgonu, postanowienie sądu o stwierdzeniu zgonu

-dokumenty mają charakter deklaratywny

2) Uznanie za zmarłego:

-oba domniemania są wzruszalne

-skutkiem uchylenia domniemania śmierci zaginionego jest uchylenie domniemania o ustaniu małżeństwa

-skutkiem domniemania z art. 51 §1 KRO jest zniesienie względem drugiego małżonka zakazu ponownego zawarcia małżeństwa

-domniemania tego nie można jednak uchylić, jeżeli małżonek pozostający przy życiu zawarł małżeństwo, mniemając, że współmałżonek nie żyje

-koniecznym jest, aby chociaż jedna ze stron nie wiedziała, że małżonek uznany za zmarłego pozostaje przy życiu

-jeżeli zatem okaże się, że małżonek żyje, wówczas nowe małżeństwo pozostaje w mocy

-jeżeli obie strony wiedziały, że małżonek uznany za zmarłego żyje:

• pierwsze małżeństwo nie ustaje

• drugie małżeństwo jest małżeństwem bigamicznym

5.2. ROZWÓD

1) Rozwód instytucja prawna pozwalająca rozwiązać małżeństwo za życia małżonków

-istnieje wiele modeli prawnych rozwodu, np.:

• oparte na przesłance winy

• oparte na fakcie rozkładu pożycia małżeńskiego

2) Przesłanki jako podstawową przesłankę KRO wskazuje zaistnienie zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego

-przesłanka ta jest uzupełniona dodatkowo przesłankami negatywnymi:

1. wyłączna wina

2. dobro wspólnych małoletnich dzieci

3. sprzeczność rozwodu z zasadami współżycia społecznego

Przesłanka rozkładu pożycia	-małżeństwo może być rozwiązane, jeżeli rozkład pożycia między małżonkami jest trwały i zupełny, niezależnie od przyczyn, jakie ten rozkład spowodowały -w każdej sprawie sąd musi ustalić, czy ustało pożycie małżeńskie Zupełność rozkładu pożycia – polega na tym, że znikły trzy zasadnicze więzi między małżonkami: więź psychiczna (uczuciowa) więź fizyczna więź gospodarcza -najdonioślejszym jest brak więzi psychicznej -na całkowite ustanie więzi psychicznej wskazuje wrogi (nienawistny) stosunek między małżonkami -w takim wypadku sąd musi odnieść się do subiektywnego ujęcia rozkładu pożycia (istotną rolę odgrywa w tym przypadku dowód z przesłuchania stron) Trwałość rozkładu pożycia – polega na tym, że małżonkowie nie powrócą już do wspólnego pożycia -dla prawidłowej oceny tej przesłanki sąd powinien zbadać przyczyny rozkładu pożycia
Przesłanki negatywne (wyłączające dopuszczalność rozwodu) -w pewnych sytuacjach, mimo istnienia zupełnego i trwałego rozkładu pożycia, rozwód jest niedopuszczalny
Wyłączna wina	-rozwód nie może być orzeczony, jeżeli żąda go wyłącznie małżonek winny rozkładowi pożycia małżeńskiego -chodzi tu o to, żeby zapobiegać lekkomyślnemu traktowaniu obowiązków wynikających z małżeństwa -wina za rozkład pożycia dotyczy osobistych, uczuciowych relacji między małżonkami -zakaz ten eliminuje zgoda drugiego małżonka na rozwód -w takim przypadku przyjmuje się, że i drugi małżonek żąda rozwodu, mimo braku swojej winy -zgoda drugiego małżonka musi istnieć w chwili wyrokowania i do tego czasu może być cofnięta -jeżeli małżonek niewinny nie wyrazi zgody na rozwód, wówczas sąd nie może orzec rozwodu
Dobro wspólnych małoletnich dzieci	-sąd nie może orzec rozwodu, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci -SN w Wytycznych z 1968r. wskazał na elementy precyzujące ocenę zagrożenia dobra dziecka – należy zwrócić uwagę: czy rozwód nie osłabi więzi z dzieckiem tego z rodziców, przy którym ono nie pozostanie, w stopniu mogącym ujemnie wpłynąć na wykonywanie władzy rodzicielskiej czy nieustępliwe stanowisko jednego z małżonków co do sposobu wykonywania w przyszłości władzy rodzicielskiej i zmierzające do wykluczenia z niej drugiego małżonka nie przyniesie szkody wychowaniu dziecka czy dziecko boleśnie nie odczuje samego rozwodu rodziców -sąd powinien ocenić czy dobro dziecka nie ucierpi wskutek rozwodu po zasięgnięciu opinii psychologa -KRO nie wyjaśnia również pojęcia wspólnych małoletnich dzieci, ale należy przyjąć, że wspólnymi są dzieci: za którymi przemawia domniemanie pochodzenia z rozwodzącego się małżeństwa pozamałżeńskie, ale których pochodzenie od małżonków zostało ustalone, np. przez uznanie/ustalenie ojcostwa wspólnie przysposobione albo dzieci jednego małżonka przysposobione przez drugiego -nie bierze się pod uwagę dobra nasciturusa oraz dobra dzieci pełnoletnich
Sprzeczność rozwodu z zasadami współżycia społecznego	-przesłanka ma charakter klauzuli generalnej i niezależnej od pozostałych przesłanek -sąd nie może orzec rozwodu, jeżeli będzie naruszało to zasady moralności -okoliczności te mogą dotyczyć, np.: interesu pozwanego małżonka interesu innych członków rodziny, np. wspólnych dzieci interesu nasciturusa -orzeczenie o rozwodzie, zgodnie z Wytycznymi SN (1968r.) nie może być dla małżonka korzystnym skutkiem jego nagannego zachowania się i legalizacją stanu faktycznego powstałego wskutek lekceważenia obowiązków małżeńskich i rodzinnych

3) Wyrok rozwodowy orzeczenie sądu rozstrzyga przede wszystkim o tym, że małżeństwo ustaje lub trwa nadal

-rozwiązując małżeństwo, sąd ma obowiązek orzec o winie jednego lub obojga małżonków za rozkład pożycia oraz rozstrzygać o innych kwestiach funkcjonowania rodziny, np.:

• o władzy rodzicielskiej

o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania -wyrok nie zawiera daty ustania małżeństwa -KRO wyznacza sprawy, które sąd ma obowiązek rozstrzygnąć w wyroku rozwodowym:

1. z urzędu:

   1. wina

   2. władza rodzicielska

   3. alimenty dla dziecka

   4. czasowe korzystanie ze wspólnego mieszkania

2. na żądanie jednego z małżonków:

   1. eksmisja małżonka ze wspólnego mieszkania

   2. podział majątku wspólnego

   3. alimenty dla małżonka

3. na zgodny wniosek stron

   1. podział mieszkania

1. Rozstrzygnięcia z urzędu
a) wina
b) władza rodzicielska
c) alimenty dla dziecka
d) czasowe korzystanie ze wspólnego mieszkania
2. Na żądanie jednego z małżonków
a) eksmisja małżonka ze wspólnego mieszkania
b) podział majątku wspólnego
c) alimenty dla małżonka
3. Na zgodny wniosek stron
Podział mieszkania

4) Skutki wyroku rozwodowego sąd może wydać w postępowaniu dwa rodzaje orzeczeń:

1. orzeczenie rozwiązujące małżeństwo ma ono charakter konstytutywny, skuteczny erga omnes
   -wyrok taki nie przywraca stanu z czasu przed zawarciem małżeństwa:

   • nie ustaje powinowactwo

   • dzieci zachowują status pochodzenia z małżeństwa

-orzeczenie kształtuje stosunki prawne między małżonkami na różnych płaszczyznach:

• orzeczenie o rozwodzie jest skuteczne erga omnes, a zatem kształtuje stosunki prawne każdego z małżonków również względem osób trzecich
  -od dnia uprawomocnienia się wyroku małżonkowie stają się osobami stanu wolnego i mogą zawrzeć nowe małżeństwo
  -małżonek, który w wyniku małżeństwa zmienił nazwisko, może powrócić do nazwiska poprzedniego (powinien złożyć w ciągu 3 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia stosowne oświadczenie przed kierownikiem USC)

• orzeczenie o rozwodzie na nowo kształtuje obowiązek alimentacyjny między małżonkami
  -obowiązek ten powstaje na odrębnych przesłankach i wygasa definitywnie ze względu na zawarcie przez uprawnionego nowego małżeństwa albo w wyniku upływu czasu

• ustaje ustawowa wspólność majątkowa małżonków, a pojawia się wspólność w częściach ułamkowych

• orzeczenie kształtuje sposób wykonywania władzy rodzicielskiej względem wspólnych dzieci

-wyrok rozwiązujący małżeństwo korzysta z powagi rzeczy osądzonej, co oznacza, że nie można wszcząć postępowania o to samo roszczenie (dotyczy to wyłącznie rozwiązania małżeństwa; można wszcząć postępowanie np. odnośnie obowiązku alimentacyjnego)

1. orzeczenie oddalające powództwo ma ono powagę rzeczy osądzonej tylko do tych okoliczności, które w związku z podstawą sporu były przedmiotem rozstrzygnięcia
   -oznacza to, że małżonkowie nie mogą wytoczyć nowego powództwa opartego na faktach i okolicznościach, które zaistniały przed ostatnią rozprawą poprzedzającą wydanie wyroku (a zatem muszą wykazać istnienie nowych okoliczności faktycznych, które wpływają na rozkład pożycia małżeńskiego)

5.3. POSTĘPOWANIE W SPRAWACH O ROZWÓD

1) Właściwość sądu sprawy o rozwód rozstrzygają sądy powszechne w postępowaniu odrębnym (sądy okręgowe)

-legitymację do wniesienia powództwa mają tylko małżonkowie

-niedopuszczalnym jest żądanie rozwodu przez przedstawiciela ustawowego małżonka lub przez prokuratora

2) Posiedzenie pojednawcze mając na względzie zasadę trwałości małżeństwa, konieczne jest podjęcie z urzędu próby pojednania małżonków

-w tym celu przed wyznaczeniem terminu pierwszej rozprawy przewodniczący wzywa strony na posiedzenie pojednawcze

3) Wyłączność postępowania rozwodowego w procesie o rozwód sąd rozstrzyga jednocześnie o rozwodzie i wielu innych sprawach samych małżonków, jak i ich dzieci

-w związku z tym, w czasie trwania postępowania rozwodowego nie można wszczynać odrębnej sprawy o:

• zaspokojenie potrzeb rodziny

• alimenty między samymi małżonkami

• alimenty dla dzieci

4) Integralność wyroku sąd przy rozwiązywaniu małżeństwa powinien jednocześnie rozstrzygnąć o:

• władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi małżonków

• o kosztach utrzymania wspólnych małoletnich dzieci

• o czasowym korzystaniu ze wspólnego mieszkania

-zaskarżenie jednej z części wyroku powoduje uchylenie całego wyroku

§6. SEPARACJA MAŁŻONKÓW

6.1. PRZESŁANKI ORZECZENIA SEPARACJI

-do przesłanek orzeczenia separacji należą:

1. rozkład pożycia małżeńskiego

2. zgodne żądanie małżonków

• przesłanki negatywne

1) Rozkład pożycia małżeńskiego rozkład pożycia małżeńskiego powinien być zupełny

-nie wymaga się, aby zerwanie więzi uczuciowej/gospodarczej i seksualnej było trwałe

2) Zgodne żądanie małżonków KRO przewiduje możliwość orzeczenia separacji małżonków niemających wspólnych małoletnich dzieci na podstawie ich zgodnego żądania

-żądanie takie sąd rozpatruje w postępowaniu nieprocesowym

-sąd powinien przed wydaniem orzeczenia ocenić czy oświadczenia małżonków są wiarygodne

3) Przesłanki negatywne są takie same jak w przypadku rozwodu

6.2. SKUTKI SEPARACJI I JEJ USTANIE

1) Skutki separacji mimo orzeczenia separacji małżeństwo trwa nadal – oznacza to, że:

• żaden z małżonków nie może zawrzeć nowego małżeństwa ani powrócić do swojego nazwiska sprzed zawarcia związku małżeńskiego

• uchylony zostaje jednak obowiązek wspólnego pożycia małżonków, czego dalszą konsekwencją jest wyłączenie domniemania pochodzenia dziecka od męża matki, gdy urodziło się ono po upływie 300 dni od dnia orzeczenia separacji

• sąd jest obowiązany orzec o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków oraz o kosztach jego utrzymania, a także o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania

-rozpoznając żądanie separacji sąd obligatoryjnie orzeka, który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia

• w razie zgodnego żądania separacji, sąd nie orzeka o winie, chociażby żądał tego którykolwiek z małżonków

-w odniesieniu do obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jednego małżonka drugiemu pozostającemu w separacji stosuje się przepisy regulujące ten obowiązek między rozwiedzionymi małżonkami:

• w razie orzeczenia separacji w procesie obowiązek alimentacyjny małżonka niewinnego lub współwinnego rozkładu pożycia jest powiązany z przesłanką niedostatku drugiego małżonka

• obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego pojawia się mimo braku niedostatku, jeżeli wskutek separacji istotnie pogorszyła się sytuacja materialna małżonka niewinnego

• obowiązek alimentacyjny nie odnosi się do małżonków, którzy zgodnie zażądali separacji

-wskutek separacji pozostaje obowiązek wzajemnej pomocy między małżonkami, jednak w złagodzonej postaci

-wykonanie obowiązku zależy w tym przypadku od względów słuszności

-orzeczenie separacji uchyla obowiązek wierności i współdziałania dla dobra rodziny

-orzeczenie separacji powoduje powstanie ustroju rozdzielności majątkowej

-jest to ustrój przymusowy

-powstaje on z dniem uprawomocnienia się orzeczenia sądowego i nie jest możliwe orzekanie o powstaniu rozdzielności z datą wsteczną

-orzeczenie separacji wywołuje również skutki w dziedzinie prawa spadkowego:

• małżonek pozostający w separacji jest wyłączony z kręgu spadkobierców ustawowych

• wyłączonym od dziedziczenia jest również małżonek przed orzeczeniem separacji, jeżeli spadkodawca wystąpił z takim żądaniem i domagał się ustalenia winy małżonka, a żądanie było uzasadnione

6.3. ZNIESIENIE SEPARACJI

-małżonkowie mogą w każdym czasie żądać zniesienia separacji

-sąd orzeka o jej zniesieniu w razie zgodnego żądania obojga małżonków

-sąd okręgowy rozpoznaje sprawę w trybie nieprocesowym

-w razie wszczęcia postępowania zawiesza się z urzędu postępowania:

• o eksmisję jednego z małżonków ze wspólnego mieszkania

• w sprawie o korzystanie przez małżonków rozłączonych z takiego mieszkania

-prawomocne orzeczenie sądu znoszące separację małżonków powoduje jednocześnie ustanie jej skutków

-jednak nie we wszystkich kwestiach następuje automatyczny powrót do sytuacji prawnej sprzed orzeczenia separacji:

• sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem

• na zgodny wniosek małżonków sąd może orzec w kwestiach ustroju majątkowego, np. gdy małżonkowie chcą pozostać w ustroju rozdzielności majątkowej

III. RODZICE – DZIECI

§1. POCHODZENIE DZIECKA

1.1. MACIERZYŃSTWO

1) Urodzenie dziecka i rola aktu urodzenia o macierzyństwie decyduje fakt urodzenia dziecka

-z faktu urodzenia dziecka wynika wniosek, że w akcie urodzenia dziecka powinna być wpisana jako matka kobieta, która to dziecko urodziła

-o fakcie urodzenia dziecka, w terminie 14 dni, powinien zgłosić w USC:

• ojciec lub matka dziecka

• lekarz lub położna

• inna osoba obecna przy porodzie

• zakład opieki zdrowotnej

-akt urodzenia sporządza się na podstawie zaświadczenia wystawionego przez lekarza, położną lub zakład opieki zdrowotnej

-akt urodzenia może wskazywać jako matkę kobietę, która dziecko urodziła lub inną kobietę

-w związku z tym istnieje możliwość zaprzeczenia macierzyństwa

2) Sądowe dochodzenie macierzyństwa ustalenia i zaprzeczenia macierzyństwa dokonuje się w procesie w postępowaniu odrębnym, wyłącznie na żądanie osób osobiście zainteresowanych

A. USTALENIE MACIERZYŃSTWA ustalenia macierzyństwa można żądać w razie:

1. gdy sporządzono akt urodzenia dziecka nieznanych rodziców

2. gdy macierzyństwo kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka, zostało zaprzeczone

-legitymację do wniesienia powództwa mają osoby, których stosunek prawny macierzyństwa bezpośrednio dotyczy, tj. dziecko i jego matka (mąż matki już nie posiada legitymacji)

-ustalenia macierzyństwa może żądać zatem:

1. dziecko, które wytacza powództwo przeciwko matce, a jeżeli ona nie żyje – przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy

2. matka dziecka, która wytacza powództwo przeciwko dziecku

3. prokurator

-powództwo o ustalenie macierzyństwa nie jest ograniczone żadnym terminem

-jednak matka nie może wytoczyć powództwa o ustalenie macierzyństwa po osiągnięciu przez dziecko pełnoletniości

-niedopuszczalnym jest również wytoczenie powództwa przeciwko dziecku zmarłemu (jeżeli jednak śmierć dziecka nastąpiła w trakcie trwania postępowania, mogą je kontynuować jego zstępni), ponieważ nie można zmienić stanu cywilnego osoby zmarłej

-kobieta wpisana do aktu urodzenia jako matka nie może dochodzić w procesie ustalenia swojego macierzyństwa, mimo że inna kobieta twierdzi, że ona jest matką dziecka

-za macierzyństwem kobiety wpisanej do aktu urodzenia przemawia moc dowodowa tego aktu

-kobieta taka może skorzystać z powództwa o ochronę dóbr osobistych

-przesłanką materialnoprawną powództwa o ustalenie stosunku macierzyństwa jest brak w akcie urodzenia dziecka oznaczenia określonej kobiety jako jego matki

-jeżeli na podstawie zgłoszenia faktu urodzenia wpisano określoną kobietę jako matkę dziecka, powództwo o ustalenie stosunku macierzyństwa innej kobiety można wnieść dopiero po prawomocnym zaprzeczeniu macierzyństwa pierwszej z nich

-ustalenie macierzyństwa może nastąpić dopiero po urodzeniu dziecka

B. ZAPRZECZENIE MACIERZYŃSTWA wchodzi w rachubę wtedy, gdy do aktu urodzenia wpisano jako matkę kobietę, która dziecka nie urodziła

-akt stanu cywilnego musi być bowiem zgodny z rzeczywistością

-powództwo o zaprzeczenie mogą wnieść osoby zainteresowane osobiście, a nie majątkowo

-legitymowanymi czynnie są:

1. dziecko

2. kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka jako jego matka

3. kobieta, która urodziła dziecko

4. mąż kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako matka

5. mężczyzna, który uznał ojcostwo względem dziecka kobiety wpisanej do aktu urodzenia jako matka

6. mężczyzna, którego ojcostwo ustalono sądownie na tej podstawie, że obcował w okresie koncepcyjnym z kobietą wpisaną w akcie urodzenia jak matka dziecka

7. prokurator

-powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa można wnieść w terminie 6 miesięcy:

• początek tego terminu dla matki i kobiety wpisanej w akcie urodzenia jako matka dziecka biegnie od daty sporządzenia aktu urodzenia

• początek tego terminu dla mężczyzny, którego ojcostwo ustalono z uwzględnieniem macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia jako matka, biegnie od dnia dowiedzenia się, że żona nie jest matką dziecka, ponieważ go nie urodziła

• legitymacja procesowa prokuratora nie jest ograniczona terminem, jednakże nie może on wnieść powództwa po śmierci dziecka

3) Charakter prawny wyroku wyrok sądu ma charakter ustalający stosunek prawny

-wyrok jest skuteczny erga omnes

-podważenie macierzyństwa kobiety podważa jednocześnie ojcostwo jej męża

-prawomocne zaprzeczenie macierzyństwa automatycznie niweczy sądowe ustalenie ojcostwa oraz ojcostwo męża matki oparte na domniemaniu z art. 62 KRO

1.2. USTALENIE OJCOSTWA DZIECKA MAŁŻEŃSKIEGO

-ustalenie ojcostwa jest oparte na różnych przesłankach

-dla ułatwienia ustalenia ojcostwa ustawodawca wprowadził dwa domniemania:

1. w odniesieniu do dziecka małżeńskiego domniemywa się, że ojcem jest mąż matki

2. w odniesieniu do dziecka pozamałżeńskiego domniemanie ojcostwa określonego mężczyzny opiera się na fakcie współżycia cielesnego z matką dziecka, w tzw. okresie koncepcyjnym

-oba domniemania są domniemaniami wzruszalnymi

-KRO przewiduje 3 sposoby ustalenia ojcostwa:

1. domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki dotyczy dziecka małżeńskiego

2. uznanie ojcostwa przez mężczyznę, od którego dziecko pochodzi dotyczy

3. sądowe ustalenie ojcostwa dziecka pozamałżeńskiego

Postępowanie i dowody ustalenia i zaprzeczenia ojcostwa można dochodzić w postępowaniu procesowym

-legitymację czynną posiadają:

1. osoby, których stosunek prawny ojcostwa bezpośrednio dotyczy

2. prokurator

DOWODY rozstrzygnięcie sporu dotyczącego ustalenia ojcostwa dziecka opiera się na określonych dowodach:

Dowód z przesłuchania stron	-ma na celu ustalenie okoliczności faktycznych towarzyszących sporowi
Dowód z zeznań świadków
Dowody biologiczne
Dowód z badania grup krwi	-opiera się on na stwierdzonym porządku dziedziczenia poszczególnych gryp krwi -dowód ten może jedynie wykluczyć ojcostwo, ale nie przesądza o tym, że określony mężczyzna jest ojcem dziecka
Dowód z badania DNA	-dowód nie jest wymieniony w KPC, ale jest jak najbardziej dopuszczalny na podstawie orzeczeń SN -badanie DNA ma wysoką wartość dowodową -z wnioskiem o przeprowadzenie dowodu mogą wystąpić strony lub sąd -pobieranie krwi dla celów dowodowych może nastąpić za zgodą tej osoby -jeżeli ta osoba nie osiągnęła wieku 13 lat, badanie można przeprowadzić tylko za zgodą jej przedstawiciela ustawowego
Inne dowody
Dowód antropologiczny	-opiera się na badaniu cech antropologicznych i morfologicznych dziecka, matki oraz domniemanego ojca, np. kształt nosa, barwa oczu
Niezdolność płciowa ojca	-niezdolność płciowa domniemanego ojca może zaistnieć jako: niezdolność do spółkowania (impotentia coeundi) niezdolność do zapłodnienia kobiety (impotentia generandi) -stwierdzenie obu niezdolności stanowi dowód wyłączający ojcostwo, jeżeli istniały one w chwili poczęcia dziecka
Dowód z zestawienia stopnia dojrzałości dziecka w chwili jego urodzenia z czasem obcowania cielesnego	-w razie ustalenia, że mężczyzna obcował z kobietą tylko w 10 miesiącu przed urodzeniem dziecka, a dziecko urodziło się jako wcześniak (np. w 7 miesiącu ciąży) ojcostwo tego mężczyzny można wykluczyć
Inne dowody	np.: z linii daktyloskopijnych ręki z właściwości smakowych z badania śliny -dowody nie mają rozstrzygającego znaczenia i raczej nie są stosowane

1.3. OJCOSTWO MĘŻA MATKI DZIECKA

1) Domniemanie regułą jest, że mąż jest ojcem dziecka, które urodziła jego żona w czasie trwania małżeństwa

-zgodnie z art. 62 §1 KRO domniemywa się, że mąż matki jest ojcem dziecka, jeżeli:

1. urodziło się ono w czasie trwania małżeństwa

2. urodziło się ono przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia

• jednakże co do ojcostwa dziecka urodzonego przed upływem 300 dni, lecz o zawarciu nowego małżeństwa istnieje domniemanie, że pochodzi ono od drugiego męża

-domniemanie ojcostwa męża wchodzi w rachubę niezależnie od tego, czy małżonkowie pozostają we wspólnym pożyciu, czy też żyją w separacji faktycznej

-orzeczenie separacji przez sąd wyłącza jednak domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki

-w wypadku jednak zgodnego stanowiska separowanych małżonków, mąż matki może uznać ojcostwo dziecka urodzonego w czasie trwania separacji, jeżeli jest jego biologicznym ojcem

-domniemanie działa również w przypadku:

• niewpisania męża matki jako ojca dziecka

• wpisania jako ojca innego dziecka

-domniemanie nie ma zastosowania w sytuacji, gdy małżeństwo uważa się za niezawarte (matrimonium non existens)

2) Zaprzeczenie ojcostwa ustalenie ojcostwa męża matki na podstawie domniemania ma zapewnić stabilizację stanu prawnego dziecka oraz małżonków

-wzruszenie domniemania może nastąpić tylko w procesie o zaprzeczenie ojcostwa

-sprawa nie może być rozstrzygana np. przy rozstrzyganiu sprawy rozwodowej, alimentacyjnej itd.

Legitymacja czynna legitymację czynną w procesie posiadają:

1. mąż matki

2. matka dziecka

3. dziecko

4. prokurator

Legitymacja bierna legitymację bierną mają wymienione wyżej osoby poza prokuratorem -powództwo można wnieść przeciwko wszystkim pozostałym po wyłączeniu powoda Terminy terminy do wniesienia powództwa są różne:

1. mąż matki powinien wytoczyć powództwo w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o urodzeniu dziecka przez żonę

   • jeżeli w czasie biegu tego terminu został on ubezwłasnowolniony, termin 6 miesięcy dla przedstawiciela ustawowego męża liczy się od dnia jego ustanowienia

   • jeżeli przedstawiciel ustawowy dowiedział się później o urodzeniu tego dziecka, bieg terminu zaczyna się w dniu powzięcia przez niego tej wiadomości

   • ze względu na bezczynność przedstawiciela ustawowego dopuszczalne jest wniesienie powództwa w terminie 6 miesięcy po uchyleniu ubezwłasnowolnienia

2. matka dziecka na wytoczenie powództwa ma 6 miesięcy od chwili urodzenia dziecka

3. dziecko może wytoczyć powództwo w terminie 3 lat od dnia osiągnięcia pełnoletniości

4. powództwo prokuratora nie jest ograniczone żadnym terminem

-terminy wskazane w KRO są terminami zawitymi -zaprzeczenie ojcostwa jest niedopuszczalne po śmierci dziecka

-jeżeli zgon nastąpi w czasie procesu, wówczas sąd umarza postępowanie

Przesłanki zaprzeczenia ojcostwa istnieje tylko jedna przesłanka zaprzeczenia ojcostwa: wykazanie, że mąż matki nie jest ojcem dziecka

3) Skutki wyroku prawomocny wyroku obalający domniemanie ojcostwa męża matki ma charakter deklaratywny w zakresie stanu cywilnego

-z mocą wsteczną ustaje:

1. władza rodzicielska nad dzieckiem

2. prawo do dziedziczenia

3. obowiązek alimentacyjny męża i pojawia się jego roszczenie zwrotne

-dziecko uzyskuje nazwisko matki, jakie nosiła ona w czasie urodzenia dziecka

1.4. USTALENIE OJCOSTWA DZIECKA POZAMAŁŻEŃSKIEGO

-KRO wprowadza dwa sposoby ustalenia ojcostwa dziecka, co do którego nie ma domniemania, że pochodzi ono do małżonków:

1. uznanie ojcostwa przez mężczyznę, od którego dziecko pochodzi

2. sądowe ustalenie ojcostwa

Dziecko uznać można tylko dziecko małoletnie, ale dopuszcza się również uznanie nasciturusa

-uznanie ojcostwa może dotyczyć tylko dziecka żyjącego

-po śmierci dziecka uznanie jest dopuszczalne tylko w razie, gdy zgon dziecka nastąpił przed osiągnięciem pełnoletniości

-mężczyzna może złożyć oświadczenie o uznaniu ojcostwa w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o śmierci dziecka, jednak nie może tego dokonać po dniu, w którym zmarłe dziecko uzyskałoby pełnoletniość

-uznać można ojcostwo co do dziecka, którego pochodzenie od oznaczonej kobiety jest prawnie ustalone

-nie ustala się ojcostwa dziecka, jeżeli chodzi wątpliwość co do macierzyństwa

Uznający mężczyzna oświadczenie zawierające uznanie ojcostwa może złożyć mężczyzna, który ukończył 16 lat i co do którego nie istnieją podstawy do jego całkowitego ubezwłasnowolnienia

-uznać ojcostwo może również mężczyzna pełnoletni, ale częściowo ubezwłasnowolniony

-osoba o ograniczonej odpowiedzialności może złożyć takie oświadczenie tylko przed sądem opiekuńczym

-akt uznania ma charakter wyłącznie osobisty

-nie można złożyć oświadczenia przez przedstawiciela

-mężczyzna dokonujący aktu uznania powinien być przekonany, że jest jego ojcem

-organ przyjmujący oświadczenie ani mężczyzna je składający nie jest zobowiązany do udowodnienia takiego faktu

-w razie potrzeby rolę weryfikującą oświadczenie mężczyzny spełnia oświadczenie matki dziecka

-jednakże w razie, gdy kierownik USC powziął wątpliwość co do pochodzenia dziecka, należy odmówić przyjęcia takiego oświadczenia

-w efekcie przesłanką uznania ojcostwa jest przekonanie uznającego, że jest ojcem dziecka

-uznanie ojcostwa stanowi bezkonfliktowe ustalenie ojcostwa, ponieważ mężczyzna dokonuje takiego aktu dobrowolnie

A. UZNANIE OJCOSTWA

1)Uznanie ojcostwa jest sposobem ustalenia ojcostwa przez oświadczenie mężczyzny potwierdzone przez matkę, złożone w formie przewidzianej prawem i przed odpowiednim organem

-uznanie ojcostwa powoduje zmianę stanu cywilnego dziecka oraz uznającego mężczyzny

-stosunek prawny ojcostwa powstaje wskutek oświadczenia mężczyzny, iż jest ojcem określonego dziecka, a matka tego dziecka w swoim oświadczeniu ten fakt potwierdza

-źródłem stosunku prawnego będzie w tym wypadku zdarzenie polegające na złożeniu oświadczeń, a nie czynność prawna

2) Przesłanki uznania skuteczność ojcostwa ustawodawca uzależnił od zaistnienia wielu przesłanek:

Matka dziecka

-uznanie ojcostwa jest aktem wiedzy obojga rodziców, przy czym oświadczenie matki jest następstwem oświadczenia ojca -matka nie wyraża zgody na uznanie, lecz „współtworzy” zdarzenie prawne, którego skutkiem jest powstanie stosunku prawnego ojciec-dziecko -udział matki w uznaniu ojcostwa jest przesłanką konieczną uznania dziecka -żeby matka mogła złożyć oświadczenie musi mieć ukończone 16 lat

Wymagania formalne

-oświadczenie o uznaniu dziecka powinno zawierać dokładne oznaczenie: uznającego mężczyzny matki potwierdzającej prawdziwość oświadczenia dziecka, którego te oświadczenia dotyczą stwierdzenie faktu uznania -oświadczenie składa się przed kierownikiem USC lub przed sądem opiekuńczym -uznanie ojcostwa względem dziecka, którego oboje rodzice albo jedno z nich są obywatelami polskimi może nastąpić za granicą również przed konsulem polskim lub osobą wyznaczoną do sprawowania tej funkcji -jeżeli życiu ojca/matki dziecka grozi bezpośrednie niebezpieczeństwo, oświadczenia mogą zostać zaprotokołowane przez notariusza albo złożone do protokołu wobec wójta/burmistrza /prezydenta miasta/starosty/marszałka województwa/sekretarza gminy lub powiatu (organy samorządu terytorialnego przekazują wówczas protokół do USC właściwego dla sporządzenia aktu urodzenia dziecka) -oświadczenia ojciec i matka składają jednocześnie przed jednym z organów -dopuszczalne jest, aby matka złożyła swoje oświadczenie po fakcie uznania, jednak nie później niż w ciągu 3 miesięcy od daty uznania ojcostwa przez mężczyznę (złożenie takiego oświadczenia powoduje skuteczność uznania ojcostwa od dnia, w którym oświadczenie złożył ojciec)

3) Skutki prawne uznania ojcostwa uznanie ojcostwa ustala pochodzenie dziecka od określonego mężczyzny i tym samym ustala ich stan cywilny

-akt uznania ma charakter deklaratywny

-stwierdza on stosunek pokrewieństwa i tym samym wywołuje skutki erga omnes od urodzenia się dziecka (czyli ex tunc)

-w sferze stosunków osobistych uznanie wywołuje następujące skutki:

1. dziecko nosi nazwisko wskazane w zgodnych oświadczeniach rodziców, które składają łącznie z oświadczeniami dotyczącymi uznania

2. ojcu przysługuje ex lege władza rodzicielska

-w sferze stosunków majątkowych uznanie wywołuje następujące skutki:

1. powstaje wzajemne prawo do dziedziczenia

2. powstaje obowiązek alimentacyjny, wskutek czego osoba, która wcześniej świadczyła alimenty dla dziecka, może żądać od ojca ich zwrotu

4) Ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa uznanie ojcostwa nie może zostać unieważnione, ponieważ jest stwierdzeniem faktu

-uchylenie się od skutków ojcostwa może nastąpić tylko wtedy, gdy uznający nie jest ojcem tego dziecka

-ustawodawca przyjął w tym wypadku formę ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa

-ustalenie bezskuteczności następuje tylko w drodze sądowej, w wyroku

-legitymację czynną do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania mają tylko osoby bezpośrednio i osobiście zainteresowane:

1. mężczyzna, który uznał ojcostwo, może wytoczyć powództwo w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi

2. matka dziecka, która mylnie przypuszczała, że ojcem dziecka jest mężczyzna, który uznał ojcostwo, może wytoczyć powództwo w terminie 6 miesięcy od dnia dowiedzenia się o swojej pomyłce

3. dziecko pełnoletnie może wytoczyć powództwo nie później niż w ciągu 3 lat od uzyskania przez nie pełnoletniości, jeżeli uznający ojcostwo nie jest jego ojcem

4. prokurator nie jest ograniczony terminem do wniesienia powództwa, lecz powództwo nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka

-termin 6 miesięcy może być dłuższy w razie choroby psychicznej lub innych zaburzeń psychicznych ojca/matki, gdy dolegliwość ta pojawiła się w czasie biegu tego terminu

-wytoczenie powództwa przebiega w następujący sposób:

• mężczyzna wytacza powództwo przeciwko matce i dziecku

  • jeżeli matka nie żyje, powództwo wytacza się tylko przeciwko dziecku

• matka wytacza powództwo przeciwko dziecku i mężczyźnie, który uznał ojcostwo

  • jeżeli mężczyzna nie żyje, powództwo wytacza się przeciwko dziecku

• dziecko wytacza powództwo przeciwko mężczyźnie, który uznał ojcostwo oraz przeciwko matce

  • jeżeli matka nie żyje, wówczas powództwo wytacza się przeciwko mężczyźnie

  • jeżeli mężczyzna nie żyje, wymaga się ustanowienia kuratora, przeciwko któremu wytacza się powództwo

-po śmierci dziecka nie jest dopuszczalne ustalenie bezskuteczności uznania

-uwzględnia się jednak szczególną sytuację, w której uznanie ojcostwa nastąpiło po śmierci dziecka małoletniego

-w takim przypadku żądanie ustalenia bezskuteczności mężczyzna/matka dziecka może wytoczyć przed dniem osiągnięcia przez to dziecko pełnoletniości

-powództwo wytacza się przeciwko kuratorowi ustanowionemu na miejsce zmarłego dziecka przez sąd opiekuńczy

-sprawy o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa należą do właściwości sądu rejonowego, który rozpoznaje je w postępowaniu odrębnym

5) Bezwzględna nieważność uznania ojcostwa bezwzględna nieważność uznania ojcostwa zachodzi w razie niezachowania jednej z koniecznych przesłanek:

1. brak ustalenia ojcostwa innego mężczyzny

2. zachowanie przepisanej formy samego aktu uznania oraz wyrażenia zgody na uznanie

3. brak zdolności do czynności prawnych uznającego

4. osobiste złożenie oświadczenia o uznaniu

-jeżeli uznanie ojcostwa było w ogóle niedopuszczalne – każdy, kto ma w tym interes prawny, może żądać ustalenia, że stosunek prawny ojcostwa nie istnieje

6) Wyrok prawomocny wyrok ustalający bezskuteczność ojcostwa na żądanie osoby legitymowanej wywiera skutki z mocą wsteczną, tj. od chwili uznania

-wyrok ma charakter konstytutywny i jest skuteczny erga omnes

-wyrok stwierdza brak stosunku ojcostwa

B. SĄDOWE USTALENIE OJCOSTWA

1) Sądowe ustalenie ojcostwa ustalenie pochodzenia dziecka pozamałżeńskiego może zostać dokonane na drodze procesu cywilnego

-sądowe dochodzenie ojcostwa wchodzi w rachubę w razie istnienia sporu, co do tego, czy wskazany mężczyzna jest ojcem dziecka

-spór ten istnieje pomiędzy mężczyzną a matką dziecka

-legitymowanym czynnie jest zarówno mężczyzna, jak i matka dziecka

-ustalenie ojcostwa w orzeczeniu sądowym jest również dopuszczalne względem dziecka przysposobionego, z wyjątkiem przysposobienia całkowitego

2) Przesłanki ustalenie ojcostwa względem dziecka pozamałżeńskiego opiera się na domniemaniu prawnym, że ojcem dziecka jest ten mężczyzna, który obcował z matką dziecka nie wcześniej niż w 300 i nie później niż w 181 dniu przed urodzeniem się dziecka:

-domniemanie to jest oparte na prawdopodobieństwie, że obcowanie płciowe danego mężczyzny z matką dziecka w ustawowym okresie poczęcia doprowadziło do zapłodnienia kobiety i spłodzenia dziecka

-podstawą domniemania jest okoliczność, że zgodnie z naukami medycznymi najkrótsza i najdłuższa ciąża, w wyniku której urodzi się żywe i zdolne do życia dziecko trwa odpowiednio 6 i 10 miesięcy

-domniemanie jest domniemaniem wzruszalnym

Obalenie domniemania istnienie przesłanki domniemania musi wykazać powód

-jeżeli powód nie wykazał wiarygodnie faktu obcowania cielesnego w okresie koncepcyjnym, domniemanie w ogóle nie wchodzi w rachubę

-wniosek domniemania może być obalony w razie przeprowadzenia:

• dowodu z badania DNA

• dowodu z badania krwi

• dowodu z opinii biegłego, co do zestawienia czasu obcowania ze stopniem rozwoju dziecka w chwili jego urodzenia, np. jeżeli dziecko było w pełni donoszone, a pozwany mężczyzna obcował z matką dziecka tylko ok. 6 miesiąca przed jego urodzeniem, jego ojcostwo nie wchodzi w rachubę

• dowodu z przesłuchania stron

• dowodu ze świadków

• dowodu z badań antropologicznych, daktyloskopijnych

Zarzut plurium concumbentium obalenie wniosku domniemania, iż pozwany jest ojcem dziecka może nastąpić wskutek udowodnienia faktu, ze w okresie koncepcyjnym matka dziecka obcowała z innym jeszcze mężczyzną (exceptio plurium concumbentium)

-wykazania tego faktu może być skuteczne tylko wtedy, gdy ojcostwo drugiego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne

-ciężar dowodu tego prawdopodobieństwa spoczywa na pozwanym

-udowodnienie jednak współżycia matki dziecka z innym mężczyzną nie powoduje, że ten mężczyzna staje się stroną w postępowaniu (może on zostać powołany w charakterze strony na podstawie art. 194 §1 KPC)

3) Legitymacja procesowa i tryb postępowania legitymację czynną posiadają te osoby, które są bezpośrednio zainteresowane ustaleniem pochodzenia dziecka

Dziecko	-może samodzielnie wytoczyć powództwo po uzyskaniu pełnoletniości -w imieniu dziecka małoletniego występuje jego przedstawiciel ustawowy
Matka	-matka dziecka może żądać ustalenia ojcostwa tylko co do dziecka małoletniego -powództwo matki jest niezależne od sprawowania władzy rodzicielskiej -matka może dochodzić sądowego ustalenia ojcostwa, choćby była pozbawiona władzy rodzicielskiej i choćby sprzeciwiał się temu opiekun dziecka -jeżeli matka pozbawiona jest zdolności do czynność prawnych z powodu całkowitego ubezwłasnowolnienia, wówczas powództwo może wytoczyć jej przedstawiciel ustawowy za zgodą sądu opiekuńczego -inna jest sytuacja matki mającej ograniczoną zdolność do czynności prawnych ze względu na swoją małoletniość -w tym przypadku z powództwem może wystąpić jej przedstawiciel ustawowy (nie jest wymagane pozwolenie sądu opiekuńczego) -żądaniu matki ustalenia ojcostwa nie stoi na przeszkodzie uprzednie orzeczenie pełnego przysposobienia (rozwiązywalnego) dziecka pozamałżeńskiego -w tym przypadku wyłączone są jednak niektóre skutki: nie można nadać nazwiska ojca ojcu nie można przyznać władzy rodzicielskiej, ponieważ sprawuje ją przysposabiający
Domniemany ojciec	-domniemany ojciec mający ograniczoną zdolność do czynności prawnych, np. z powodu małoletniości, nie może wytoczyć powództwa, ponieważ nie ma zdolności sądowej -powództwo może wytoczyć jego przedstawiciel ustawowy -w razie całkowitego ubezwłasnowolnienia domniemanego ojca, powództwo może wytoczyć opiekun za zezwoleniem sądu
Prokurator	-prokurator ma czynną legitymację do wytoczenia powództwa o ustalenie ojcostwa -jego powództwo jest niezależne od zgody matki czy pełnoletniego dziecka, ponieważ w interesie publicznym leży prawidłowe ustaleniem stanu cywilnego człowieka

-z żądaniem ustalenia ojcostwa matka i domniemany ojciec mogą wystąpić po urodzeniu się dziecka

-po śmierci dziecka z żądaniem ustalenia ojcostwa może wystąpić: matka, domniemany ojciec i prokurator

-po śmierci dziecka pełnoletniego legitymacja procesowa przysługuje wyłącznie prokuratorowi

-powództwo nie jest ograniczone terminem, z wyjątkiem powództwa matki i domniemanego ojca

-mogą oni realizować swoje uprawnienie aż do czasu osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości

-o ustaleniu ojcostwa orzeka sąd rejonowy w procesie, w postępowaniu odrębnym

4) Charakter i skutki wyroku prawomocny wyrok ustalający ojcostwo stwierdza, że pozwany mężczyzna (lub powód) jest ojcem dziecka

-wyrok ma charakter deklaratywny, skuteczny wstecz (ex tunc)

-co do powołania do dziedziczenia wyrok jest skuteczny od momentu poczęcia dziecka

-wyrok wywołuje skutki w zakresie stanu cywilnego dziecka

-wyrok jest dowodem, że ojcem dziecka jest określony mężczyzna

-w wyroku sąd nadaje dziecku nazwisko (do zmiany nazwiska dziecka, które ukończyło 13 rok życia potrzebna jest jego zgoda)

-władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, chyba że sąd ją zawiesi/ograniczy/pozbawi ze względu na dobro dziecka

5) Roszczenia majątkowe związane z ustaleniem ojcostwa

A. Alimenty na rzecz dziecka żądanie ich jest najczęściej połączone z powództwem o ustalenie ojcostwa i od niego uzależnione

-jeżeli sąd ustali ojcostwo określonego mężczyzny, z faktu pokrewieństwa wynika obowiązek alimentacyjny względem dziecka i to ze skutkiem wstecz

B. Udział ojca w kosztach utrzymania matki i dziecka mimo braku stosunku rodzinno-prawnego między rodzicami dziecka pozamałżeńskiego KRO przewiduje roszczenie matki i dziecka oraz odpowiadający mu obowiązek ojca do przyczyniania się do ich utrzymania w rozmiarze odpowiadającym okolicznościom do 3-miesięcznego utrzymania matki w okresie porodu

- z ważnych powodów udział ojca w kosztach utrzymania może trwać dłużej

C. Wydatki matki i straty poniesione przez matkę dziecka ojciec dziecka pozamałżeńskiego powinien również przyczynić się do pokrycia wydatków, jakie poniosła matka w związku z ciążą i porodem

-wydatki te dotyczą np.:

• kosztów leczenia

• kosztów odżywiania

• kosztów dojazdu do zakładu opieki zdrowotnej

• kosztów zakupu przedmiotów związanych z ciążą i porodem

-roszczenie ma charakter alimentacyjny

-ponadto matka może żądać pokrycia strat, jakie poniosła wskutek ciąży i porodu

-chodzi tu o rzeczywistą stratę, tj. uszczerbek w majątku matki

-udział ojca w pokryciu strat powinien odpowiadać wszelkim okolicznościom, tj. natury ekonomicznej,
jak i z uwzględnieniem postawy moralnej i stosunków faktycznych między rodzicami

-obu roszczeń można dochodzić tylko po uprzednim ustaleniu ojcostwa, nie wykluczając uznania dziecka

-przysługują one również wówczas, gdy dziecko urodziło się martwe

-roszczenia przedawniają się z upływem 3 lat od dnia porodu

D. Zabezpieczenie roszczeń matki na podstawie art. 142 KRO matka może żądać jeszcze przed urodzeniem się dziecka, aby mężczyzna wyłożył odpowiednią sumę pieniężną na koszty jej 3-miesięcznego utrzymania w okresie porodu i na koszty utrzymania dziecka przez okres 3-miesięcy po jego urodzeniu

-przesłanką realizacji tych roszczeń jest uwiarygodnienie ojcostwa tego mężczyzny

-uwiarygodnienie polega na uprawdopodobnieniu, że mężczyzna jest ojcem mającego się urodzić dziecka

-matka powinna wykazać, że istnieje podstawa domniemania ojcostwa

-funkcja zabezpieczająca roszczeń z art. 142 KRO polega na tym, aby matka dziecka uzyskała jeszcze przed ustaleniem ojcostwa potrzebne środki pieniężne na utrzymanie jej w okresie porodu

-wyłożona suma pieniężna może przekraczać zakres obowiązku dziecka

§2. WŁADZA RODZICIELSKA

2.1. POJĘCIE, PODMIOTY I CHARAKTER PRAWNY

A. POJĘCIE

-każdy człowiek z chwilą urodzenia nabywa nieograniczoną zdolność prawną, jednak ze względu na niedojrzałość fizyczną i psychiczną potrzebuje szczególnej ochrony

-potrzeba ta dotyczy również ochrony interesów dziecka w obrocie prawnych

-funkcje ochrony spełniają rodzice dziecka

-dla realizacji tej funkcji ustawodawca przyznaje określone uprawnienia i nakłada określone obowiązki

-zespół tych uprawnień, obowiązków oraz celów składa się na stosunek prawny między rodzicami a dziećmi nazywany władzą rodzicielską

-KRO nie zawiera definicji władzy rodzicielskiej

-władza rodzicielska jest prawem podmiotowym przyznanym rodzicom dla dobra dziecka i w interesie społeczeństwa

-władzę rodzicielską wyznacza trójstronny stosunek prawny:

1. prawnorodzinny – między rodzicami a dzieckiem

2. cywilnoprawny – między rodzicami a osobami trzecimi

3. administracyjnoprawny – między rodzicami a państwem

-przepisy regulujące zakres władzy rodzicielskiej mają na ogół charakter ius cogens, a wynikające z nich prawa podmiotowe są niezbywalne

B. PODMIOTY

1) Rodzice władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom

-podmiotami władzy rodzicielskiej są zarówno rodzice związani węzłem małżeńskim, jak i rodzice dziecka pozamałżeńskiego

-od tej reguły KRO przewiduje odstępstwa wynikające z sytuacji faktycznych, w jakich mogą się znaleźć rodzice lub dziecko:

• w przypadku braku ustalenia ojcostwa lub braku macierzyństwa władza rodzicielska przysługuje tylko jednemu z rodziców (temu, którego stosunek rodzicielski jest pewny)

• w przypadku braku pełnej zdolności do czynności prawnej jednego z rodziców władza rodzicielska przysługuje tylko drugiemu z nich

• jeżeli oboje rodzice są pozbawieni władzy rodzicielskiej sąd ustanawia dla dziecka opiekę

2) Dziecko dziecko pozostaje podmiotem stosunku prawnego władzy rodzicielskiej od chwili urodzenia

-przed urodzeniem dziecka władza ta nie wchodzi w rachubę ze względu na:

• to, że matka dziecka może doprowadzić do pozbawienia go życia poprzez aborcję

• dla strzeżenia przyszłych praw majątkowych dziecka ustanawia się kuratora

• do momentu narodzenia dziecka nie można ustalić pochodzenia dziecka

-dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską aż do osiągnięcia wieku pełnoletności, tj. do ukończenia 18 lat

-pełnoletnim staje się również małoletni, który zawrze małżeństwo

2.2. TREŚĆ WŁADZY RODZICIELSKIEJ

-do zakresu władzy rodzicielskiej należy całokształt obowiązków i uprawnień rodziców względem osoby i majątku dziecka dla ochrony jego dobra i przygotowania go do samodzielnego życia

-na podstawie KRO elementami władzy rodzicielskiej są:

1. piecza nad osobą dziecka

2. piecza nad majątkiem dziecka

3. reprezentacja dziecka

A. PIECZA NAD OSOBĄ DZIECKA

-dziecko ze względu na swoją niedojrzałość fizyczną i psychiczną wymaga troski o jego:

• prawidłowy i wszechstronny rozwój

• bezpieczeństwo

• integralność fizyczną osoby

• zapewnienie korzystnego statusu prawnego

-tę troskę realizują rodzice, którzy mają prawo i obowiązek wychowywać dziecko i kierować nim

1) Wychowanie i kierowanie dzieckiem wychowanie ma na celu kształtowanie osobowości dziecka, przede wszystkim jego postaw emocjonalnych, np. światopoglądu, systemu wartości

-kierowanie dzieckiem dotyczy przede wszystkim troski o środowisko dziecka, np. decydowanie o wyborze kierunku edukacji, uczestnictwie w grupach rówieśniczych

-na rodzicach spoczywa obowiązek troszczenia się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka

-rodzice zobowiązani są zatem:

• troszczyć się o zdrowie dziecka, zapewnić mu pielęgnację i leczenie

• zapewnić dziecku mieszkanie

• zapewnić – stosownie do swoich możliwości –odpowiednie dla wieku dziecka rozrywki

2) Działania kształtujące sytuację prawną dziecka niektóre działania rodziców z zakresu władzy rodzicielskiej kreują sytuację prawną dziecka i wywołują skutki prawne

-rodzice przede wszystkim mają obowiązek określenia miejsca pobytu dziecka

-jeżeli rodzice nie zamieszkują razem, miejscem zamieszkania dziecka jest miejsce jego stałego pobytu u jednego z rodziców

-rodzice mogą określić miejsce pobytu dziecka poza domem rodzicielskim na krótszy lub dłuższy czas, np. na czas wakacji

-taka decyzja powinna być podjęta wspólnie przez rodziców

-rodzice nadają dziecku imię, które wpisuje się do aktu urodzenia

-w tym zakresie funkcja kontrolna przypada kierownikowi USC, który może odmówić przyjęcia oświadczenia o wyborze imienia, jeżeli byłoby one ośmieszające, nieprzyzwoite lub w formie zdrobniałej

-istnieje możliwość zmiany imienia dziecka, jeżeli rodzice w terminie 6 miesięcy od sporządzenia aktu urodzenia dziecka, złożą kierownikowi USC pisemne oświadczenie o zmianie imienia

-sytuację prawną dziecka kształtuje również:

1. uprawnienie rodziców do rozwiązania umowy o pracę dziecka małoletniego

2. zgoda na przysposobienie dziecka

3. zgoda rodziców w zakresie badań lekarskich, leczenia, zabiegów operacyjnych w odniesieniu do dziecka małoletniego

4. uprawnienie rodziców małoletniego ojca do wyrażenia zgody na uznanie jego dziecka

-ustawodawca dla skutecznej realizacji władzy rodzicielskiej nakłada na dziecko obowiązek posłuszeństwa

B. PIECZA NAD MAJĄTKIEM DZIECKA

-interesy majątkowe małoletniego dziecka wymagają ochrony, do której powołani są rodzice sprawujący władzę rodzicielską

-ochrona ta dotyczy wszelkich składników majątkowych, z których korzystanie ma wpływ na rozwój osobowości dziecka

-ochrona ta przybiera różną postać w odniesieniu do różnych składników majątku

-podstawową formą ochrony interesów dziecka jest zarząd jego majątkiem, w ramach którego rodzice dokonują:

1. czynności faktycznych (np. naprawy, remonty budynku)

2. czynności prawnych (np. kupno-sprzedaż, obciążenie, zaciągnięcie kredytu na prace remontowe)

3. czynności w postępowaniu przed sądami lub innymi organami państwowymi lub samorządowymi związanych z realizacją zarządu

-majątek, którym zarządzają rodzice, składa się z ruchomości lub nieruchomości

-zarząd jest elementem władzy rodzicielskiej i rodzice nie mogą się go zrzec

1) Sposób sprawowania zarządu rodzice powinni zarządzać majątkiem dziecka z należytą starannością, co oznacza, że:

1. oboje rodzice są uprawnieni do sprawowania zarządu

2. wymaga się od nich tylko przeciętnej staranności i nie stawia im się wysokich wymagań, np. dążenia do pomnażania majątku

-w ramach zarządu wyróżnia się:

1. czynności zwykłego zarządu zwykły zarząd majątkiem dziecka rodzice sprawują samodzielnie, a stosowne czynności w tym zakresie nie wymagają kontroli sądu
   -ten rodzaj zarządu dotyczy zwykłego korzystania z rzeczy (prawa) i ma na celu utrzymanie poszczególnych przedmiotów s tanie niepogorszonym (np. naprawy, remonty)
   -na zarząd zwykły składają się zatem czynności związane z zachowaniem substancji majątku

2. czynności przekraczające zwykły zarząd nie są bliżej sprecyzowane w KRO, wyodrębnia się je w drodze wykładni prawa
   -dla skuteczności tych czynności wymagana jest zgoda sądu opiekuńczego
   -czynności te przede wszystkim dotyczą rozporządzania majątkiem dziecka, np. zbycia, obciążenia go, ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego, odpłatne nabycie składnika o znacznej wartości
   -celem kontroli sądu opiekuńczego jest ustalenie czy nabycie (zbycie) konkretnej rzeczy (prawa) jest dla dziecka korzystne z gospodarczego punktu widzenia
   -zezwolenie sądu nigdy nie może być udzielone ex post

-w zakresie zarządu majątkiem dziecka oboje rodzice mają takie same uprawnienia i każde z nich może działać samodzielnie

-rodzice powinni jednak porozumieć się odnośnie czynności, które chcą dokonać

-w razie braku porozumienia między nimi, każde z nich może zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie istotnej sprawy dziecka

-ograniczenia rodziców z zarządzie majątkiem dziecka mogą się pojawić zarówno wtedy, gdy jedno z rodziców sprawuje władzę rodzicielską, jak i wtedy, gdy sprawują ją oboje

-sąd opiekuńczy może nakazać rodzicom sporządzenie inwentarza majątku dziecka

-sąd może nakazać również zawiadamianie go przez rodziców o ważniejszych zmianach w stanie tego majątku, a nawet ustalić wartość rozporządzeń dotyczących ruchomości

2) Wyłączenia z zarządu z zarządu majątkiem dziecka wyłączone są niektóre jego składniki majątkowe, tj.:

• przedmioty należące do dziecka

• przedmioty oddane dziecku do swobodnego użytku

• zarobki dziecka

• roszczenia i zobowiązania wynikające z samodzielnie zawartej umowy o pracę

• składniki majątkowe, które darczyńca lub testator wyłączył w umowie lub testamencie *

-rodzice, sprawując pieczę nad osobą dziecka, kierują dzieckiem przy korzystaniu z tychże przedmiotów

-chodzi tu o to, aby dziecko nie doznało uszczerbku przede wszystkim na zdrowiu

-w niebezpiecznym dla dziecka przypadku rodzice mogą wkraczać w sferę zarządu składnikami wyłączonymi

-w razie trudności rodzice mogą zwrócić się do sądu o udzielenie pomocy

-w odniesieniu do wyżej wymienionych składników majątkowych dziecko samo, w granicach przysługującej mu zdolności do czynności prawnych, może dokonywać niektórych czynności prawnych

*Składniki majątkowe, które darczyńca lub testator wyłączył w umowie lub testamencie – takim majątkiem zarządza osoba wyznaczona przez darczyńcę lub spadkodawcę, a w przypadku braku takiego wyznaczenia – kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy

-zarządca oraz kurator podlegają nadzorowi sądu opiekuńczego i podlegają podobnym ograniczeniom, jakie dotyczą opiekuna

-muszą oni uzyskać zezwolenie sądu we wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących zarządzania tym majątkiem

C. REPREZENTACJA DZIECKA

-reprezentacja dziecka przez rodziców jest atrybutem władzy rodzicielskiej o charakterze instrumentalnym, koniecznym dla sprawowania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka

-KRO ustanawia rodziców przedstawicielami ustawowymi dziecka, aby mogli oni skutecznie występować za dziecko w jego interesie i dla jego dobra

-czynność dokonana przez rodziców w imieniu dziecka pociąga za sobą skutki bezpośrednie dla dziecka

-przedstawicielstwo obejmuje:

• czynności prawne

• czynności w postępowaniu przed sądami oraz przed innymi organami państwa, a w szczególności przed organami administracyjnymi

-zakres uprawnień rodziców jako przedstawicieli ustawowych dziecka zależy od wieku dziecka

• przed ukończeniem 13 lat dziecko nie ma w ogóle zdolności do czynności prawnych, w związku z czym zakres przedstawicielstwa jest najszerszy
  -dziecko może zawierać umowy dotyczące drobnych bieżących spraw życia codziennego
  -inne czynności prawne dokonane przez dziecko w wieku poniżej 13 lat są nieważne

• po ukończeniu 13 lat, dziecko mające ograniczoną zdolność do czynności prawnych, może samo zaciągać zobowiązania i rozporządzać swoim prawem, jednak do skuteczności czynności potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego

Wyłączenia z obawy przed sprzecznością interesów rodziców i dzieci KRO wyznacza sytuacje, w których żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka:

1. czynności prawne między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską np. odpłatne lub nieodpłatne przeniesienie własności jednego dziecka na rzecz drugiego

2. czynności prawne między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem (macochą/ojczymem) w tym wypadku dopuszczalne są jednak dwa wyjątki:

   1. dopuszczalna jest reprezentacja dziecka przez jednego z rodziców, jeżeli czynność polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka, np. darowizna bez obciążeń

   2. jeżeli czynność prawna dotyczy należnych dziecku środków utrzymania i wychowania, np. dochodzenie roszczeń alimentacyjnych

-wyłączenie reprezentacji dziecka przez rodziców sprawujących władzę rodzicielską pojawia się również na obszarze prawa proceduralnego:

• w postępowaniu procesowym dotyczącym pochodzenia dziecka pozamałżeńskiego istnieje wątpliwość, czy matka jest uprawniona do żądania ustalenia ojcostwa małoletniego dziecka (kwestia rozstrzygana ad casum)

2.3 WYKONYWANIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ I ODPOWIEDZIALNOŚĆ RODZICÓW

A. DYREKTYWA OGÓLNA (ART. 95 §3 KRO)

-dyrektywa ta nakazuje rodzicom wykonywanie ich władzy dla dobra dziecka i interesu społecznego

-ochrona dobra dziecka ma charakter klauzuli generalnej, którą należy uwzględniać we wszystkich sprawach dotyczących dziecka

-dobro dziecka należy rozpatrywać zarówno wg kryteriów obiektywnych, jak i subiektywnych

-trzeba mieć na względzie sytuację bieżącą i przyszłą dziecka

-interes społeczny powinien być zgodny z dobrem dziecka

B. OSOBISTE WYKONYWANIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ

-władzę rodzicielską sprawują oboje rodzice

-posługiwanie się innymi osobami w odniesieniu do pieczy nad osobą i majątkiem dziecka nie powoduje przekazania władzy rodzicielskiej innej osobie lub zakładowi, ponieważ władza rodzicielska jest niezbywalna
-uprawnienie i obowiązek osobistego wykonywania władzy rodzicielskiej oznacza, że rodzicom przysługuje prawo żądania wydania dziecka zatrzymanego przez osobę nieuprawnioną

• odebrania dziecka może żądać także jedno z rodziców od drugiego, któremu ta władza nie przysługuje na podstawie wyroku sądu orzekającego rozwód lub z mocy orzeczenia sądu ograniczającego/zawieszającego lub pozbawiającego tej władzy

-każde z rodziców samodzielnie wykonuje władzę rodzicielską, a dla skuteczności ich czynności w imieniu/interesie dziecka wystarczy dokonanie jej przez jednego z rodziców

-rodzice powinni jednak uzgodnić działania dotyczące istotnych spraw dziecka

-w razie braku porozumienia rodzice mogą zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie

-przy wykonywaniu władzy rodzicielskiej rodzice mogą korzystać z pomocy sądu opiekuńczego i innych organów państwa, organizacji społecznych

-obowiązek pomocy rodzinie wynika z Konstytucji RP (art. 18 i art. 71)

-ponadto z KRO wynika wzajemny obowiązek koordynacji sądu opiekuńczego z innymi organami i instytucjami, a zwłaszcza z jednostką organizacyjną pomocy społecznej

C. ODPOWIEDZIALNOŚĆ RODZICÓW

-wykonując władzę rodzicielską, rodzice nie mogą:

1. przekroczyć uprawnień wynikających z reprezentacji dziecka lub dopuścić się zaniedbań wyrządzających szkodę na osobie dziecka

2. wyrządzić dziecku szkodę czynem niedozwolonym

3. swym działaniem lub zaniechaniem dopuścić się do wyrządzenia przez dziecko szkody osobom trzecim

Ad. 1 – rodzice występując w imieniu dziecka, działają bez umocowania ustawowego w przypadku, gdy:

• władza rodzicielska im nie przysługuje

• władzę rodzicielską zawieszono

• pozbawiono ich władzy rodzicielskiej

• władza rodzicielska została ograniczona w wyroku orzekającym rozwód lub w innym orzeczeniu sądu opiekuńczego

-w takich przypadkach czynność prawna jest nieważna

-podobna sankcja dotyczy czynności prawnych przekraczających zwykły zarząd majątkiem dziecka dokonanych bez zgody sądu opiekuńczego

Ad. 2 – wyrządzenie dziecku szkody czynem niedozwolonym jest nadużyciem władzy rodzicielskiej i powoduje odpowiedzialność deliktową

-rodzice mogą ponieść również odpowiedzialność karną, jeżeli czyn ten wypełnia znamiona przestępstwa

-najczęściej chodzi tu o nadużycie karania dziecka, np. znęcanie się nad dzieckiem

-znamiona deliktu może mieć również świadome działanie rodziców na szkodę dziecka w zakresie zarządu jego mieniem

Ad. 3 – odpowiedzialność deliktową rodzice ponoszą również względem osób trzecich, które poniosły szkodę wyrządzoną przez dziecko, które w ogóle ze względu na wiek nie ponosi winy lub któremu nie można przypisać winy

2.4 USTANIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ I JEJ MODYFIKACJE

A. USTANIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ

-władza rodzicielska trwa do czasu osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości

-władza może jednak ustać wcześniej w wyniku z zaistnieniem zdarzeń, z którymi skutek taki wiąże KRO

1) Przyczyny ustania władzy rodzicielskiej przyczyny ustania władzy rodzicielskiej można podzielić na:

1. zdarzenia (fakty) zaistniałe niezależnie od ich podmiotów, np. śmierć, osiągnięcie pełnoletniości

2. inne zdarzenia, a zwłaszcza orzeczenia sądowe

A. Zdarzenia (fakty) zaistniałe niezależnie od podmiotów władzy rodzicielskiej władza rodzicielska istnieje dopóty, dopóki istnieją podmioty tego stosunku prawnego

-w związku tym władza rodzicielska ustaje ex lege w wyniku takich zdarzeń naturalnych, jak:

• śmierć dziecka

• śmierć rodziców

• osiągnięcie pełnoletniości przez dziecko

-fakty te wywołują zmiany w stanie osobistym dziecka lub rodziców

B. Inne zdarzenia, zwłaszcza orzeczenia sądowe inne zdarzenia powodujące ustanie władzy rodzicielskiej należą do sfery faktów zaistniałych wskutek mniej lub bardziej celowego działania ludzi

-działania te znajdują wyraz przede wszystkim w orzeczeniach sądowych, które można podzielić na:

1. orzeczenia zmieniające stan cywilny dziecka – zmianę stanu cywilnego dziecka powoduje orzeczenie sądu o:

   • zaprzeczeniu ojcostwa męża matki

   • zaprzeczeniu macierzyństwa

   • unieważnieniu uznania dziecka

   • uchyleniu prawomocnego wyroku ustalającego ojcostwo

   • o przysposobieniu dziecka

   • o rozwiązaniu przysposobienia

2. orzeczenie orzekające ubezwłasnowolnienie rodziców – orzeczenie, w którym sąd dokonuje częściowego lub całkowitego ubezwłasnowolnienia rodzica/rodziców powoduje przede wszystkim ograniczenie lub pozbawienie zdolności do czynności prawnych, czego skutkiem ex lege jest pozbawienie władzy rodzicielskiej
   -władza rodzicielska bowiem przysługuje tylko osobie, która ma pełną zdolność do czynności prawnych

3. orzeczenia sądu bezpośrednio ingerujące we władzę rodzicielską – sąd może pozbawić rodziców lub jednego z nich władzy rodzicielskiej w przypadku niemożliwości jej wykonywania z powodu trwałej przeszkody albo w razie jej nienależytego wykonywania

2) Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest to najsurowszy sposób ingerencji sądu we władzę rodzicielską, który stosuje się tylko wówczas, gdy bezskuteczne okazały się łagodniejsze sposoby lub ich zastosowanie jest bezcelowe

-sąd wydaje takie orzeczenie mają na względzie zagrożone dobro dziecka

-przyczyny pozbawienia władzy rodzicielskiej mogą być dwojakie:

1. trwałe przeszkody uniemożliwiające rodzicom wykonywanie w.r. powodują sytuacje, w której dziecko jest pozbawione pieczy rodzicielskiej, niezależnie od winy rodziców, np.:

   • długotrwała choroba nierokująca poprawy zdrowia

   • wyjazd na stałe za granicę

   • wyjazd na stałe do innej miejscowości w kraju przy całkowitym braku kontaktu z dzieckiem

   • odbywanie kary długoletniego pozbawienia wolności

-gdyby przeszkoda uznana przez sąd a trwałą wcześniej ustąpiła, sąd może przywrócić władzę rodzicielską

1. nienależyte wykonywanie władzy rodzicielskiej oznacza nadużycie tej władzy ze szkodą dla dziecka lub rażące zaniedbanie przez rodziców ich obowiązków, np.

   • nakłanianie dziecka do niemoralnego życia i czerpanie z niego korzyści przez rodziców (kradzież, prostytucja, żebractwo)

   • uporczywe i zawinione nadużycia rodziców dla własnej korzyści w zakresie zarządu majątkiem dziecka przynoszące mu szkodę

   • porzucenie dziecka

   • uporczywe uchylanie się od alimentacji dziecka

   • stosowanie kar cielesnych zagrażających zdrowiu dziecka

B. ZMIANY W ZAKRESIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ

-są to łagodniejsze niż pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej sposoby ingerencji przez sąd w tę władzę

-wyróżnia się:

1. zawieszenie władzy rodzicielskiej

2. ograniczenie władzy rodzicielskiej

3. pieczę zastępczą

1) Zawieszenie władzy rodzicielskiej sąd może orzec zawieszenie władzy rodzicielskiej w przypadku istnienia po stronie rodziców przemijającej przeszkody w jej wykonywaniu

-sąd ocenia czy przeszkoda jest przemijająca oraz czy zawieszenie w.r. jest celowe

-zawieszenie w.r. następuje zazwyczaj z przyczyn niezawinionych przez rodziców, np.:

• wystąpienie choroby, której ustąpienie można przewidzieć

konieczny pobyt poza miejscem stałego zamieszkania w ważnych sprawach osobistych -zawieszenie nie powoduje ustania w.r., lecz tylko wstrzymuje jej wykonanie -jeżeli odpadnie przyczyna zawieszenia w.r., wówczas sąd uchyla zawieszenie

2) Ograniczenie władzy rodzicielskiej ograniczenie w.r. może wynikać z:

1. zagrożenia dobra dziecka

2. zaistnienia przesłanek wskazanych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich (1982r.)

3. szczególnej sytuacji faktycznej rodziców

A. Zagrożenie dobra dziecka ingerencja sądu może polegać na:

• wydaniu zarządzeń dyscyplinujących rodziców

• ustanowieniu kontroli nad postępowaniem rodziców

• ograniczeniu lub wyłączeniu określonych uprawnień i obowiązków względem dziecka

• umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej lub w zakładzie opiekuńczo-wychowawczym

-KRO nakazuje sądowi wydać „odpowiednie zarządzenia”, czyli takie, jakich wymaga dobro dziecka

-wymienione sposoby dotyczą zarówno pieczy nad osobą, jak i majątkiem dziecka

-sposoby te mogą mieć charakter trwały lub doraźne

-sąd powinien stosować środki łagodniejsze przed surowszymi, chyba że w danym wypadku konieczne jest bardziej zdecydowane działanie

B. Zarządzenia sądu na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (1982r.) ustawa ma zastosowanie w stosunku do nieletnich zagrożonych demoralizacją oraz do nieletnich sprawców czynów karalnych

-postępowanie ma charakter mieszany z elementami postępowania cywilnego i postępowania karnego

-postępowanie odbywa się przed sądem rodzinnym, który może zastosować określone środki względem nieletniego, np.:

• środki leczniczo-wychowawcze

• środki opiekuńczo-wychowawcze

• umieszczenie w zakładzie poprawczym

-sąd może ponadto zastosować środki bezpośrednio ingerujące w sprawowanie władzy rodzicielskiej i adresowane do rodziców nieletniego, np.:

• ustanowienie nadzoru odpowiedzialnego rodziców

• ustanowienie nadzoru organizacji młodzieżowej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania; skierowanie do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą

• zobowiązanie rodziców do poprawy warunków wychowawczych dziecka, do współpracy ze szkołą/poradnią psychologiczno-pedagogiczną/inną poradnią specjalistyczną

C. Ograniczenie władzy rodzicielskiej ze względu na szczególną sytuację faktyczną rodziców w KRO przewidziano sytuacje, w których wykonywanie w.r. przez oboje rodziców może być utrudnione

-pojawiają się one w rezultacie rozłączenia rodziców:

1. rodzice żyją w rozłączeniu ze względu na orzeczony rozwód/separację/unieważnienie małżeństwa

2. rodzice nadal są małżeństwem, ale pozostają w separacji faktycznej

3. obojgu żyjącym w rozłączeniu rodzicom dziecka pozamałżeńskiego przysługuje władza rodzicielska

-w takich sytuacjach rodzice nie mogą zazwyczaj harmonijnie sprawować wspólnie władzy rodzicielskiej

-dlatego ustawodawca wprowadził możliwość rozdzielenia ich uprawnień:

• przyjęto model rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej w razie orzeczenia rozwodu rodziców dziecka

• przewidziano kompetencje sądu do wyznaczenia obowiązków i uprawnień każdego z rodziców

-zgodnie z KRO jednolicie traktuje się sytuację rozłączenia rodziców, niezależnie od przyczyny

-orzeczenie sądu co do sposobu sprawowania w.r. jest obowiązkowe w razie rozwodu lub separacji rodziców dziecka

-sąd orzeka o powierzeniu dziecka jednemu z rodziców oraz określa uprawnienia/obowiązki drugiego rodzica

-ograniczenie władzy rodzicielskiej następuje ex lege w razie całkowitego ubezwłasnowolnienia dziecka

-rodzice nadal sprawują władzę rodzicielską, jednak podlegają ograniczeniom, jakie dotyczą opiekuna

-piecza rodziców nad osobą/majątkiem dziecka podlega nadzorowi sądu opiekuńczego

3) Piecza zastępcza umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej/placówce opiekuńczo-wychowawczej jest środkiem zaradczym w razie braku należytej pieczy rodzicielskiej oraz może być sposobem ograniczenia w.r.

-piecza ta zastępuje pieczę sprawowaną przez rodziców przez niezbędny czas

-piecza zastępcza ma całodobowy charakter

-rolę rodziny zastępczej mogą pełnić małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim

-przy wyborze rodziny uwzględnia się walory moralne, możliwość wykonywania zadań
organizacyjno-wychowawczych względem dziecka, odpowiednia różnicę wieku, oraz – w miarę możliwości – nierozłączanie rodzeństwa

-umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu opiekuńczego

-sąd zawiadamia o wydaniu orzeczenia właściwą jednostkę organizacyjną pomocy społecznej (np. powiatowy ośrodek pomocy rodzinie)

-w razie pilnej potrzeby jest możliwe powierzenia dziecka rodzinie zastępczej na podstawie umowy cywilnoprawnej na wniosek lub za zgodą rodziców, o czym należy niezwłocznie zawiadomić sąd opiekuńczy

-członkowie rodziny zastępczej sprawują władzę osobiście i mają obowiązek umożliwić podtrzymywanie dziecku więzi z rodziną naturalną

-umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej powoduje brak codziennej styczności dziecka z rodzicami, którzy nie sprawują już bezpośredniej pieczy nad dzieckiem

-rodzice ci zachowują w znacznym stopniu władzę rodzicielską, ale z mocy prawa osoba sprawująca pieczę zastępczą:

1. sprawuje bieżącą (codzienną) pieczę nad osobą dziecka

2. wychowuje dziecko

3. reprezentuje dziecko w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na jego utrzymanie (np. alimenty, świadczenia socjalne)

-pozostałe uprawnienia i obowiązki należą do kompetencji rodziców, np. decyzje dotyczące kształcenia dziecka, sposobu leczenia, zarząd majątkiem dziecka

-rodzina zastępcza nie powinna mieć trwałego charakteru, a dziecko powinno powrócić do naturalnych rodziców

2.5. STOSUNKI MIĘDZY RODZICAMI A DZIECKIEM NIEZALEŻNE OD WŁADZY RODZICIELSKIEJ

-z faktu rodzicielstwa wynikają również inne niż władza rodzicielska stosunki prawne między rodzicami a dziećmi

-nie zależą one od tego, czy rodzice sprawują władzę rodzicielską

A. NAZWISKO DZIECKA

-nazwisko i imię indywidualizują człowieka

-ustalenie nazwiska wynika z więzi prawnych o charakterze rodzinnym i dokonuje się w zasadzie z mocy z prawa
z chwilą urodzenia

-natomiast imię dziecka ustalają rodzice sprawujący władzę rodzicielską

-w odniesieniu do nazwiska dziecka KRO kieruje się:

• zasadą dobra dziecka

• zasadą równouprawnienia dzieci bez względu na ich małżeńskie lub pozamałżeńskie pochodzenie

1) Nazwisko dziecka małżeńskiego dziecko urodzone w czasie trwania małżeństwa jego rodziców lub przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia uważa się za pochodzące od męża matki

-jeżeli małżonkowie mają różne nazwiska, dziecko nosi nazwisko wskazane przez nich w zgodnych oświadczeniach, składanych zazwyczaj przy zawarciu małżeństwa

-jeżeli małżonkowie nie złożyli zgodnych oświadczeń, dziecko nosi podwójne nazwisko składające się z nazwiska matki i nazwiska ojca (w dowolnym układzie członów)

-małżonkowie mogą zmienić decyzję odnośnie nazwiska dzieci, jednak mogą tego dokonać tylko przy sporządzeniu aktu urodzenia pierwszego dziecka

-zasady ustalenia nazwiska dziecka małżeńskiego stosuje się również w razie zawarcia małżeństwa po urodzeniu się dziecka

-jeżeli wskutek tego nazwisko dziecka, które ukończyło 13 r.ż, miałoby ulec zmianie, wymagana jest zgoda dziecka

-w przypadku zaprzeczenia ojcostwa dziecko traci nazwisko ojca i nabywa nazwisko matki, jakie nosiła ona w chwili jego urodzenia

-rozwód małżonków nie powoduje zmiany nazwiska, choćby jeden z małżonków złożył oświadczenie o powrocie do poprzedniego

-w razie zawarcia małżeństwa przez matkę dziecka, które nosi już nazwisko swojego ojca, niedopuszczalne jest nadanie dziecku nazwiska męża

-zakaz ten nie dotyczy nazwiska ojca ustalonego an drodze sądowej

2) Nazwisko dziecka pozamałżeńskiego:

A. W razie uznania ojcostwa w razie uznania ojcostwa przyjmuje się egalitarny model określenia nazwiska dziecka, tj. bez preferencji dla jednego z rodziców:

• najpierw przyjmuje się, że dziecko nosi nazwisko, jakie rodzice uzgodnili przy akcie uznania ojcostwa

• w razie braku oświadczenia rodziców, dziecko nosi nazwisko złożone z nazwisk obojga rodziców

B. Sądowe ustalenie ojcostwa przy ustaleniu ojcostwa sąd nadaje dziecku nazwisko, stosując również model egalitarny:

• na zgodny wniosek stron sąd nadaje dziecku nazwisko jednego z rodziców albo nazwisko złożone z nazwisk obojga rodziców

• jeżeli rodzice nie złożyli oświadczeń w sprawie nazwiska lub są one rozbieżne, sąd samodzielnie decyduje o nazwisku dziecka

-małoletnie dziecko nie ma wpływu na ukształtowanie swojego nazwiska

-dziecko, które ukończyło 13 lat, musi wydać zgodę dotyczącą zmiany jego nazwiska

C. Dziecko o nieustalonym ojcostwie dziecko, którego ojcostwo nie zostało ustalone nosi nazwisko matki

-chodzi tu o nazwisko, jakie nosi matka w chwili urodzenia dziecka (np. nazwisko panieńskie, nazwisko wdowy)

-dla ukrycia na zewnątrz faktu pozamałżeńskiego w akcie urodzenia wpisuje się:

• w rubryce „nazwisko” – nazwisko matki

• w rubryce „imię” – imię wskazane przez przedstawiciela ustawowego dziecka; w razie braku wskazania imienia, kierownik USC wpisuje powszechne imię męskie

-jeżeli później matka zawarła małżeństwo z mężczyzną, który nie jest ojcem dziecka, dziecko może nabyć takie nazwisko, jakie nosiłoby uch wspólne dziecko

-przy zawarciu małżeństwa małżonkowie składają wówczas odpowiednie oświadczenie dotyczące nazwiska dziecka

-jeżeli dziecko w chwili składania takiego oświadczenia ukończyło 13 r.ż., dla zmiany nazwiska wymagana jest jego zgoda

D. Dziecko nieznanych rodziców dziecku nieznanych rodziców nazwisko nadaje sąd opiekuńczy

B. IMIĘ DZIECKA

-nadanie imienia należy do rodziców i jest atrybutem władzy rodzicielskiej

-kwestii imienia nie reguluje KRO, lecz ustawa – Prawo a aktach stanu cywilnego

-rodzice wspólnie dokonują wyboru imienia dziecka

-ewentualny spór między rodzicami rozstrzyga sąd opiekuńczy na wniosek jednego/obojga rodziców

-w razie nie wskazania imienia, kierownik USC wpisuje do aktu urodzenia jedno z imion zwykle w kraju używanych i czyni o tym wzmiankę dodatkową

-swoboda rodziców w wyborze imienia dziecka nie może powodować nadania dziecku:

• więcej niż dwóch imion

• imienia ośmieszającego, nieprzyzwoitego, w formie zdrobniałej

• imienia niepozwalającego odróżnić płci dziecka

-rodzice mogą w terminie 6 miesięcy od daty sporządzenia aktu urodzenia zmienić imię dziecka poprzez złożenie pisemnego oświadczenia kierownikowi USC

C. PŁEĆ

-w akcie urodzenia wpisuje się płeć dziecka, którą określa się na podstawie zaświadczenia lekarskiego

-w razie wadliwego wpisu aktu urodzenia podlega zredagowaniu przez sąd

-w przypadku transseksualizmu dopuszczalna jest zmiana w akcie urodzenia, ale tylko wówczas, gdy zmiana płci nastąpiła w rezultacie przyczyn naturalnych lub w wyniku zabiegu korekcyjnego

D. WZAJEMNY OBOWIĄZEK POMOCY

-dzieci i rodzice obowiązani są do wzajemnego szacunku i wspierania się

-obowiązek ten jest niezależny od władzy rodzicielskiej

-konkretyzacja tego obowiązku następuje w art. 91

-sformułowano w nim obowiązek dziecka mającego dochody z własnej pracy do stosownego udziału w pokrywaniu kosztów utrzymania rodziny, w której ono przebywa

-dziecko mieszkające u rodziców jest obowiązane pomagać im we wspólnym gospodarstwie domowym

-w sferze majątkowej KRO ustanawia ponadto obowiązek dostarczania środków utrzymania (alimentacyjny), a dla jego realizacji uprawnionemu przysługuje odpowiednie roszczenie

E. OSOBISTA STYCZNOŚĆ Z DZIECKIEM, KONTAKTY Z DZIECKIEM

1) Prawo rodziców do osobistej styczności z dzieckiem prawo to wynika z bliskiej więzi rodzinnej (uczuciowej) i jest niezależne od władzy rodzicielskiej

-pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej nie powoduje wyłączenia tego prawa

-dopiero w razie zagrożenia dobra dziecka sąd może zakazać osobistej styczności z dzieckiem rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej

2) Kontakty z dzieckiem kontakty rodziców z dzieckiem są uprawnieniem oraz obowiązkiem rodziców

-ponadto uprawnienie takie oraz obowiązek posiada dziecko

-w przeciętnych stosunkach rodzinnych rodzice sami ustalają sposób utrzymywania kontaktów przez rodzica nieprzebywającego stale z dzieckiem

-w braku porozumienia sprawę rozstrzyga sąd opiekuńczy

-interwencja sądu wymagana jest również wówczas, gdy kontakty z dzieckiem zagrażają jego dobru

-w razie poważnego zagrożenia sąd może zakazać rodzicom w ogóle kontaktowania się z dzieckiem

-przepisy dotyczące wzajemnych kontaktów z dzieckiem stosuje się odpowiednio do kontaktów:

• rodzeństwa

• dziadków

• powinowatych w linii prostej

• innych osób, jeżeli sprawowały one przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem

§3. PRZYSPOSOBIENIE

3.1. POJĘCIE, FUNKCJA SPOŁECZNA, CHARAKTER PRAWNY

1) Przysposobienie (adoptio) nawiązanie pomiędzy przysposabiającym a przysposobionym stosunku prawnorodzinnego podobnego do stosunku między rodzicami a dzieckiem

-między stronami powstają takie same prawa i obowiązki, jakie istnieją między dzieckiem a jego naturalnymi rodzicami

2) Funkcje podstawową funkcją społeczną przysposobienia jest zastąpienie dziecku brakującego mu środowiska rodzinnego

-przysposobić można tylko dziecko małoletnie i tylko dla jego dobra

-przysposobienie pełni zatem 2 główne funkcje:

1. zaspokojenie potrzeby dziecka co do pieczy i codziennej troski ze względu na jego niedojrzałość i nieporadność

2. zaspokojenie potrzeby zaspokojenia (:D) naturalnego instynktu rodzicielskiego i opiekuńczego osób dorosłych

3) Charakter prawny przysposobienie ma charakter prawnorodzinny

-powstanie przysposobienia jest aktem formalnym i następuje na mocy orzeczenia sądu (przysposobienie nie jest zatem czynnością prawną)

-orzeczenie sądu ma charakter konstytutywny i jest skuteczne erga omnes

-normatywnym model przysposobienia jest oparty na 3 założeniach:

1. niemajątkowym charakterze adopcji

2. realizacji postulatu dobra dziecka

3. równym traktowaniu dzieci przysposobionych i dzieci naturalnych (adoptio naturam imitator)

-przysposobienie nie jest instytucją jednolitą, ponieważ KRO wyróżnia kilka rodzajów przysposobienia:

1. przysposobienie niepełne (powoduje powstanie luźniejszych więzi rodzinnych

2. przysposobienie pełne (integruje dziecko z krewnymi przysposabiającego)

3. przysposobienie całkowite (tworzy więź taką, jaka istnieje pomiędzy rodzicami a naturalnymi dziećmi; ten rodzaj przysposobienia jest nierozwiązywalny)

3.2. PRZESŁANKI PRZYSPOSOBIENIA

-mimo istnienia 3 rodzajów przysposobienia, można wyodrębnić wspólne przesłanki, jakie muszą zaistnieć, aby sąd orzekł o przysposobieniu dziecka

-nadrzędnym postulatem jest oczywiście dobro dziecka

1) Przesłanki po stronie przysposobionego:

1. małoletniość – przesłanka wynika z celu przysposobienia, tj. zapewnienia dziecku rodzinnych warunków wychowania i rozwoju
   -przesłanka jest spełniona, jeżeli dziecko jest małoletnie w dniu złożenia wniosku o przysposobienie
   -postępowanie sądowe może zakończyć się już po uzyskaniu przez przysposobionego pełnoletniości

2. życie – przysposobiony musi żyć w chwili orzeczenia o przysposobieniu
   -w razie śmierci dziecka w trakcie postępowania, sąd umarza postępowanie

3. zgoda małoletniego – jeżeli małoletni ukończył 13 r.ż. wyrażenie przez niego zgody jest przesłanką konieczną przysposobienia

-sąd ma również obowiązek przesłuchania przysposabianego, jeżeli może on pojąć znaczenie przysposobienia
-sąd może odstąpić od generalnej zasady w dwóch przypadkach:

• jeżeli dziecko nie jest zdolne do wyrażenia zgody ze względu na swój stan zdrowia

• jeżeli dziecko jest przekonane, że przysposabiający są jego rodzicami

-zgoda na przysposobienie nie może być wyrażona przez przedstawiciela ustawowego

2) Przesłanki po stronie przysposabiającego:

1. wyrażenie woli przysposobienia – przysposobienie następuje w drodze orzeczenia sądu opiekuńczego na żądanie przysposabiającego
   -sąd nie może orzec o adopcji wbrew woli przysposabiającego
   -jeżeli przysposabiający pozostaje w związku małżeńskim wymagana jest również zgoda jego współmałżonka, chyba że nie ma on zdolności do czynności prawnych albo porozumienie się z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody

2. różnica wieku – ustawodawca nie wskazał sztywnej różnicy wieku, ma to być różnica „odpowiednia”
   -na ogół przyjmuje się, że ta różnica powinna wynosić co najmniej 18 lat

3. pełna zdolność do czynności prawnych – brak/ograniczenie zdolności do czynności prawnych uniemożliwia wykonywanie władzy rodzicielskiej nad przysposobionym dzieckiem

4. kwalifikacje podmiotowe – chodzi tu o osobiste przymioty przysposabiającego, np. poziom moralny

3) Inne przesłanki:

1. zgoda rodziców – zgoda co do zasady jest potrzebna do przysposobienia, ale zgody tej nie wymaga się w przypadku:

   • pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej

   • gdy rodzice są nieznani

   • gdy porozumienie z rodzicami napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody

-poza tym sąd może ze względu na szczególne okoliczności orzec przysposobienie mimo braku zgody rodziców, jeżeli mają oni ograniczoną zdolność do czynności prawnych, a odmowa zgody jest oczywiście sprzeczna z dobrem dziecka

-zgoda rodziców dotyczy:

• konkretnego postępowania i konkretnego kandydata na przysposabiającego w przypadku przysposobienia pełnego lub niepełnego

• w przypadku przysposobienia całkowitego, rodzice mogą wyrazić taką zgodę na przyszłość, czyli nie wskazując konkretnej osoby

-zgodę na przysposobienie rodzice mogą wyrazić dopiero po upływie 6 tygodni po narodzeniu dziecka

-zgoda jest aktem osobistym, a zatem nie można jej wyrazić przez pełnomocnika

1. adopcja zagraniczna – w odniesieniu do przysposobienia dziecka polskiego przez cudzoziemca lub obywatela zamieszkałego za granicą KRO wprowadza dodatkową przesłankę konieczną
   -w razie takiej adopcji wymaga się ustalenia, że dziecku nie można zapewnić w Polsce odpowiedniego środowiska rodzinnego
   -przesłanka ta nie ma zastosowania, jeżeli:

   • przysposabiający jest osobą spokrewnioną lub spowinowaconą z dzieckiem

   • przez przysposobienie nastąpi połączenie dziecka z rodzeństwem już wcześniej przysposobionym przez inną osobę

3.3. RODZAJE PRZYSPOSOBIENIA I ICH SKUTKI

-w KRO przewidziano 3 rodzaje przysposobienia:

1. przysposobienie niepełne (adoptio minus plena)

2. przysposobienie pełne rozwiązywalne (adoptio plena)

3. przysposobienie pełne nierozwiązywalne (całkowite; adoptio plenissima)

A. PRZYSPOSOBIENIE PEŁNE ROZWIĄZYWALNE

-w wyniku orzeczenia takiego przysposobienia powstaje taki skutek, jaki istnieje między rodzicami a dziećmi

-dziecko przysposobione jest takim samym członkiem rodziny przysposabiającego, jakby było jego rodzonym dzieckiem:

• rodzice przysposabiającego są dziadkami dziecka

• powstaje stosunek pokrewieństwa między dzieckiem a krewnymi przysposabiającego

-wskutek przysposobienia pełnego przysposobiony ma takie same uprawnienia i obowiązki, jakie wynikają ze stosunku pokrewieństwa, czyli obowiązki alimentacyjne i uprawnienie do dziedziczenia

• ustają obowiązki i uprawnienia alimentacyjne między przysposobionym a jego naturalnymi krewnymi

• powstaje wzajemny obowiązek alimentacyjny między przysposobionym a przysposabiającym i jego krewnymi

• dziedziczenie przysposobionego po przysposabiającym i jego krewnymi następuje wg reguł, jakie dotyczą dziecka pochodzącego od spadkodawcy

• nie zachodzi dziedziczenie pomiędzy przysposobionym a jego naturalnymi krewnymi

1) Powstanie stosunku rodzicielskiego powstanie stosunku rodzicielskiego pomiędzy przysposobionym a przysposabiającym nie zmienia stanu cywilnego w zakresie pochodzenia dziecka

-nadal jest możliwe dochodzenie naturalnego stanu cywilnego dziecka, np. ustalenia ojcostwa, ustalenie macierzyństwa, zaprzeczenie ojcostwa, unieważnienie uznania dziecka

-ustalenia pochodzenia dziecka może domagać się naturalna matka oraz przysposabiający

-ustają jednak skutki naturalnego pochodzenia dziecka:

• władza rodzicielska

• obowiązek alimentacyjny

• prawo do dziedziczenia

-oznacza to, że nawet w razie ustalenia ojcostwa dziecka pozamałżeńskiego nie można przyznać ojcu władzy rodzicielskiej ani nadać dziecku przysposobionemu nazwiska ojca

-jeżeli jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka (przysposobienie pasierba), wówczas nie ustaje stosunek prawnorodzinny ani prawa i obowiązki względem rodziców nautralnych i ich krewnych

2) Imię i nazwisko wskutek przysposobienia dziecko otrzymuje nazwisko przysposabiającego

-w razie przysposobienia wspólnego przez obojga małżonków oraz w przypadku przysposobienia pasierba, dziecko otrzymuje nazwisko jakie noszą/nosiłyby dzieci zrodzone z tego małżeństwa

-sąd na żądanie przysposobionego i za zgodą przysposabiającego postanawia, że dziecko będzie nosiło nazwisko złożone (nazwisko przysposabiającego zawsze będzie drugim członem)

-w razie istnienia wieloczłonowego nazwiska jednej lub drugiej strony sąd rozstrzyga, który z tych członów wejdzie w skład nazwiska przysposobionego

-KRO nie wskazuje wieku dziecka, które może żądać zachowania swojego nazwiska

-przyjmuje się, że chodzi o dziecko, które wykazuje przywiązanie do swojego nazwiska i może w tej sprawie świadomie podjąć decyzję

-prawo żądania zachowania nazwiska przysługuje osobie, która ukończyła 13 r.ż.

-dopuszczalna jest również zmiana imienia przysposobionego

-z takim żądaniem może wystąpić tylko przysposabiający

-przysposobiony, który ukończył 13 r,ż. może wyrazić zgodę lub jej odmówić

-dziecko młodsze sąd powinien wysłuchać

3) Stan cywilny stan cywilny przysposobionego znajduje odzwierciedlenie w akcie urodzenia

-zagadnienie to reguluje ustawa – Prawo o aktach stanu cywilnego

-w odniesieniu do przysposobienia pełnego rozwiązywalnego wpisuje się do aktu urodzenia wzmiankę o przysposobieniu

-nowy akt urodzenia z wpisaniem rodziców sporządza się tylko na mocy postanowienia sądu opiekuńczego

-o sporządzeniu nowego aktu urodzenia sąd orzeka na wiosek przysposabiającego za zgodą przysposobionego, który ukończył 13 r.ż.

-z żądaniem takim może wystąpić również sam przysposobiony, jeżeli ukończył 13 r.ż.

-jeżeli sąd opiekuńczy wydał decyzję o wydaniu nowego aktu urodzenia przysposobionego, wówczas w dotychczasowym akcie wpisuje się odpowiednią zmiankę, przy czym akt ten nie podlega ujawnieniu i nie wydaje się z niego odpisów

-w skróconym akcie urodzenia wymienia się jako rodziców przysposabiających

-mając na względzie różne warianty przysposobienia pełnego, w akcie tym wymienia się jako rodziców:

1. małżonków, jeżeli przysposobili wspólnie

2. ojczyma (macochę) oraz jego małżonka w razie przysposobienia pasierba

3. przysposabiającego, który nie pozostaje w związku małżeńskim, a jako imię drugiego z rodziców wpisuje się imię przez niego wskazane; jak nazwisko wpisuje się nazwisko przysposabiającego

4. tak samo jak w pkt 3 postępuje się w razie przysposobienia dziecka obcego przez jedno z małżonków

-skrócony akt urodzenia powala zachować tajemnicę przysposobienia

B. PRZYSPOSOBIENIE CAŁKOWITE

-przysposobienie całkowite (nierozwiązywalne) jest poszerzoną i pogłębioną w skutkach odmiana przysposobienia pełnego rozwiązywalnego

-przesłanką orzeczenia przysposobienia całkowitego jest uprzednie wyrażenie zgody przez rodziców dziecka na przysposobienie go w przyszłości bez wskazania osoby przysposabiającego

-jest to zatem przysposobienie anonimowe

-wskutek takiego przysposobienia następuje zerwanie więzi rodzinnej i zupełna utrata fizycznego kontaktu rodziców z dzieckiem

-przysposobienie całkowite jest nierozwiązywalne

1) Nowy stan cywilny przysposobiony traci dotychczasowy stan cywilny i nabywa nowy. związany z włączeniem go do nowej rodziny

-sporządza się wówczas obligatoryjnie nowy aktu urodzenia, w którym jako rodziców wpisuje się przysposabiających

-poprzedni akt urodzenia zachowuje się, jednak nie podlega on ujawnieniu i nie sporządza się z niego odpisów

-wgląd do pierwotnego aktu urodzenia ma sąd, jeżeli uzna on to za konieczne w danej sprawie, oraz sam przysposobiony po uzyskaniu pełnoletniości

2) Niedopuszczalność ustalenia naturalnego pochodzenia nie jest dopuszczalne postępowanie zmierzające do ustalenia naturalnego pochodzenia przysposobionego, tj. uznanie, unieważnienie uznania, sądowe ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa i macierzyństwa

3) Zmiana nazwiska przysposobiony nie zachowuje swojego nazwiska, ponieważ w drodze przysposobienia całkowitego następuje zatarcie dotychczasowego pochodzenia

4) Zakaz przysposobienia pasierba przysposobienie nie może dotyczyć pasierba, nawet gdyby ojciec był nieznany lub matka, znając naturalnego ojca dziecka, wyraziłaby na to zgodę

5) Dziedziczenie przysposobiony ma pełne uprawnienie do dziedziczenia po przysposabiających oraz ich krewnych

-możliwym jest również przysposobienie przez inną osobę dziecka przysposobionego całkowicie nawet za życia pierwszego przysposabiającego

C. PRZYSPOSOBIENIE NIEPEŁNE

-skutki przysposobienia niepełnego dotyczą wyłącznie relacji pomiędzy przysposobionym a przysposabiającym

-skutki te rozciągają się również na zstępnych przysposobionego

-w konsekwencji orzeczenia przez sąd przysposobienia niepełnego:

1. przysposobiony pozostaje pod władzą rodzicielską przysposabiającego, a władza rodzicielska rodziców ustaje

2. nie powstaje stosunek rodzinnoprawny między przysposobionym (i jego zstępnymi) a krewnymi przysposabiającego (np. w zakresie alimentacji, dziedziczenia)

3. nie wygasają stosunki prawne przysposobionego z jego rodziną naturalną:

   • obowiązki alimentacyjne nie istnieją w czasie trwania przysposobienia, lecz odżywają w razie jego rozwiązania

   • w zakresie dziedziczenia w miejsce rodziców przysposobionego wchodzi przysposabiający

   • dziedziczenie przysposobionego po innych jego krewnych pozostaje bez zmian

4. w razie przysposobienia niepełnego przez jednego tylko z małżonków powstaje stosunek powinowactwa między przysposobionym a małżonkiem przysposabiającego

5. kwestia nazwiska przysposobionego jest unormowana jak w przypadku przysposobienia pełnego

6. zachowanie tajemnicy przysposobienia ma ograniczony zasięg i niewielką doniosłość, ponieważ przysposobiony nie zrywa więzi ze swoją rodziną naturalnym

   • w skróconym odpisie aktu urodzenia wymienia się przysposabiających jako rodziców

   • istnieje jednak możliwość zachowania dotychczasowej treści aktu urodzenia przysposobionego, o czym decyduje sąd opiekuńczy na wniosek przysposabiających i za zgodą osób, których zgoda jest niezbędna dla skuteczności przysposobienia

-przysposobienie niepełne wywołuje ograniczone skutki dla stron

-jest to model dopuszczalny jedynie w drodze wyjątku

-sąd może orzec o przysposobieniu niepełnym tylko na wyraźne żądanie przysposabiającego i za zgodą osób, których zgoda jest wymagana

-przysposobienie niepełne dotyczy zwłaszcza dzieci starszych, które znają swoją rodzinę i nie ma potrzeby ukrywania ich naturalnego pochodzenia

3.4. USTANIE STOSUNKU PRZYSPOSOBIENIA

A. PRZYCZYNY USTANIA (WYGAŚNIĘCIA) STOSUNKU PRZYSPOSOBIENIA

-przysposobienie nie jest kontraktem stron, lecz zawsze powstaje w drodze orzeczenia sądu opiekuńczego

-w konsekwencji nie mają tu znaczenia przyczyny skutkujące nieważnością umowy, np. wady oświadczenia woli, brak zdolności do czynności prawnych, niezachowanie przewidzianej prawem formy

-mogą wchodzić jednak w rachubę przyczyny pozwalające podnieść zarzuty wykazujące wadliwość orzeczenia sądu ze względu na brak przesłanek dla ustanowienia przysposobienia

-w takim wypadku uzasadnione jest wniesienie środka odwoławczego w trybie zwykłym lub w trybie kasacji oraz przez wznowienie postępowania

-niekiedy pojawiają się również przyczyny, które powodują bezskuteczność przysposobienia

-nie można przysposobić dziecka własnego, dziecka uznanego przez przysposabiającego

-w takim wypadku na podstawie art. 189 KPC można dochodzić ustalenia nieistnienia stosunku przysposobienia

-przysposobienie ustaje ex lege tylko w przypadku ustalenia stosunku ojcostwa lub macierzyństwa osób, które dziecko przysposobiły

-takie ustalenie jest możliwe tylko w razie przysposobienia całkowitego

-przysposobienie trwa mimo śmierci jednej ze stron

-rozwiązaniu podlega wyłącznie przysposobienie niepełne i pełne

B. PRZESŁANKI ROZWIĄZANIA PRZYSPOSOBIENIA

-rozwiązanie przysposobienia niepełnego i pełnego może nastąpić tylko w drodze orzeczenia sądu opiekuńczego, na żądanie zarówno przysposabiającego, jak i przysposobionego

-do przesłanek rozwiązania przysposobienia należą:

1. ważne powody

2. dobro małoletniego dziecka

1) Ważne powody przesłanka ważnych powodów ma charakter klauzuli generalnej

-trwały stosunek prawnorodzinny może ulec rozwiązaniu tylko ze względu na szczególne okoliczności, które w konkretnym przypadku uzasadniają takie rozstrzygnięcie

-ważne powody istnieją wtedy, gdy mimo przysposobienia nie ma między stronami bliskiej rodzinnej więzi, np.:

• przejawy wrogości między przysposabiającym a przysposobionym

2) Dobro dziecka dobro małoletniego jest przesłanką negatywną dla rozwiązania przysposobienia

-dobro dziecka polega na ocenie sytuacji, w jakiej znajdzie się dziecko małoletnie po rozwiązaniu przysposobienia, np. czy ma możliwość powrotu do rodziców naturalnych, czy nie zostanie pozbawione pieczy rodzicielskiej

C. SKUTKI ROZWIĄZANIA PRZYSPOSOBIENIA

-orzeczenie o rozwiązaniu przysposobienia ma charakter konstytutywny i jest skuteczne erga omes

-orzeczenie wywołuje skutki ex nunc, czyli od chwili uprawomocnienia się

1) Stan cywilny w zakresie stanu cywilnego ustaje stosunek prawny podobny do rodzicielskiego, jaki powstał w wyniku przysposobienia oraz związane z tym pokrewieństwo i powinowactwo

-w wyniku rozwiązania przysposobienia następuje zatem powrót do poprzedniego stanu cywilnego

Wyjątek wyjątkiem od pełnego powrotu do poprzedniego stanu cywilnego jest zachowanie ex lege przez przysposobionego nazwiska i imienia nabytego wraz z przysposobieniem

-z ważnych powodów sąd może przy rozwiązaniu przysposobienia, na wniosek jednej/obu stron, przywrócić przysposobionemu nazwisko, jakie nosił przed przysposobieniem

-o przywróceniu dawnego imienia sąd orzeka tylko na wniosek przysposobionego

2) Władza rodzicielska ustaje władza rodzicielska przysposabiającego, a reaktywuje się władza rodzicielska rodziców naturalnych

-sąd przy orzekaniu o rozwiązaniu przysposobienia powinien rozważyć, czy naturalni rodzice sa w stanie sprawować władzę rodzicielską i w razie wątpliwości spowodować wszczęcie odpowiedniego postępowania dla rozstrzygnięcia tej kwestii

3) Obowiązek alimentacyjny wzajemny obowiązek alimentacyjny ustaje, jak inne skutki przysposobienia

-sąd opiekuńczy orzekając o rozwiązaniu przysposobienia może stosownie do okoliczności utrzymać w mocy ten obowiązek, np. jeżeli w wyniku rozwiązania przysposobienia, przysposobiony może być pozbawiony środków do życia

-kontynuacja obowiązku alimentacyjnego może dotyczyć tylko świadczeń na rzecz jednej ze stron albo nie zawierać żadnego ograniczenia

-utrzymanie obowiązku alimentacyjnego jest podobne do obowiązku alimentacji rozwiedzionego małżonka

-jeżeli w tej kwestii sąd nic nie postanowił, wówczas wzajemny stosunek alimentacyjny wygasa

§4. OBOWIĄZEK ALIMENTACYJNY

4.1. POJĘCIE I FUNKCJA OBOWIĄZKU ALIMENTACYJNEGO

A. POJĘCIE

1) Obowiązek alimentacyjny instytucja prawna, która ma zapewnić środki utrzymania, a w razie potrzeby także środki wychowania, tym członkom rodziny, którzy nie są w stanie własnymi siłami zaspokoić swych usprawiedliwionych potrzeb

Alimenty (alimentium = żywność) pojęcie oznaczające dostarczanie różnych środków utrzymania oraz środków wychowania

2) Źródło obowiązku alimentacyjnego obowiązek alimentacyjny wynika ze stosunku rodzinnoprawnego

-powstaje on wskutek takich zdarzeń jak:

• zawarcie małżeństwa

• urodzenie (pochodzenie od określonej osoby)

• przysposobienie

-zdarzenia te powodują powstanie stosunku alimentacyjnego, ale niekoniecznie powstanie konieczności wykonania tego obowiązku

-wyróżnienie stosunku alimentacyjnego od obowiązku alimentacyjnego pozwala odróżnić dwie sytuacje, jakie dotyczą osób uprawnionych i zobowiązanych do alimentacji:

ego

-przedmiotem stosunku alimentacyjnego jest jednak świadczenie majątkowe w postaci pieniędzy lub naturaliów

-stosunek alimentacyjny jest oparty na modelu zobowiązaniowym

-strony stosunku alimentacyjnego, tj. uprawniony i zobowiązany są odpowiednio wierzycielem i dłużnikiem

-obowiązek alimentacyjny jest jednocześnie obowiązkiem wzajemnym

-obowiązek alimentacyjny jest związany z osobą uprawnionego (wierzyciela) oraz z osobą zobowiązanego (dłużnika)

-prawo do alimentów wygasa z chwilą śmierci którejkolwiek ze stron

-prawo do żądania alimentów jest niedziedziczne

-w razie śmierci zobowiązanego (dłużnika) obowiązek dostarczania alimentów obciąża również osobę należącą do kręgu zobowiązanych (powstaje samodzielnie względem innego zobowiązanego)

-prawo do alimentów oraz obowiązek alimentacyjny są niezbywalne

-nie jest dopuszczalne zrzeczenie się prawa do alimentacji, nawet za zapłatą jednorazowej skapitalizowanej kwoty przyszłych świadczeń

-stosunek alimentacyjny/obowiązek alimentacyjny powstaje z mocy prawa niezależnie od woli stron

-umowa nie jest źródłem tego stosunku prawnego, lecz może regulować niektóre kwestie dotyczące wykonania tego obowiązku

-źródłem obowiązku alimentacyjnego nie jest również czyn niedozwolony, który spowodował szkodę innej osoby

-wykonanie obowiązku alimentacyjnego może niekiedy polegać (względem niesamodzielnego dziecka) na osobistych staraniach o jego utrzymanie i wychowanie, a nie na dostarczaniu środków utrzymania

-prawo do alimentacji:

• nie może być nawet za zgodą uprawnionego umorzone przez potrącenie

• nie podlega egzekucji

• nie ulega przedawnieniu (przedawniają się poszczególne raty alimentacyjne)

-obowiązek alimentacyjny ma charakter bezwzględny i nie zależy on od poprawności zachowania osoby uprawnionej

B. FUNKCJE

-obowiązek alimentacyjny spełnia określone funkcje społeczne:

• umacnia więzi rodzinne

• umacnia wzajemną odpowiedzialność za członków rodziny

• sprzyja realizacji funkcji ekonomicznej i opiekuńczo-zabezpieczającej rodziny

• funkcję ekonomiczno-zabezpieczającą w odniesieniu do niesamodzielnych dzieci, ale również w odniesieniu do małżonków, innych krewnych i niektórych spośród powinowatych

4.2. ZAKRES PODMIOTOWY I KOLEJNOŚĆ OBOWIĄZKÓW ALIMENTACYJNYCH

A. KRĄG OSÓB UPRAWNIONYCH I ZOBOWIĄZANYCH

1) Krewni obowiązek alimentacyjny obciąża krewnych w linii prostej i rodzeństwo

-dotyczy on krewnych wstępnych i zstępnych bez ograniczenia stopnia pokrewieństwa

-obowiązek między rodzeństwem dotyczy zarówno rodzeństwa naturalnego, jak i przyrodniego

-obowiązek alimentacyjny nie dotyczy innych krewnych w linii bocznej

2) Przysposobienie KRO reguluje ten obowiązek w przypadku przysposobienia niepełnego

-jednakże obowiązek alimentacyjny istnieje również w przypadku przysposobienia pełnego i całkowitego i obejmuje ponadto krewnych przysposabiającego

-wynika to z art. 121 §1 KRO, który stanowi że przez przysposobienie powstaje taki stosunek, jak między rodzicami a dziećmi

3) Powinowaci KRO obciąża obowiązek alimentacyjnym niektórych powinowatych, tj. ojczyma/macochę względem pasierba i vice versa

-żądanie wykonania tego wzajemnego obowiązku zależy jednak od zaistnienia szczególnych przesłanek wskazanych w ustawie

4) Małżonkowie obowiązek dostarczania środków utrzymania między małżonkami reguluje art. 24 KRO w ramach utrzymania całej rodziny

-z tego obowiązku wynika równie indywidualny obowiązek alimentacyjny względem drugiego małżonka

-obowiązek taki istnieje również względem małżonka rozwiedzionego oraz w przypadku separacji i unieważnienia małżeństwa

5) Inne osoby chodzi tu o ojca dziecka pozamałżeńskiego względem jego matki

-w tym przypadku stron nie łączy stosunek prawnorodzinny, jednak ze względu na trudną sytuację kobiety w związku z porodem dziecka, ustawodawca przyznaje matce określone roszczenia

-matka może żądać pokrycia kosztów trzymiesięcznego jej utrzymania

B. KOLEJNOŚĆ

-KRO reguluje kolejność obowiązków alimentacyjnych ze względu na linię i stopień pokrewieństwa

-w odniesieniu do krewnych ustalono 2 reguły kolejności:

1. wg linii pokrewieństwa obciąża obowiązkiem alimentacyjnych najpierw krewnych w linii prostej bez ograniczenia:

   • zstępnych przed wstępnymi (tj. dzieci/wnuków względem rodziców/dziadków)

   • w drugiej kolejności wstępnych względem zstępnych (tj. dziadków/rodziców względem wnuków/dzieci)

   • w przypadku braku zstępnych i wstępnych lub w razie niemożliwości wykonania przez nich tego obowiązku obciąża on w dalszej kolejności krewnych w linii bocznej, tj. rodzeństwo

2. wg stopnia pokrewieństwa obciąża krewnych bliższych stopniem przed dalszymi krewnymi, np. obowiązek alimentacyjny matki wyprzedza obowiązek alimentacyjny dziadka

-w odniesieniu do dziecka przysposobionego w sposób niepełny pojawiają się odstępstwa co do kolejności obowiązku alimentacyjnego jego krewnych

-przysposobienie niepełne kreuje stosunek prawnorodzinny tylko między przysposobionym a przysposabiającym; nadal trwa stosunek prawnorodzinny między przysposobionym a jego naturalnymi krewnymi, czyli również rodzicami

-jednakże obowiązek przysposabiającego wyprzedza obowiązek alimentacyjny wstępnych i rodzeństwa przysposobionego dziecka (analogicznie obowiązek dziecka względem naturalnych krewnych)

-istnieją wątpliwości co do kolejności obowiązku alimentacyjnego ojczyma/macochy względem pasierba i vice versa

-przyjmuje się, że w stosunkach tych najbardziej adekwatne są przepisy o obowiązku alimentacyjnym rodziców względem dziecka

4.3. PRZESŁANKI I TREŚĆ OBOWIĄZKU ALIMENTACYJNEGO

A. PRZESŁANKI POWSTANIA ROSZCZENIA

-w KRO przesłanki są uregulowane niejednolicie w zależności od rodzaju stosunku rodzinnego, a nawet różnie między krewnymi

1) Przesłanki podstawowe wszystkich roszczeń:

1. stan potrzeby – niedostatek

2. możliwość wykonania

A. Stan potrzeby – niedostatek stan potrzeby oznacza sytuację, w której uprawniony nie może utrzymać się samodzielnie (własnymi siłami), tj. nie może zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb

-w takiej sytuacji mogą znaleźć się zarówno osoby małoletnie, jak i dorosłe

-poza obowiązkiem rodziców względem niesamodzielnego dziecka uprawnionym do alimentacji jest ten, kto znajduje się w niedostatku

-pojęcie niedostatku nie ma swojej definicji legalnej

-zakres niedostatku zależy od wielu czynników, a w szczególności od poziomu życia w danym społeczeństwie oraz od cech osobistych samego uprawnionego

-chodzi tu o sytuację, w której uprawniony nie może własnymi siłami i z własnych środków zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb

-przy ocenie dostępności własnych środków bierze się pod uwagę przede wszystkim zarobki, jakie osoba ta mogłaby samodzielnie uzyskiwać

B. Możliwość wykonania obowiązek alimentacyjny określonej osoby powstaje wtedy, gdy zobowiązany jest go w stanie wykonać, tzn. ma ku temu możliwości zarobkowe lub majątkowe

-chodzi tu o zarobki, które zobowiązany uzyskiwałby, gdyby dołożył należytej staranności i przestrzegał zasad prawidłowej gospodarki

-pojęcie możliwości zarobkowych należy oceniać z uwzględnieniem sił zobowiązanego (w tym i zdrowia)

2) Przesłanki w odniesieniu do niesamodzielnego dziecka roszczenie dziecka przeciwko rodzicom nie jest uzależnione od tego, czy dziecko pozostaje w niedostatku

-podstawową przesłanką jest jednak niezdolność dziecka do samodzielnego utrzymania się, choćby nie było w niedostatku

-oznacza to, że rodzice są zobowiązani do dostarczania dziecku środków utrzymania i wychowania od chwili jego urodzenia

-rodzice są zobowiązani do alimentacji, jeżeli dziecko nie ma własnych dochodów

-jeżeli dziecko ma własne dochody, np. z tytułu czynszu najmu, wówczas rodzice te dochody powinni w pierwszej kolejności przeznaczać je na potrzeby dziecka oraz wychowującego się wraz z nim rodzeństwa, a ewentualne nadwyżki na inne uzasadnione potrzeby rodziny

-przyjmuje się stanowisko, że rodzice powinni podzielić się z dzieckiem nawet skromnymi możliwościami

-w szczególnych przypadkach, np. dla ratowania zdrowia dziecka rodzice mają nawet obowiązek naruszenia substancji swojego majątku

-w przypadku dziecka pełnoletniego obowiązek alimentacyjny rodziców jest łagodniejszy

-rodzice mogą się uchylić od świadczeń alimentacyjnych, jeżeli byłby one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem

-uchylenie się rodziców od dostarczenia alimentów może być uzasadnione brakiem starań dziecka pełnoletniego do usamodzielnienia się

3) Przesłanki obowiązku między rodzeństwem przesłanki te są podobne do tych, jakie dotyczą obowiązku alimentacyjnego między krewnymi w liii prostej, innymi niż rodzice i dzieci, tj. niedostatek po stronie uprawnionego oraz możliwości majątkowo-zarobkowe po stronie zobowiązanego

-rygoryzm tego obowiązku jest jednak złagodzony, ponieważ zobowiązany może się uchylić od alimentowania brata/siostry, jeżeli wskutek tego powstałby nadmierny uszczerbek dla niego samego lub dla jego najbliższej rodziny

-obowiązek rodzeństwa pojawia się w ostatniej kolejności, a ponadto ustawodawca w większym stopniu chroni poziom egzystencji samego zobowiązanego

4) Przesłanki obowiązku między powinowatymi ze względu na podobieństwo więzi rodzinnej ojczyma/macochy z pasierbem do sytuacji między dzieckiem a rodzicami obowiązek alimentacyjny opiera się na dwóch podstawowych przesłankach:

• stan potrzeby uprawnionego

• możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego

• dodatkowa przesłanka: roszczenie o alimenty powinno być zgodne z zasadami współżycia społecznego

+dodatkowa przesłanka: roszczenie ojczyma/macochy względem pasierba uzależniono od tego, czy uprawniony przyczyniał się do wychowania i utrzymania pasierba

-powinowactwo powstaje przez zawarcie małżeństwa i trwa mimo jego ustania

-obowiązek alimentacyjny między ojczymem/macochą a pasierbem istnieje również mimo śmierci rodzica dziecka, a nawet mimo rozwodu (tu odgrywają istotną rolę zasady współżycia społecznego)

A. Roszczenie pasierba stosuje się tu takie przesłanki, jak przy wykonaniu obowiązku alimentacyjnego przez rodziców względem ich dziecka

-ojczym/macocha są zobowiązani do alimentacji pasierba niezależnie od istnienia niedostatku dziecka, jeżeli w ogóle wykonanie obowiązku nie byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego

-chodzi tu o zachowanie pasierba względem ojczyma/macochy a także o inne sytuacje, np. przebywanie poza wspólnym gospodarstwem domowym, zdolność drugiego rodzica do alimentacji, stan stosunków między małżonkami

B. Roszczenie ojczyma i macochy zależy ono od podobnych przesłanek, jakie dotyczą roszczenia rodziców względem dziecka

-ponadto wymaga się, aby ojczym/macocha przyczyniał(-a) się do utrzymania i wychowania pasierba

5) Niegodność alimentacji chodzi tu o niegodność uprawnionego, czyli o to, czy zobowiązany może żądać oddalenia roszczenia, powołując się na jego sprzeczność z zasadami współżycia społecznego

-niegodność uprawnionego może wynikać z:

1. faktu zawinionego – rażąco niewłaściwego zachowania się względem zobowiązanego

2. zawinionego, lekkomyślnego postępowania, które spowodowało stan niedostatku

-zgodnie z art. 144¹ KRO zobowiązany do alimentacji może uchylić się od wykonania tego obowiązku, jeżeli żądanie uprawnionego jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego

• zobowiązany nie może się powołać na nadużycie prawa podmiotowego

B. TREŚĆ I ZAKRES OBOWIĄZKU ALIMENTACYJNEGO

1) Treść obowiązek alimentacyjny polega na dostarczeniu środków utrzymania, a miarę potrzeby i wychowania

-dostarczanie środków utrzymania oznacza zaspokojenie bieżących potrzeb konsumpcyjnych uprawnionego w zakresie:

• wyżywienia

• odzieży

• mieszkania

• higieny osobistej

• potrzeb kulturalnych

potrzeb leczenia -wykonanie świadczeń alimentacyjnych wszystkich uprawnionych, niezależnie od wieku -dostarczanie środków wychowania dotyczy przede wszystkim osób małoletnich

-chodzi tu o zaspokojenie potrzeb w zakresie kształcenia ogólnego i zawodowego, rozwijania zdolności dziecka, zapewnienie mu odpowiednich rozrywek, wypoczynku, dbałości o rozwój fizyczny i psychiczny

-obowiązek alimentacyjny obejmuje również wydatki na ochronę majątkowych praw dziecka i ochronę jego osoby

-do treści obowiązku alimentacyjnego nie należy tzw. wyposażenie, tj. różnego rodzaju pomoc materialna zazwyczaj w związku z zawarciem małżeństwa

2) Zakres zakres obowiązku alimentacyjnego wyznaczają dwa czynniki:

1. usprawiedliwione potrzeby uprawnionego

2. możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego

-zakres wykonania świadczenia zależy od konkretnych okoliczności danej sprawy, a przede wszystkim od stosunku prawnorodzinnego łączącego uprawnionego i zobowiązanego

-najsilniejszy obowiązek dotyczy małżonka oraz rodziców względem niesamodzielnego dziecka

-w tych stosunkach zastosowanie ma postulat równej stopy życiowej zobowiązanego i uprawnionego

-oznacza to, że małżonek powinien dostarczyć drugiemu środki utrzymania w takiej wysokości, aby uprawniony miał podobny standard życia do tego, jaki jest udziałem zobowiązanego

-analogiczna jest sytuacja między rodzicami a niesamodzielnymi dziećmi; rodzice nie są więc zobowiązani zaspokajać wszelkich luksusowych potrzeb dziecka, nawet jeżeli mają ku temu możliwości finansowe

-dopuszczalne jest różnicowanie wydatków na zaspokojenie potrzeb poszczególnych członków rodziny w zależności od:

• wieku

• stanu zdrowia

• stopnia aktywności zawodowej i społecznej

• zdolności

-zakres obowiązku alimentacyjnego zmniejsza się w odniesieniu do tych członków rodziny, których nie dotyczy postulat podobnej stopy życiowej

-najbardziej chroni się poziom życia zobowiązanego rodzeństwa, ponieważ brat/siostra może nawet uchylić się od wykonania obowiązku alimentacyjnego, jeżeli wskutek tego obniżyłaby się znacznie jego własna stopa życiowa lub jego najbliższej rodziny

-zakres obowiązku alimentacyjnego między ojczymem/macochą a pasierbem należy oceniać stosowanie od tego, kto jest uprawnionym i zobowiązanym

-na zakres wykonania obowiązku wpływa również niegodność uprawnionego

4.4. WYKONANIE OBOWIĄZKU ALIMENTACYJNEGO I OCHRONA ROSZCZEŃ

A. WYKONANIE OBOWIĄZKU ALIMENTACYJNEGO

1) Sposoby wykonania świadczenia KRO nie reguluje zagadnienia postaci obowiązku alimentacyjnego, tj. nie wskazuje, że dostarczenie środków utrzymania dokonać się w postaci przekazania określonej kwoty pieniężnej bądź żywności lub odzieży itd.

-wg Wytycznych SN z 1987r. dopuszczalna jest każda postać świadczeń alimentacyjnych (w pieniądzu i naturze)

-oznacza to, że np. jeżeli dziecko przebywa poza miejscem zamieszkania rodziców, rodzice mogą zaspokajać jego potrzeby w postaci np. żywności, postaci pieniężnej, przez dostarczenie mu stosownych kwot na utrzymanie bądź przez wnoszenie odpowiednich kwot odpowiednim instytucjom na rzecz dziecka

A. Płatność w gotówce najbardziej rozpowszechnionym sposobem wykonywania obowiązku alimentacyjnego jest dostarczanie alimentów w gotówce

-dostarczoną kwotą pieniężną uprawniony może dysponować na zaspokojenie swoich potrzeb stosownie do bieżących okoliczności

-jednak w przypadku przeznaczenia pieniędzy na cele niegodziwe (np. alkohol, narkotyki itp.) alimenty powinny być zasądzone w naturaliach albo też w gotówce, ale wypłacanej do rąk osoby sprawującej pieczę nad uprawnionym

-alimenty można oznaczyć:

1. kwotowo – np. 500 zł miesięcznie

2. w postaci ułamka (procentu) od dochodów zobowiązanego – ten sposób dopuszcza się jedynie w odniesieniu do przypadków, w których uprawniony i zobowiązany korzystają z podobnej stopy życiowej

B. Osobiste starania wykonanie obowiązku alimentacyjnego w postaci osobistych starań o utrzymanie i wychowanie dziecka oraz przez pracę w rodzinnym gospodarstwie domowym

-świadczenia te polegają przede wszystkim na facere

2) Obowiązek wspólny kilku zobowiązanych osoby zobowiązane do alimentacji w tej samej kolejności, np. kilkoro dorosłych dzieci względem ojca/matki, powinny ponosić ciężar utrzymania swego krewnego w części stosownej do ich indywidualnych możliwości zarobkowych i majątkowych

-wyłączono zatem odpowiedzialność solidarną

-przy jednakowych możliwościach części te są równe, natomiast przy różnych możliwościach są proporcjonalne do sytuacji każdego ze zobowiązanych

-jeżeli uzyskanie alimentów od jednego ze zobowiązanych jest niemożliwe/znacznie utrudnione, obowiązek ten obciąża w całości pozostałych, np.:

Trzej synowie: A, B i C są zobowiązani do alimentacji matki M w częściach równych po 200zł miesięcznie. Egzekucja alimentów do A z powodu jego długiego pobytu za granicą jest utrudniona, zatem B i C obowiązani są w całości do alimentacji matki M. Jednakże w pierwszej kolejności są oni zobowiązani do świadczenia matce po 200zł, a przypadająca na każdego z nich kwota 100zł za brata A jest obowiązkiem drugiej kolejności

-obowiązek alimentacyjny osób zobowiązanych w różnym stopniu, np. rodzice i dziadkowie względem dziecka, wchodzi w rachubę stosownie do kolejności

-rodzice jako krewni bliżsi stopniem są w całości zobowiązani przed rodzeństwem

-podobnie obowiązek małżonka wyprzedza obowiązek krewnych i powinowatych

3) Rola umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego normy regulujące powstanie i wykonanie obowiązku alimentacyjnego mają charakter bezwzględny

-umowa ma znaczenie wykonawcze, uzupełniające

-umową można, ustanowić np.:

• postać świadczenia

• terminy i miejsce wykonania świadczenia

• wysokość alimentów

-umowa nie może dotyczyć zrzeczenia się prawa do alimentacji

B. OCHRONA ROSZCZEŃ ALIMENTACYJNYCH

1) Ochrona realnej wartości zasądzonych alimentów ochronie uprawnionego do alimentacji służy przede wszystkim art. 138 KRO przyznający roszczenie o zmianę orzeczenia lub umowy o alimenty

-w razie zmiany stosunków gospodarczych (zwłaszcza deprecjacji pieniądza) może wystąpić zarówno uprawniony (wierzyciel), jak i zobowiązany (dłużnik)

-zmiana stosunków gospodarczych dotyczy w szczególności uprawnionego do alimentów, które w wyroku sądowym ustalono w określonej kwocie pieniężnej

-wierzyciel może wystąpić z żądaniem zmiany orzeczenia i podwyższenia renty alimentacyjnej

-zmiana stosunków może polegać na zwiększeniu lub zmniejszeniu potrzeb uprawnionego

2) Zabezpieczenie wykonania obowiązku:

A. Obawa niewykonania obowiązku pojawia się najczęściej w przypadku zamiaru wyjazdu dłużnika za granicę

-uprawnieni do alimentów utrudniają często taki wyjazd i uzyskanie paszportu

-zgodnie z ustawą o dokumentach paszportowych przewiduje się odmowę wydania paszportu na wniosek sądu prowadzącego przeciwko osobie ubiegającej się o ten dokument:

• postępowanie karne

• postępowanie w sprawie nieletniego

• postępowanie cywilne

-w razie uzasadnionej obawy uchylania się dłużnika alimentacyjnego od wykonania obowiązku, sąd może złożyć wniosek, aby organ paszportowy odmówił dłużnikowi wydania tego dokumentu

-w Wytycznych SN z 1987r. wskazano trzy sposoby zabezpieczenia alimentów należnych dziecku:

1. złożenie sumy pieniężnej na książeczce oszczędnościowej PKO

2. zabezpieczenie na nieruchomości lub ruchomościach albo na wierzytelnościach i prawach dłużnika

3. umowa poręczenia

-poza tym dopuszczalne jest spełnienie świadczeń alimentacyjnych przez osobę trzecią, np. przez pozostającego w kraju krewnego dłużnika

-zabezpieczenie alimentów należy do istotnych spraw dziecka w rozumieniu art. 97 KRO

-w razie braku porozumienia między rodzicami, każdy z nich może zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie tej sprawy

-w razie konfliktu między dorosłymi stronami obowiązku, każda z nich może domagać się na podstawie art. 189 KPC ustalenia prawidłowego sposobu zapewnienia uprawnionemu środków utrzymania w czasie pobytu dłużnika za granicą

B. Normy proceduralne ochronę roszczeń alimentacyjnych zapewniają normy proceduralne dotyczące sądowego dochodzenia alimentów i egzekucji:

• w sprawach alimentacyjnych powództwo może wytoczyć:

  1. uprawniony lub jego pełnomocnik procesowy

  2. prokurator

  3. właściwa organizacja społeczna

  4. przedstawiciel ustawowy osoby nieposiadającej pełnej zdolności do czynności prawnych

• strona dochodząca roszczeń alimentacyjnych jest z mocy ustawy zwolniona od kosztów sądowych

• powództwo może być wniesione przed sądem, w którego okręgu zamieszkuje pozwany, ale również przed sądem wg miejsca zamieszkania powoda uprawnionego do alimentów (właściwość przemienna)

• w postępowaniu zabezpieczającym sąd może zobowiązać dłużnika do zapłaty uprawnionemu jednorazowo lub okresowo określonej sumy pieniężnej

C. Egzekucja alimentów strony dochodzące alimentów korzystają w postępowaniu egzekucyjnym z wielu ułatwień:

• wyrokowi zasądzającemu alimenty sąd nadaje z urzędu klauzulę wykonalności i doręcza się go wierzycielowi

• wszczęcia egzekucji może domagać się wierzyciel, bez wskazania sposobu egzekucji oraz bez wskazania majątku dłużnika

• egzekucja może być również wszczęta z urzędu na żądanie sądu, który rozpoznawał sprawę w I instancji

• komornik jest zobowiązany z urzędu przeprowadzić dochodzenie w celu ustalenia zarobków i majątku dłużnika oraz miejsca jego zamieszkania

• roszczenia alimentacyjne korzystają z preferencji przy podziale sumy uzyskanej z egzekucji

4.5. WYGAŚNIĘCIE OBOWIĄZKU I PRZEDAWNIENIE ROSZCZENIA

A. WYGAŚNIĘCIE

-swoistość obowiązku alimentacyjnego wyraża się w tym, że obowiązek-roszczenie może istnieć tak długo, jak istnieje stosunek rodzinnoprawny, którego elementem jest stosunek alimentacyjny

-wykonanie obowiązku zależy natomiast od zaistnienia określonych w ustawie przesłanek (ustanie przesłanek powoduje wygaśnięcie obowiązku)

-obowiązek alimentacyjny wygasa definitywnie w razie śmierci jednej ze stron, ponieważ ma on charakter osobisty i nie jest dziedziczny

-z chwilą śmierci wygasa sam obowiązek, jednak przysługujące uprawnionemu raty alimentacyjne wchodzą do spadku po zobowiązanym jako długi spadkowe

-obowiązek dostarczenia drugiemu małżonkowi środków utrzymania wygasa z chwilą:

• unieważnienia małżeństwa

• rozwiązanie małżeństwa

• orzeczenia separacji małżonków

B. PRZEDAWNIENIE

1) Podmiot przedawnienia zgodnie z KC przedawnienie dotyczy roszczeń, a nie prawa, z którego one wynikają

-sam stosunek alimentacyjny nie przedawnia się

-przedawnieniu ulegają roszczenia o poszczególne raty tych świadczeń

-roszczenia alimentacyjne przedawniają się z upływem 3 lat

-jeżeli dla zaspokojenia swoich potrzeb (których nie można było zaspokoić z alimentów) uprawniony zaciągnął zobowiązania, wówczas może się on domagać odpowiedniej sumy pieniężnej dla zaspokojenia potrzeb z czasu przed wniesieniem powództwa, jednak nie dłużej niż za okres przedawniony

-za alimenty bieżące uważa się te, które są zasądzone od daty wniesienia powództwa

-dopóki trwa stosunek prawnorodzinny uzasadniający roszczenie o alimenty, dopóty uprawniony może domagać się ich dostarczenia, choćby przedtem o alimenty nie występował albo obowiązek ten wygasł

2) Bieg przedawnienia do biegu przedawnienia roszczeń alimentacyjnych stosuje się przepisy KC dotyczące przedawnienia roszczeń majątkowych (art. 117):

• ze względu na stosunek zależności między rodzicami i dziećmi wynikający z władzy rodzicielskiej bieg przedawnienia roszczeń dzieci nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu przez czas trwania tej władzy (przedawnienie biegnie dalej po uzyskaniu przez dziecko pełnoletniości)

• jeżeli jednak władza rodzicielska nie przysługuje, bieg przedawnienia roszczeń alimentacyjnych dziecka biegnie w czasie jego małoletniości

• przedawnienie nie biegnie również w odniesieniu do roszczeń małżonków o przyczynienie się do zaspokojenia potrzeb rodziny przez czas trwania małżeństwa

-z upływem 3 lat przedawnieniu ulegają również roszczenia regresowe osób, które dostarczały alimentów, nie będąc w ogóle zobowiązane, albo były zobowiązane w dalszej kolejności

III. PRAWO OPIEKUŃCZE

§1. OPIEKA

1.1. WIADOMOŚCI OGÓLNE

OPIEKA dbałość, troska i ochrona udzielana określonej osobie lub rodzinie

1) Cel i charakter prawy opieki zarówno małoletnim, jak i osobom ubezwłasnowolnionym należy z mocy ustawy pieczę zabezpieczającą całokształt ich interesów życiowych

-dla realizacji tej funkcji ustawodawca powołał instytucję opieki prawnej (art. 145 i następne)

-opieka nie jest instytucją z zakresu prawa rodzinnego, ponieważ stosunek prawny opieki nie wynika ani z małżeństwa, ani z pokrewieństwa

-instytucja opieki należ do osobowego prawa cywilnego

-ze względu na jej cel i funkcje została uregulowana jednak w KRO

-ponadto do opieki stosuje się odpowiednio przepisy KRO dotyczące władzy rodzicielskiej

-instytucja opieki dotyczy:

• osób małoletnich

• osób dorosłych całkowicie ubezwłasnowolnionych

-piecza opiekuńcza nie jest prawem podmiotowym

2) Cechy prawa opiekuńczego prawo opiekuńcze posiada swoiste cechy odróżniające opiekę od innych stosunków cywilnoprawnych, zwłaszcza trybu obligacyjnego

Powszechność	-powszechność opieki oznacza, że ustanawia się ją dla każdej osoby, która wymaga pieczy prawnej, tj.: dla małoletniego niepozostającego pod władzą rodzicielską osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej -ustanowienie opieki jest konieczne w przypadku pozostawienia danej osoby pod zadowalającą pieczą faktyczną i niezależne od istnienia potrzeby dokonania jakichś czynności prawnych
Wyłączność sądu opiekuńczego	-wyłączność sądu opiekuńczego dotyczy nie tylko ustanowienia opieki, ale i nadzoru nad sprawowaniem opieki -sąd opiekuńczy podejmuje swoje działania z urzędu, bez wyczekiwania na wniosek zainteresowanych osób
Dobro osoby poddanej opiece	-głównym celem ustanowienia opieki jest dobro osoby poddanej opiece -nie chodzi tu o interesy majątkowe, ale przede wszystkim o samego pupila

3) Organy opieki organem kreującym stosunek prawny opieki oraz organem nadzorującym jej sprawowanie jest sąd opiekuńczy

-sąd opiekuńczy nie działa nigdy za opiekuna

-dla poprawy efektywności działań sądu opiekuńczego powołano tzw. organy pomocnicze

-należą do nich:

• kuratorzy sądowi

• kuratorskie ośrodki pracy z młodzieżą

• rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne

• jednostki organizacyjne pomocy społecznej

-z pomocą tych organów sędzia opiekuńczy może dotrzeć do środowiska poddanego opiece

-organy te przekazują sądowi opiekuńczemu informacje o potrzebie interwencji, ustanowienia opieki etc.

-organy nie mają własnych kompetencji w zakresie operatywnego sprawowania opieki ani własnych kompetencji w zakresie nadzoru

-z sądem opiekuńczym działają również organy administracyjne i organizacje społeczne w zakresie dotyczącym konieczności ustanowienia opieki i ochrony dziecka

1.2. OPIEKA NAD MAŁOLETNIM

A. USTANOWIENIE OPIEKI

-sąd ustanawia opieką w przypadkach wskazanych w przepisach KRO dotyczących władzy rodzicielskiej

-główną przyczyną jest brak rodziców albo fakt, że żadne z nich nie sprawuje władzy nad swoim małoletnim dzieckiem

-sytuacja taka pojawia się w razie, gdy:

1. rodzice są nieznani

2. oboje rodzice nie żyją

3. oboje rodzice są pozbawieni przez sąd opiekuńczy władzy rodzicielskiej albo władza ta im została zawieszona

4. rodzice dziecka nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych (np. z powodu małoletniości, ubezwłasnowolnienia całkowitego)

5. przy ustaleniu macierzyństwa lub ojcostwa sąd zawiesił albo pozbawił matkę/ojca władzy rodzicielskiej, a drugie z rodziców również jej nie sprawuje

-pojawienie się tych przesłanek wystarcza, by sąd ustanowił opiekę z urzędu niezależnie od tego, czy dziecko znajduje się pod zadowalającą pieczą faktyczną

B. USTANOWIENIE OPIEKUNA

ustanowienie opieki ≠ ustanowienie opiekuna

-stan prawny opieki może niekiedy istnieć mimo czasowego braku opiekuna

1) Wybór postaci opieki wyróżnia się kilka rodzajów opieki:

1. opieka powierzona jednej osobie

2. opieka sprawowana przez oboje małżonków jest to zalecana forma opieki

-małżonkowie mogą być powołani na opiekunów jednego lub więcej dzieci, jeżeli prowadzą tzw. dom dziecka

1. opieka zakładowa nie znalazła ona zastosowania mimo wydania odpowiedniego rozporządzenia wykonawczego i obecnie nie funkcjonuje ona w KRO
   -polegała na sprawowaniu opieki przez instytucję lub organizację społeczną

2) Wybór osoby opiekuna w KRO wyznaczono przeszkody, które eliminują bezwzględnie z kręgu kandydatów na opiekuna; należą do nich:

1. brak pełnej zdolności do czynności prawnych

2. pozbawienie praw publicznych

3. pozbawienie władzy rodzicielskiej

4. skazanie za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności, za przestępstwo z użyciem przemocy, za przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego, zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem/leczeniem/edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi

-podstawowym kryterium wyboru opiekuna jest dobro dziecka

-realizując ten postulat w KRO wskazano preferencje względem niektórych osób należących do kręgu kandydatów na opiekuna:

• należy wziąć pod uwagę przede wszystkim osobę wskazaną przez ojca/matkę, jeżeli nie byli pozbawieni władzy rodzicielskiej

• z braku takiej osoby wchodzą w rachubę krewni lub inne osoby bliskie małoletniego lub jego rodziców

• w razie ustanowienia opieki nad dzieckiem przebywającym w rodzinie zastępczej, opiekunami ustanawia się rodziców zastępczych

• w razie braku kandydatów dotychczas wymienionych, sąd opiekuńczy zwraca się o wskazanie kandydata na opiekuna do właściwej jednostki organizacyjnej pomocy społecznej albo do odpowiedniej organizacji społecznej, a w odniesieniu do dziecka przebywającego w zakładzie wychowawczym – również do tego zakładu

-sąd opiekuńczy ocenia ostatecznie, czy dany kandydat ma odpowiednie kwalifikacje podmiotowe, tj. moralne, przymioty osobiste, wiek, wykonywany zawód, stan zdrowia

-sąd powinien kierować się ogólną dyrektywą, wg której opiekunem nie może być ten, co do którego istnieje prawdopodobieństwo, że nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna

-jedna osoba może być jednocześnie opiekunem kilku osób, jeżeli nie ma sprzeczności pomiędzy ich interesami

3) Objęcie opieki objęcie opieki jest obowiązkiem opiekuna

-obowiązek ten określa się jako:

• obowiązek społeczny

• obowiązek obywatelski

• obowiązek prawny

-istnieje odpowiedzialność cywilna opiekuna za wyrządzoną szkodę powstałą w wyniku niewykonania zobowiązania

-poza tym sąd może wymierzyć grzywnę osobie uchylającej się od objęcia opieki

-sąd może zwolnić od obowiązku objęcia opieki, jeżeli pojawiły się ważne powody

-samo objęcie opieki jest aktem formalnym i następuje przez złożenie przyrzeczenia, a jego skutkiem jest niezwłoczne podjęcie obowiązków

C. SPRAWOWANIE OPIEKI – PIECZA OPIEKUŃCZA

1) Treść opieki nad małoletnim opiekun, podobnie jak rodzice, sprawuje pieczę nad osobą i majątkiem dziecka

-do opieki stosuje się odpowiednio przepisy o władzy rodzicielskiej z zachowaniem przepisów normujących sprawowanie opieki

-oznacza to, że przepisy te mają:

1. tylko odpowiednie zastosowanie z zachowaniem różnic między pozycją prawną rodziców a pozycją opiekuna

2. zastosowanie z zastrzeżeniem odrębnego unormowania określonej kwestii w przepisach dotyczących opieki

2) Piecza nad osobą dziecka do obowiązku opiekuna należy całokształt starań o osobę dziecka, tj. kierowanie nim, troska o jego rozwój fizyczny i psychiczny, troska o zapewnienie mu środków utrzymania, leczenie w chorobie, kształcenie i wybór zawodu

-do obowiązków opiekuna należą m.in.:

• uwzględnianie rozsądnych życzeń oraz obowiązek wysłuchania pupila przed podjęciem decyzji w ważniejszych sprawach podopiecznego

• obowiązek poinformowania rodziców dziecka o ważniejszych decyzjach dotyczących osoby lub majątku dziecka

-dla realizacji tych obowiązków opiekunowi przysługują kompetencje wobec małoletniego oraz osób trzecich:

• wymaganie posłuszeństwa od małoletniego dziecka

• żądanie odebrania dziecka od osoby nieuprawnionej

-ustanowienie opieki nie powoduje powstania stosunku prawnorodzinnego między opiekunem a małoletnim pupilem

3) Piecza nad majątkiem obowiązki opiekuna w tym zakresie są podobne do obowiązków rodziców sprawujących władzę rodzicielską

-pojęcie majątku obejmuje zarówno jego aktywa, jak i pasywa

-piecza nad majątkiem nie jest równoznaczna z pojęciem zarządu majątkiem

-piecza dotyczy troski o stosunki majątkowe dziecka z uwzględnieniem dobra jego osoby

-zarząd majątkiem jest natomiast instytucją prawa majątkowego i realizuje cele ekonomiczne

-niekiedy zarząd nad majątkiem może sprawować inna osoba (np. kurator, zarządca), zwłaszcza odnośnie majątku dziecka nabytego przez darowiznę lub dziedziczenie

-niektóre przedmioty majątkowe są ex lege wyłączone spod zarządu opiekuna

-w porównaniu z pieczą rodzicielską samodzielność pieczy opiekuna doznaje znacznych ograniczeń:

1. niezwłocznie po objęciu opieki opiekun ma obowiązek sporządzić inwentarz majątku pupila

   • podobny obowiązek powstaje także w razie późniejszego nabycia majątku

   • sporządzenie inwentarza ma na celu wyodrębnienie majątku pupila i zapewnienie mu skutecznej ochrony interesów

2. sąd opiekuńczy może zobowiązać opiekuna do złożenia do depozytu sądowego szczególnie cennych przedmiotów, a także papierów wartościowych i innych dokumentów należących do pupila

3. opiekun jest zobowiązany złożyć pieniądze należące do pupila w instytucji bankowej i nie może ich podjąć bez zezwolenia sądu opiekuńczego

   • ten obowiązek dotyczy tylko nadwyżki gotówki, która nie jest potrzebna do zaspokojenia bieżących potrzeb pupila

4. opiekun powinien uzyskać zezwolenie we wszelkich ważniejszych sprawach dotyczących majatku małoletniego

4) Reprezentacja opiekun jest przedstawicielem ustawowym osoby poddanej opiece

-w tej kwestii stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące władzy rodzicielskiej:

• jeżeli opiekę sprawują oboje małżonkowie, pupil ma dwóch przedstawicieli ustawowych

• każdy z przedstawicieli ustawowych może działać samodzielnie, jednak w braku porozumienia o istotnych sprawach dziecka, mogą oni się zwrócić do sądu o rozstrzygnięcie

-podobnie jak rodzice opiekun nie może reprezentować:

1. żadnego z małoletnich poddanych jego opiece przy czynnościach prawnych między nimi samymi

2. pupila – przy czynnościach prawnych między nim a opiekunem oraz jego małżonkiem, krewnymi w linii prostej i rodzeństwem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz reprezentowanego pupila

-wyłączenie reprezentacji dotyczy również zastąpienia pupile w postępowaniu sądowym lub przed innym organem państwowym

5) Odpłatność i osobiste sprawowanie opieki w nowelizacji KRO z 2008r. przyjęto regułę odpłatności sprawowania opieki na żądanie opiekuna

-wynagrodzenie nie należy się w wypadku, gdy:

1. nakład pracy opiekuna jest nieznaczny

2. opiekę sprawują osoby tworzące rodzinę zastępczą

3. sprawowanie opieki czyni zadość zasadom współżycia społecznego

-wynagrodzenie opiekuna może mieć charakter okresowy, albo jednorazowy – wypłacany wówczas w dniu ustania opieki albo zwolnienia opiekuna z jej sprawowani

-wynagrodzenie pokrywa się z dochodów lub majątku podopiecznego

-subsydiarny obowiązek wynagrodzenia spoczywa również na organie pomocy społecznej ze środkó publicznych

-ponadto opiekun może żądać od pupila zwrotu nakładów i wydatków, jakie poniósł przy sprawowaniu opieki

-opiekun powinien sprawować opiekę osobiście i z należytą starannością

-nie jest odstępstwem od tej zasady czasowe powierzenie pieczy nad dzieckiem innej osobie, np. dla spędzenia wakacji, czasowego pobytu u krewnych

-z ważnych jednak powodów opiekun może powierzyć małoletniego na czas nieokreślony zakładowi wychowawczemu, zakładowi dla nieuleczalnie chorych, w internacie szkoły specjalnej (opiekun nie może jednak dokonać tego bez zgody sądu opiekuńczego)

6) Odpowiedzialność opiekuna opiekun ponosi podobną odpowiedzialność jak rodzice:

• jeżeli szkoda w majątku lub na osobie pupila powstała wskutek nienależytego wykonania zobowiązania, tj. niestarannego sprawowania opieki, opiekun ponosi odpowiedzialność kontraktową

• poza tym w rachubę wchodzi odpowiedzialność deliktowa, jeżeli pupil doznał szkody w wyniku czynu niedozwolonego opiekuna

• za winę w nadzorze opiekun ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 427 KC

D. NADZÓR NAD SPRAWOWANIEM OPIEKI

-opiekun podlega ex lege nadzorowi sądu opiekuńczego

-polega on na bieżącej obserwacji działalności opiekuna oraz na udzielaniu mu wskazówek oraz wydawaniu poleceń

-w celu uzyskania koniecznych informacji sąd może posłużyć się organami pomocniczymi

-po stronie opiekuna leży obowiązek regularnego składania sprawozdań dotyczących osoby pupila i rachunków z zarządu jego majątkiem

-sprawozdanie powinno zawierać informacje o pupilu:

• o jego stanie zdrowia

• o zachowaniu

• o postępach w nauce

• o sposobie spędzania wakacji

• o ewentualnym podjęciu pracy, itd.

-sąd nie może zwolnić opiekuna z tego obowiązku

-sprawozdania i rachunki opiekuna bada i ocenia sąd opiekuńczy, który może:

1. przyjąć je bez żadnych zastrzeżeń

2. żądać ich sprostowania bądź uzupełnienia

-kontrola sądu powinna mieć wymiar realny, a nie formalny

-w razie stwierdzenia uchybień sąd wydaje stosowne zarządzenia, np. może ustanowić kuratora, nałożyć grzywnę, zwolnić opiekuna

E. ZWOLNIENIE OPIEKUNA

-konieczność zwolnienia opiekuna mimo dalszego trwania opieki pojawia się:

1. w razie żądania opiekuna uzasadnionego ważnymi powodami

2. w razie zaistnienia przeszkód faktycznych lub prawnych powodujących niezdolność do sprawowania opieki

3. gdy opiekun dopuścił się czynów lub zaniedbań naruszających dobro osoby pozostającej pod opieką

1) Żądanie opiekuna uzasadnione ważnymi powodami zwolnienie opiekuna na jego żądanie następuje z przyczyn przez niego niezawinionych, np.

• zmieniona sytuacja rodzinna

• pogarszający się stan zdrowia

• powstanie nowych obowiązków rodzinnych lub zawodowych, utrudniających sprawowanie opieki

-opiekun sam powinien zwrócić się do sądu o zwolnienie go z opieki

2) Zwolnienie w razie zaistnienia przeszkód faktycznych lub prawnych powodujących niezdolność do sprawowania opieki oraz dopuszczenie się przez opiekuna czynów lub zaniedbań naruszających dobro osoby pozostającej pod jego opieką (pkt 2-3) zwolnienie następuje z inicjatywy sądu

-niezdolność jest skutkiem:

• utraty zdolności do czynności prawnych

• pozbawienia przez sąd karny praw rodzicielskich lub opiekuńczych

• rozwód (jeżeli opiekę sprawowali oboje małżonkowie)

• podeszłego wieku

• pogorszenia stanu zdrowia

-zwolnienie opiekuna następuje z mocy orzeczenia sądu, samo istnienie przyczyn nie powoduje zwolnienia

-skutkiem orzeczenia jest wygaśniecie funkcji opiekuna

-sama opieka nie ustaje, a co za tym idzie –sąd wyznacza nowego opiekuna

-do czasu objęcia przez niego opieki dotychczasowy opiekun powinien nadal pilnie prowadzić sprawy dotyczące osoby i majątku pupila

-jeżeli jednak zwolnienie nastąpiło z przyczyn całkowicie uniemożliwiających sprawowanie opieki sąd, np. wyznacza kuratora

F. USTANIE OPIEKI

1) Przyczyny ustania opieki opieka jest zbędna w razie ustania przyczyn jej ustanowienia

-KRO przewiduje 2 przypadki ustania opieki z mocy prawa:

1. osiągnięcie przez małoletniego pełnoletniości

   • uzyskanie pełnoletniości jest skutkiem ukończenia 18 r.ż. oraz zawarcia małżeństwa

2. przywrócenie nad małoletnim władzy rodzicielskiej

   • przywrócenie władzy rodzicielskiej oznacza uchylenie orzeczenia o jej pozbawieniu/zawieszeniu

   • opieka ustaje również w razie uzyskania pełnoletniości przez matkę dziecka pozamałżeńskiego

   • opieka ustaje w razie przyznania ojcu pozamałżeńskiemu władzy rodzicielskiej, gdy matka jej nie sprawuje

-opieka staje się bezprzedmiotowa w razie zgonu małoletniego (ustaje z chwilą jego śmierci)

-na opiekunie ciążą obowiązki względem spadkobierców pupila

-w razie śmierci opiekuna opieka trwa nadal – sąd wyznacza nowego opiekuna

2) Skutki ustania opieki (zwolnienia opiekuna) skutki te powstają zarówno w sferze osobowej, jak i majątkowej pupila

-w sferze osobistej dziecko – po osiągnięciu pełnoletniości – może żądać unieważnienia uznania, na jakie zgodę wyraził opiekun

-do skutków w sferze majątkowej należą:

Zwrot majątku	-opiekun jest obowiązany oddać byłemu pupilowi, jego przedstawicielowi ustawowemu lub spadkobiercom zarządzany przez siebie majątek -oddanie majątku oznacza zwrot całej masy majątkowej oraz wszelkich dokumentów niezbędnych do sprawowania zarządu nad majątkiem -roszczenie o wydanie majatku ulega przedawnieniu z upływem 10 lat -roszczenie dotyczące całości majątku nie wyklucza innych roszczeń opartych na innej podstawie prawnej, np. roszczenia windykacyjnego nieruchomości
Rachunek końcowy	-opiekun jest obowiązany złożyć w terminie 3 miesięcy od daty zwolnienia opiekuna/ustania opieki rachunek końcowy z zarządu majątkiem -adresatem tego rachunku jest pupil/jego przedstawiciel ustawowy oraz sąd opiekuńczy -jeżeli majątek jest nieznaczny, a dochody nie przekraczają kosztów utrzymania małoletniego, sąd może zwolnić opiekuna od złożenia rachunku końcowego -w razie śmierci opiekuna wygasa osobisty obowiązek złożenia rachunku końcowego z zarządu majątkiem
Pilne sprawy	-mimo ustania opieki opiekun jest nadal zobowiązany prowadzić pilne sprawy związane z zarządem majątkiem, jeżeli były pupil/jego przedstawiciel ustawowy nie mogą natychmiast przejąć tego zarządu

-roszczenia z tytułu wydatków i nakładów związanych ze sprawowaniem opieki przedawniają się z upływem 3 lat od ustania opieki lub zwolnienia opiekuna

1.3. OPIEKA NAD CAŁKOWICIE UBEZWŁASNOWOLNIONYM

A. CEL I USTANOWIENIE OPIEKI

-ubezwłasnowolnienie jest instytucją prawa cywilnego, a jej celem jest pomoc osobie nie mogącej samodzielnie prowadzić swoich spraw osobistych i majątkowych

-całkowite ubezwłasnowolnienie dotyczy:

1. osoby pełnoletniej

2. małoletniego, który ukończył 13 lat (jeżeli jednak małoletni pozostaje pod władzą rodzicielską nie orzeka się opieki, ponieważ wystarczającą opiekę dziecka zapewniają rodzice; opiekę ustanawia się wówczas, gdy dziecko uzyskuje pełnoletniość)

-opiekun jest przedstawicielem ustawowym osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie

B. SWOISTE UNORMOWANIE OPIEKI NAD UBEZWŁASNOWOLNIONYM

-do opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie stosuje się odpowiednio przepisy o opiece nad małoletnim

-KRO wskazuje jednak na różnice, które wyłączają stosowanie tychże przepisów

-regułą jest ustanawianie jednego opiekuna, chyba że powołuje się małżonków (rodziców ubezwłasnowolnionego)

-inne są również preferencje wyboru opiekuna

-zaleca się by opiekunem osoby dorosłej był jej małżonek, względnie ojciec/matka

-nie ustanawia się opiekunem małżonka, jeżeli:

• toczy się postępowanie w sprawie o rozwód lub separację

• małżonkowie pozostają w separacji faktycznej

-gdyby taki dobór opiekuna był niemożliwy lub niezgodny z dobrem poddanego opiece, należy stosować wskazania z art. 149 KRO

-w zakresie treści opieki wyłącza się element wychowania i rozwoju osoby ubezwłasnowolnionej

-obowiązkiem opiekuna pozostaje troska o zdrowie, leczenie choroby alkoholowej/uzależnienia od narkotyków, troska o zmianę środowiska osoby ubezwłasnowolnionej

C. USTANIE OPIEKI

-opieka staje się zbędna po uchyleniu orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu lub zmiany ubezwłasnowolnienia na częściowe

-opieka ustaje wówczas ex lege, a sąd opiekuńczy wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania

-sam ubezwłasnowolniony nie jest uprawniony do zgłoszenia wniosku o uchylenie ubezwłasnowolnienia

-uprawnione są osoby, które mogą żądać ubezwłasnowolnienia oraz jego opiekun

-poza tym sąd może z urzędu uchylić ubezwłasnowolnienie, gdy ustały przyczyny jego ustanowienia

-opieka ustaje z dniem uprawomocnienia się orzeczenia o uchyleniu ubezwłasnowolnieniu całkowitego

§2. KURATELA

2.1. POJĘCIE I FUNKCJE KURATELI

Kuratela instytucja prawa osobowego, nie rodzinnego

-kuratela nie jest instytucją jednolitą, w KRO unormowana została fragmentarycznie

-kuratelę definiuje się poprzez wskazanie jej funkcji

Funkcje kurateli funkcje kurateli są zróżnicowane stosownie do sytuacji i potrzeb zainteresowanej osoby

-kuratela chroni interesy majątkowe:

• osoby ułomnej

• osoby częściowo ubezwłasnowolnionej

• dziecka poczętego

-kuratela pełni funkcje doraźnej ochrony osoby określonej sprawie dla dokonania czynności prawnej lub wystąpienia w postępowaniu prawnym – kuratora powołuje się:

• dla strony nieznanej z miejsca pobytu

• w razie śmierci domniemanego ojca w postępowaniu o ustalenie/zaprzeczenie ojcostwa

• w postępowaniu o unieważnienie uznania dziecka, jeżeli uznający nie żyje

• w postępowaniu o rozwiązanie przysposobienia, jeżeli przysposabiający zmarł w toku sprawy

-kuratela pełni również funkcje ochronne nie wprost w odniesieniu do majątku, którego przynależność jest jeszcze nie pewna

-chodzi tu o spadek nieobjęty przez spadkobierców

-kurator powinien czuwać nad całością majątku oraz starać się ustalić, kto jest spadkobiercą

-podobną funkcję pełni kurator wyznaczony dla zarządu majątkiem dziecka

-swoistą funkcję ochroną spełnia kurator powołany dla osoby prawnej, która nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego jej organów

-zadaniem kuratora jest dążenie do powołania tych organów albo do likwidacji osoby prawnej

-ze względu na ochronę praw majątkowych osoby poddanej kurateli, za jej sprawowanie przyznaje się kuratorowi – na jego żądanie – stosowne wynagrodzenie

-wypłaty wynagrodzenia dokonuje się z dochodów i majątku osoby poddanej kurateli

-w razie braku takiej możliwości wynagrodzenie pokrywa ten, kto ustanowienia kuratora żądał

2.2. TYPY I RODZAJE KURATELI

-nie istnieje kryterium ścisłego rozdzielenia poszczególnych postaci kurateli

-wyróżnienie typów kurateli opiera się na stwierdzeniu, iż pewne cechy występują w silniejszym natężeniu

A. TYP KURATELI TRWAŁEJ, O ZNACZNYM ZAKRESIE PIECZY

-ten typ kurateli jest co do treści podobny do opieki

-ustanawia się ją dla ochrony:

1. osoby częściowo ubezwłasnowolnionej

2. osoby ułomnej

1) Kuratela dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej chodzi o ochronę osoby, której sytuacja prawna jest podobna do małoletniego w wieku od 13 do 17 lat

-kurator jest powołany do reprezentacji i do zarządu majątkiem takiej osoby tylko w razie wyraźnego orzeczenia sądu w tej kwestii

-w przeciwnym razie kurator jest tylko doradcą osoby częściowo ubezwłasnowolnionej

-kurator staje się również przedstawicielem ustawowym osoby częściowo ubezwłasnowolnionej, ponieważ:

• do kurateli stosuje się odpowiednio przepisy o opiece, a co za tym idzie – przepisy o władzy rodzicielskiej

• osoba u.cz. nie może samodzielnie uczestniczyć w obrocie prawnym

2) Kuratela dla osoby ułomnej ustanawia się ją dla osoby mającej pełną z.d.cz.p., jeżeli potrzebuje ona, ze względu na swoją ułomność, pomocy do prowadzenia swoich wszystkich spraw lub tylko spraw określonego rodzaju

osoba ułomna = osoba niepełnosprawna

-zakres kompetencji określa orzeczenie sądu ustanawiające kuratora

-podstawą jego działania oprócz orzeczenia sądu jest ponadto pełnomocnictwo osoby ułomnej

-kuratela dotyczy zarówno spraw związanych z osobą, jak i majątkiem osoby ułomnej

B. TYP KURATELI Z OGRANICZONYM ZAKRESEM PIECZY

-kuratora ustanawia się dla ochrony ściśle określonych praw lub dla załatwienia ściśle określonej sprawy

-w ramach tego typu kurateli można wskazać wiele jej rodzajów:

1. kurator dla sprawowania zarządu majątkiem dziecka, pochodzącym z darowizny lub dziedziczenia testamentowego, jeżeli darczyńca/testator wyłączył go spod zarządu rodziców lub opiekuna dziecka

2. kurator spadku nieobjętego przez spadkobierców

3. kurator majątku dziecka w razie ograniczenia w tym zakresie władzy rodzicielskiej rodziców lub kompetencji opiekuna

4. kurator ustanowiony dla umożliwienia prowadzenia postępowania sądowego, w tym postępowania egzekucyjnego

-ustanowienie kuratora może być potrzebne dla załatwienia kilku lub jednej sprawy

-szczególnym rodzajem kuratora jest kurator dziecka poczętego

-strzeże on praw, które dziecko nabywa warunkowo, aby mogło je realizować po urodzeniu

-ustanowienie kuratora jest potrzebne, gdy sami rodzice nie mogą należycie strzec praw nasciturusa

-funkcję podobną do funkcji kurateli pełni doradca tymczasowy

-w razie potrzeby można go ustanowić dla ochrony osoby i jej majątku na czas postępowania o jej ubezwłasnowolnienie

C. USTANIE KURATELI

-kuratela ustaje:

1. wskutek orzeczenia sądu, gdy ustanie cel jej ustanowienia albo na wniosek osoby poddanej kurateli

2. z mocy prawa (np. w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia częściowego)

PRAWO SPADKOWE

I. UWAGI WPROWADZAJĄCE

§1. PODSTAWOWE POJĘCIA

• Spadkodawca osoba fizyczna, po śmierci której majątek przechodzi na inne podmioty, tj. spadkobierców
  -spadkodawcą może być tylko i wyłącznie osoba fizyczna (człowiek)

• Spadkobierca podmiot, na który przechodzi ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego
  -może nim być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna
  -spadkobiercą może być również dziecko poczęte, ale nieurodzone w chwili otwarcia spadku (nasciturus dochodzi do dziedziczenia, jeżeli urodzi się żywy)

• Spadek ogół praw i obowiązków przechodzących ze spadkodawcy na spadkobiercę (współspadkobierców)
  -pojęcie spadku zawarte jest w art. 922 §1 KC:

Spadkiem jest ogół praw i obowiązków zmarłego przechodzących z chwilą jego śmierci na określoną osobę lub określone osoby

• Dziedziczenie przejście na skutek jednego zdarzenia prawnego (śmierci osoby fizycznej) ogółu praw i obowiązków ze spadkodawcy na spadkobiercę (współspadkobierców)

-śmierć osoby fizycznej pociąga za sobą otwarcie spadku oraz nabycie go przez spadkobiercę

-dziedziczenie stanowi sukcesję generalną

§2. ŹRÓDŁA I SYSTEMATYKA OBOWIĄZUJĄCEGO PRAWA SPADKOWEGO

-przepisy określające skutki śmierci osoby fizycznej zawiera Księga Czwarta Kodeksu Cywilnego (art. 922 -1087 KC)

-ponadto uregulowania dotyczące dziedziczenia zawarte są w:

• Przepisach wprowadzających Kodeks Cywilny

• ustawie o zmianie ustawy Kodeks Cywilny (1980r.)

• rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (1990r.)

• ustawa – Prawo o notariacie oraz o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego i ustawy o księgach wieczystych

Systematyka Księgi czwartej Kodeksu Cywilnego

-księga czwarta dzieli się na poszczególne Tytuły:

• Tytuł I – zawiera przepisy o charakterze ogólnym, mające zastosowanie przy dziedziczeniu ustawowym oraz testamentowym
  -zawiera podstawowe zasady prawa spadkowego

• Tytuł II – określa reguły dziedziczenia ustawowego

• Tytuł III – określa rozporządzenia na wypadek śmierci
  -zawiera ogólne regulacje dotyczące testamentu

• Tytuł IV – reguluje instytucję zachowku

• Tytuły V –VIII – określają szeroko rozumianą sytuację spadkobiercy

• Tytuł IX – zawiera uregulowania umów dotyczących spadku

• Tytuł X – normuje dziedziczenie gospodarstw rolnych

II. POJĘCIE I SKŁAD SPADKU

§1. SPADEK W OGÓLNOŚCI

1.1. SPADEK – OKREŚLENIE OGÓLNE

-ustawa nie zawiera legalnej definicji „spadku” – w art. 922 KC wskazuje jakie prawa i obowiązki wchodzą w skład spadku

• §1 – zawiera pozytywne określenie praw obowiązków przechodzących na określone osoby

• §2 – wskazuje, co nie wchodzi w skład spadku (określenie negatywne)

-do spadku wchodzą następujące prawa i obowiązki:

1. mające charakter cywilnoprawnych

2. mające charakter majątkowy

3. niezwiązane ze osobą zmarłego w sposób ścisły

4. nieprzechodzące na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami

Prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku są to przede wszystkim te prawa i obowiązki, które uregulowane zostały w KC lub w innych ustawach odnoszących się do tej dziedziny prawa

-dziedziczeniu podlegają wszystkie te prawa i obowiązki, które wynikają ze stosunków charakteryzujących się cechami właściwymi dla stosunku cywilnoprawnego

-podstawową cechą takiego stosunku jest równorzędność podmiotów

1.2. PRAWA I OBOWIĄZKI WYŁĄCZONE ZE SPADKU

1) Prawa i obowiązki niemające charakteru cywilnoprawnego cywilnoprawnego charakteru nie posiadają prawa i obowiązki wynikające ze stosunków:

• prawnoadministracyjnych

• prawnokarnych

• prawnofinansowych

-w skład spadku nie wchodzą także:

• orzeczone w postępowaniu karnym i nieuiszczone przez spadkodawcę grzywny

2) Prawa i obowiązki o charakterze niemajątkowym prawami niemajątkowymi są prawa niezwiązane bezpośrednio ze sferą ekonomicznych interesów uprawnionego

-do takich praw i obowiązków należą dwie kategorie:

1. dobra osobiste (art. 23 KC) w skład spadku nie wchodzą prawa osoby fizycznej takie jak, np.:

   • prawo do ochrony zdrowia

   • prawo do ochrony czci

   • prawo do tajemnicy korespondencji

2. niektóre prawa rodzinne chodzi tu o prawa ściśle związane z osobą uprawnionego lub zobowiązanego

3) Prawa i obowiązki ściśle związane z osobą spadkodawcy ścisły związek z osobą spadkodawcy oznacza związek tego rodzaju, że dane prawo lub obowiązek pozostaje w takiej relacji do osoby spadkodawcy, iż jego śmierć czyni realizację tego prawa lub obowiązku niewłaściwą, np.:

• służebności osobiste

• obowiązek alimentacyjny

• użytkowanie

• umowa o dzieło

• prawo do renty

• roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę

• roszczenie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub aresztowanie

4) Prawa i obowiązki przechodzące na określone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami sytuacje takie przewidują przepisy szczególne, wskazujące konkretne osoby, na które przechodzą poszczególne prawa lub obowiązki

-przejście praw/obowiązków w takich sytuacjach następuje w drodze sukcesji syngularnej i przepisy prawa spadkowego nie mają tu zastosowania

-klasycznym przykładem takiej sytuacji jest art. 691 KC:

-przepis przewiduje, że w razie śmierci najemcy w stosunek najmu wstępują podmioty wskazane w §1, jeżeli do chwili śmierci najemcy stale z nim zamieszkiwały

-odrębną grupę stanowią sytuacje, w których norma prawna stwarza spadkodawcy możliwość złożenia oświadczenia woli powodującego, że pewne przedmioty majątkowe wchodzące w skład spadku, zostają wyłączone od dziedziczenia

-regulację taką zawiera np. ustawa – Prawo bankowe

-zgodnie z jej przepisami posiadacz rachunku bankowego może wskazać w umowie osoby, na których rzecz ma nastąpić wypłata sumy znajdującej się na rachunku z tymże krąg tych osób został ograniczony do: małżonka, wstępnych, zstępnych oraz rodzeństwa

-KC wprowadza również możliwość umówienia się, że po śmierci uprawnionego służebność mieszkania przysługiwać będzie jego dzieciom, rodzicom i małżonkowi

§2. PRAWA WCHODZĄCE W SKŁAD SPADKU

-w skład spadku wchodzą co do zasady prawa o charakterze majątkowym

-zasada ta doznaje wyjątków wskazanych powyżej

2.1. PRAWA RZECZOWE

1) Podmiotowe prawa rzeczowe w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe:

• własność ruchomości i nieruchomości

• użytkowanie wieczyste i związana z tym prawem własność budynków oraz innych urządzeń

• większość praw rzeczowych ograniczonych

• zastaw i hipoteka (tylko i wyłącznie z wierzytelnością, którą zabezpieczają)

2) Posiadanie dominuje pogląd zgodnie z którym posiadanie wchodzi w skład spadku

2.2. PRAWA Z ZAKRESU ZOBOWIĄZAŃ

-stosunki zobowiązaniowe, których podmiotem był spadkodawca, co do zasady nie wygasają w chwili jego śmierci

-wynikające z nich prawa wchodzą w skład spadku

-zasada ta obowiązuje niezależnie od zdarzenia będącego źródłem zobowiązania

-zasada ta zatem odnosi się do roszczeń odszkodowawczych (deliktowych i kontraktowych), jak i do wierzytelności wynikających z umów

1) Roszczenia odszkodowawcze w skład spadku wchodzi roszczenie o naprawienie szkody spowodowanej uszkodzeniem ciała lub wywołaniem rozstroju zdrowia

2) Prawa wynikające z umów na spadkobierców przechodzą roszczenia wynikające z umów zawartych przez spadkodawcę

-w skład spadku wchodzi uprawnienie darczyńcy do odwołania wykonanej już darowizny

-prawo takie wchodzi w skład spadku, o ile istniało już po stronie darczyńcy

2.3. EKSPEKTATYWA

Ekspektatywa oczekiwanie prawne

-jest to prawo podmiotowe, którego funkcja polega na przygotowaniu i zabezpieczeniu nabycia prawa, umożliwiającego pełne i ostateczne zaspokojenie określonych potrzeb

-skutki prawne wynikające z oczekiwania prawnego są zawsze słabsze od skutków prawa podmiotowego, którego nabycie oczekiwanie poprzedza

§3. OBOWIĄZKI WCHODZĄCE W SKŁAD SPADKU

-obok praw w skład spadku wchodzą także obowiązki majątkowe, czyli długi spadkowe lub pasywa spadku

-obowiązki te można podzielić na 3 podstawowe grupy:

1. obowiązki, których podmiotem był spadkodawca

2. obowiązki, których podmiotem wprawdzie spadkodawca nie był, ale których źródłem są stosunki prawne z udziałem spadkodawcy

3. obowiązki powstające w chwili otwarcia spadku lub związane z dziedziczeniem

3.1. OBOWIĄZKI, KTÓRYCH PODMIOTEM BYŁ SPADKODAWCA

1) Zasada ogólna obowiązki majątkowe, których podmiotem był spadkodawca z reguły przechodzą na spadkobierców

-obowiązki te muszą mieć charakter majątkowy, nie mogą pozostawać w ścisłym związku z osobą spadkodawcy i nie mogą przechodzić na określone osoby, niezależnie od tego czy są one spadkobiercami

-do obowiązków przechodzących spadkobierców można zaliczyć, np.:

• obowiązek złożenia oświadczenia woli w sferze podlegających dziedziczeniu stosunków majątkowych

• obowiązki wynikające z działania spadkodawcy jako rzekomego pełnomocnika

• obowiązki wynikające z działania spadkodawcy niebędącego organem osoby prawnej w imieniu tej osoby

• działania w imieniu osoby prawnej nieistniejącej

2) Obowiązki prawnorzeczowe obowiązki prawnorzeczowe przechodzą na spadkobierców ze względu na swój majątkowy charakter

-obowiązki związane z prawem własności przechodzą na spadkobierców tylko wtedy, gdy przejdzie na nich prawo własności rzeczy, np.:

• obowiązki współwłaścicieli

• obowiązki wynikające z przepisów prawa sąsiedzkiego

• obowiązek przeniesienia własności gruntu zabudowanego przez samoistnego posiadacze

3) Zobowiązania w obrębie stosunków zobowiązaniowych na spadkobierców przechodzą obowiązki powstające w wyniku:

1. zawarcia umowy

2. innych zdarzeń (np. bezpodstawne wzbogacenie się, wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym)

3. niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania

4) Obowiązki prawnorodzinne obowiązki majątkowe wynikające ze stosunków między małżonkami oraz stosunków rodzinnych, co do zasady na spadkobierców zmarłego, np.:

• obowiązek rodziców oraz opiekuna oddania majątku dziecka po ustaniu zarządu

• obowiązek zwrotu nakładów i wydatków poczynionych w związku ze sprawowaniem opieki

• obowiązek zapłaty świadczeń alimentacyjnych, które stały się wymagalne za życia uprawnionego

3.2. OBOWIĄZKI, KTÓRE NIE CIĄŻYŁY NA SPADKODAWCY

-spadkobiercy mogą stać się podmiotami pewnych obowiązków, które nie ciążyły na spadkodawcy

-chodzi tu o sytuacje, kiedy ze stosunku prawnego, którego podmiotem był spadkodawca, a który wygasł w chwili jego śmierci, wynikają określone obowiązki o charakterze majątkowym, np.:

• umowa ulegająca rozwiązaniu w chwili śmierci jednej ze stron, która została częściowo wykonana,
  a spełnione świadczenia mają ulec zwrotowi, albo też obowiązek zwrotu rzeczy, która pozostawała w użytkowaniu spadkodawcy

3.3. OBOWIĄZKI ZWIĄZANE Z OTWARCIEM SPADKU

-do długów spadkowych należą również obowiązki powstające w chwili śmierci spadkodawcy lub nieco później, związane z otwarciem spadku

-zasada ta wynika z art. 922 §3 KC, który wymienia:

1. roszczenia o zachowek

2. zapisy zwykłe i polecenia

3. koszt pogrzebu

4. koszty postępowania spadkowe

5. inne obowiązki przewidziane w Księdze czwartej KC, np.

   • obowiązek udostępnienia małżonkowi i innym osobom bliskim spadkodawcy korzystania z mieszkania i urządzenia domowego przez okres 3 miesięcy od otwarcia spadku

   • obowiązek wydania małżonkowi spadkodawcy przedmiotów urządzenia domowego

   • obowiązek dostarczenia dziadkom spadkodawcy środków utrzymania, jeżeli znajdują się oni w niedostatku i nie mogą otrzymać środków utrzymania od osób, na których ciąży ustawowy obowiązek alimentacyjny

1) Koszty postępowania spadkowego do długów spadkowych należą tylko niektóre koszty postępowania spadkowego

-do długów spadkowych zalicza się tylko takie koszty, które nie obciążają spadkobierców jako uczestników postępowania, np.:

• koszty zabezpieczenia spadku

• koszty ogłoszenia testamentu

• koszt przesłuchania świadków testamentu ustnego

• koszty ustanowienia wykonawcy testamentu i wydatki związane z jego działaniami, a także jego wynagrodzenie

• koszty zarządu spadku nieobjętego

-jeżeli spadkobierca obciążony takim obowiązkiem umrze, obowiązek przechodzi na jego następców prawnych

2) Koszty pogrzebu oraz koszty związane z chorobą spadkobierców ustawa precyzuje, że koszty pogrzebu spadkodawcy mają odpowiadać zwyczajom przyjętym w danym środowisku

-do kosztów pogrzebu należą przede wszystkim takie wypadki, jak:

• koszt trumny

• koszt miejsca na grób

• koszt uroczystości pogrzebowych

-o zaliczeniu do kosztów pogrzebu kosztu nagrobka zawsze decyduje sąd

-długami spadkowymi są także koszty związane z ostatnią chorobą spadkodawcy, np.:

• koszty sprawowania opieki nad chorym

• koszty utrzymania chorego

• koszty leczenia

-zaliczenie kosztów pogrzebu spadkodawcy oraz innych kosztów do długów spadkowych oznacza, że spadkobiercy mają obowiązek zwrócić wydatkowane sumy innym osobom, które poniosły ich ciężar

3) Pozostałe długi spadkowe do długów spadkowych KC zalicza również inne obowiązki przewidziane w Księdze czwartej KC:

1. obowiązek umożliwienia małżonkowi oraz innym osobom bliskim spadkodawcy korzystania z mieszkania
   i urządzenia domowego przez okres 3 miesięcy od otwarcia spadku (art. 923) obowiązku takiego spadkodawca nie może w testamencie ograniczyć czy wyłączyć
   -podmiotami uprawnionymi w tym przypadku są:

   1. małżonek spadkodawcy (osoba pozostająca w związku małżeńskim ze spadkodawcą w chwili jego śmierci)

   2. osoby bliskie spadkodawcy:

      • najbliżsi krewni zmarłego (zstępni, rodzice)

      • dalsi krewni (o ile istnieje stosunek bliskości)

      • osoba pozostająca ze spadkodawcą w trwałym związku faktycznym

-przesłanką konieczną jest, by uprawnieni wspólnie zamieszkiwali ze spadkodawcą w chwili jego śmierci

1. obowiązek wydania małżonkowi spadkodawcy przedmiotów urządzenia domowego (art. 939) przepis ten reguluje ustawowy zapis naddziałowy
   -obciążonym zapisem jest jedynie spadkobierca ustawowy dziedziczący w zbiegu z uprawnionym małżonkiem
   -małżonek musi być również spadkobiercą ustawowym
   -małżonkowie muszą pozostawać we wspólnym pożyciu w chwili śmierci spadkodawcy

2. obowiązek dostarczania dziadkom spadkodawcy środków utrzymania (art. 938 i 966 KC) obowiązek ten ciąży zarówno na spadkobierców ustawowych, jak i spadkobiercach testamentowych
   -obowiązek ten obciąża spadkobierców w stosunku do dziadków spadkodawcy, jeżeli dziadkowie:

   1. nie pozostali powołani do dziedziczenia

   2. znajdują się w niedostatku

   3. nie mogą otrzymywać należnych im świadczeń od osób, na których ciąży względem nich ustawowy obowiązek alimentacyjny, a spadkobiercy nie są zobowiązani względem dziadków spadkodawcy do alimentacji

-zakres obowiązku ciążącego na spadkobiercy (utrzymanie) określa się biorąc pod uwagę czystą wartość spadku

-po stronie spadkobiercy występuje w tym przypadku upoważnienie przemienne (facultas alternativa)

-może on wypełnić ten obowiązek na dwa sposoby:

• dostarczając dziadkom spadkodawcy środki utrzymania

• uiszczając jednorazowo na ich rzecz sumę odpowiadającą wartości ¼ spadku przypadającego zobowiązanemu

-obowiązek ten powstaje w chwili otwarcia spadku lub później (np. gdy później dziadkowie popadną w niedostatek)

§4. GOSPODARSTWO ROLNE ORAZ WKŁAD GRUNTOWY W ROLNICZEJ SPÓŁDZIELNI PRODUKCYJNEJ JAK ELEMENT SPADKU

-dziedziczenie gospodarstwa rolnego oraz wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej podlega odrębnym zasadom

-szczególne zasady odnoszą się wyłącznie do dziedziczenia ustawowego, natomiast rozporządzanie gospodarstwem w testamencie nie podlega ograniczeniom

-w przypadku braku spadkobierców uprawnionych do dziedziczenia takiego gospodarstwa, podlega ono dziedziczeniu na zasadach ogólnych

1) Gospodarstwo rolne gospodarstwem rolnym w rozumieniu Księgi czwartej KC jest takie gospodarstwo, które obejmuje grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1ha

-tylko do takich gospodarstw mają zastosowanie szczególne zasady dziedziczenia

-gospodarstwo, którego wielkość nie przekracza 1ha nie stanowi odrębnego składnika majątku spadkowego i podlega dziedziczeniu wg zasad ogólnych

2) Wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej dziedziczenie uregulowane jest w ustawie – Prawo spółdzielcze

III. DZIEDZICZENIE – ZAGADNIENIA OGÓLNE

§1. POJĘCIE DZIEDZICZENIA

-pochodne nabycie praw i obowiązków może nastąpić w drodze:

1. sukcesji generalnej – sukcesja uniwersalna, nabycie pod tytułem ogólnym
   -występuje, gdy nabywca wchodzi w ogół praw i obowiązków innego podmiotu

2. sukcesji syngularnej – nabycie pod tytułem szczególnym
   -charakteryzuje się tym, że ze zbywcy (poprzednika prawnego) przechodzi na nabywcę (następcę prawnego) jedno ściśle określone prawo lub obowiązek bądź też klika praw/obowiązków, ale zindywidualizowanych

-dziedziczenie jest sukcesją generalną

-dziedziczenie oznacza przejście ogółu praw i obowiązków zmarłego na jedną lub kilka osób

-krąg takich osób wyznacza wola spadkodawcy (dziedziczenie testamentowe) lub przepis ustawy (dziedziczenie ustawowe)

-zdarzeniem, z którym ustawa łączy sukcesję generalną jest śmierć osoby fizycznej

-dziedziczenie jest jednocześnie wejściem w sytuację prawną spadkodawcy, polegającym w szczególności na nabyciu praw i obowiązków, których podmiotem był zmarły

§2. PODMIOTOWE PRAWO DO DZIEDZICZENIA

-istnieje wiele poglądów na to, czy prawo do dziedziczenia jest prawem podmiotowym:

J. Gwiazdomorski	-uważa, że pod pojęciem „prawo do dziedziczenia” można rozumieć dwie kategorie prawa podmiotowego: prawo podmiotowe do nabycia spadku – suma kwalifikacji potrzebnych do nabycia spadku prawo podmiotowe na spadku – moc spadkobiercy nad spadkiem po jego otwarciu -nie istnieje prawo podmiotowe będące sumą tych dwóch praw
A. Ohanowicz	-uznawał, że prawo do dziedziczenia jest prawem podmiotowym, ponieważ istnieje szczególna ochrona prawna praw spadkobiercy
J.S. Piątkowski	-prawo do dziedziczenia jako prawo podmiotowe powstaje dopiero w chwili otwarcia spadku, ponieważ szansa na nabycie spadku nie jest prawnie chroniona

§3. POWOŁANIE DO SPADKU

Powołanie do spadku/powołanie do dziedziczenia oznacza źródło, z którego wynika prawna możliwość wejścia w ogół praw i obowiązków zmarłej osoby fizycznej

-polskie prawo wyróżnia dwa źródła nabycia spadku:

1. ustawę dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo, gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą

2. testament testament jako źródło spadku zawsze ma pierwszeństwo przed ustawą

-polskie prawo przewiduje możliwość powołania do tego samego spadku częściowo na podstawie ustawy, a częściowo na podstawie testamentu

-możliwość taka odnosi się wyłącznie do ułamkowych części spadku, co do których spadkodawca nie powołał spadkobiercy lub też spadkobiercy powołani do tych części nie chcą lub nie mogą dziedziczyć, np. spadkodawca sporządza testament, w którym powołuje spadkobiercę „co do połowy mojego majątku”

-sytuacja taka pojawia się również wtedy, gdy jest dwóch spadkobierców i jeden odrzuca spadek lub zostaje uznany za niegodnego (jego połowa podlega dziedziczeniu ustawowemu)

-reguła ta ma zastosowanie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej:

• art. 931 – podstawienie zwykłe

• art. 965 – przyrost

§4. OTWARCIE I NABYCIE SPADKU

4.1. OTWARCIE SPADKU

1) Śmierć spadkodawcy otwarcie spadku oznacza zaistnienie zdarzenia, z którym ustawa łączy skutek w postaci przejścia ogółu praw i obowiązków majątkowych zmarłego na następcę prawnego

-chwilą otwarcia spadku jest chwila śmierci spadkodawcy (art. 924 KC)

-otwarcie spadku oznacza się datą dzienną oraz godziną, w której nastąpiła śmierć spadkodawcy

-ma to istotne znaczenie w przypadku, gdy kilka osób uprawnionych do dziedziczenia po sobie zmarło tego samego dnia

-osoby, które zmarły w tej samej chwili nie mogą po sobie dziedziczyć

-prawo polskie wprowadza domniemanie, zgodnie z którym, jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, domniemywa się, że marły jednocześnie

2) Uznanie za zmarłego w przypadku sądowego uznania osoby fizycznej za zmarłą chwilę jej śmierci oznacza się w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego

-jako chwilę domniemanej śmierci uznaje się chwilę, która wg okoliczności jest najbardziej prawdopodobna

-w przypadku braku odpowiednich danych za chwilę śmierci uznaje się pierwszy dzień terminu, z upływem którego uznanie za zmarłego stało się możliwe

-w orzeczeniu sąd powinien oznaczyć datę dzienną i godzinę śmierci

-jeżeli chwila została oznaczona tylko datą dzienną, za chwilę śmierci uważa się koniec tego dnia

-ta właśnie chwila jest chwilą otwarcia spadku

3) Akt zgonu. Sądowe stwierdzenie śmierci akt zgonu wystawiany jest na podstawie karty zgonu bądź też na podstawie pisemnego zgłoszenia dokonanego przez organ prowadzący postępowanie co do okoliczności zgonu

-jeżeli pomimo braku takiego dokumentu śmierć osoby fizycznej jest niewątpliwa, możliwe jest przeprowadzenie postępowania w trybie nieprocesowym o stwierdzeniu zgonu

4.2. NABYCIE SPADKU

1) Nabycie ex lege spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia

-nabycie to następuje z mocy prawa i nie jest uzależnione od złożenia oświadczenia woli przez spadkodawcę ani nawet jego wiedzy o fakcie i tytule powołania

-nabycie spadku ex lege nie ma charakteru definitywnego

-spadkobierca może odrzucić spadek i jest wówczas traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku

-jeżeli jednak spadkobierca w ciągu 6 miesięcy od chwili, gdy dowiedział się o tytule swojego powołania, nie złoży żadnego oświadczenia co do spadku, jest traktowany, jakby przyjął spadek na wyrost, chyba że jest:

• osobą nieposiadającą pełnej zdolności do czynności prawnych

• osobą, co do której istnieje podstawa do całkowitego jej ubezwłasnowolnienia

• osobą prawną

-taki spadkobierca traktowany jest, jakby złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza

2) Sukcesja generalna ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzi bezpośrednio na spadkobiercę (spadkobierców) i jest to sukcesja generalna

-spadkobierca w drodze jednego zdarzenia prawnego nabywa ogół praw i obowiązków należących do spadku

-takie nabycie (succesio in universitatem) pociąga za sobą następujące konsekwencje:

1. spadkobierca nabywa wszystkie przedmioty majątkowe należące do spadku, niezależnie od ich charakteru

2. jeżeli do dziedziczenia dochodzi kilku współspadkobierców, nabywają oni wspólnie cały majątek
   -udział każdego z nich, określany ułamkiem, jest udziałem w całym spadku, jak i w poszczególnych jego składnikach

3. nabycie w drodze sukcesji generalnej jest nabyciem pochodnym i obowiązuje zasada nemo plus iuris transferre potest quam ipse habet

4. na spadkobiercę przechodzą także przedmioty majątkowe, które stanowią przedmiot zapisu zwykłego

§5. ZDOLNOŚĆ DO DZIEDZICZENIA

5.1. UWAGI OGÓLNE

1) Zdolność do dziedziczenia a zdolność prawna

Zdolność do dziedziczenia możliwość wejścia w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego

-jest to zdolność do bycia spadkobiercą

-zdolność do dziedziczenia jest fragmentem zdolności prawnej

2) Niezdolność względna i bezwzględna zdolność do dziedziczenia nie podlega ograniczeniom w odniesieniu do osób fizycznych i osób prawnych

-art. 927 KC określa jedynie, że nie może być spadkobiercą:

• osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku

• osoba prawna, która nie istnieje w chwili otwarcia spadku

-podmioty, dla których ustawa nie przewiduje możliwości dziedziczenia, określane są jako osoby niezdolne do dziedziczenia

-w tym zakresie wyróżnia się:

1. niezdolność bezwzględną niemożliwość dziedziczenia w ogóle

2. niezdolność względną niemożliwość dziedziczenia po określonej osobie, np.

   • spadkobierca niegodny

   • osoba, która zrzekła się dziedziczenia

5.2. ZDOLNOŚĆ DZIEDZICZENIA – KATEGORIE PODMIOTÓW

1) Dziecko poczęte (nasciturus) zdolność nasciturusa do dziedziczenia jest zdolnością warunkową

-dziecko poczęte w chwili otwarcia spadku może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe (art. 927 §2 KC)

-spełnienie się tego warunku powoduje, że nasciturus dziedziczy tak jak pozostali spadkobiercy

-art. 9 KC wprowadza domniemanie prawne, zgodnie z którym dziecko przychodzi na świat żywe

-nie jest koniecznym dowodzenie, że dziecko urodziło się żywe

-ciężar obalenia domniemania ciąży na uczestniku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, który twierdzi, że dziecko urodziło się martwe

2) Osoba prawna zdolność do dziedziczenia posiadają osoby prawne istniejące w chwili otwarcia spadku

-zdolność do dziedziczenia posiadają również ułomne osoby prawne

-osoba prawna nigdy nie nabywa spadku na podstawie ustawy

-dziedziczenie ustawowe ma miejsce tylko pomiędzy osobami powiązanymi węzłami krwi, przysposobienia lub związkiem małżeńskim

-w pewnych sytuacjach istnieje możliwość dziedziczenia przez przyszłe osoby prawne

-dotyczy to fundacji, które w chwili otwarcia spadku nie istnieją z uwagi na to, że zostały ustanowione w testamencie

-fundacja staje się spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu 2 lat od ogłoszenia testamentu

-bezskuteczny upływ terminu powoduje, że nawet jeśli fundacja powstanie, to nie może ona dziedziczyć po fundatorze i wówczas dziedziczenie następuje wg zasad ogólnych z pominięciem fundacji

3) Chwila decydująca dla zdolności dziedziczenia zdolność do dziedziczenia musi istnieć w chwili otwarcia spadku:

1. osoba fizyczna – musi być przynajmniej poczęta i przeżyć spadkodawcę

2. osoba prawna – musi istnieć w chwili otwarcia spadku, czyli musi być wpisana już do rejestru
   -jedynym wyjątkiem jest fundacja

§6. NIEGODNOŚĆ DZIEDZICZENIA

6.1. POJĘCIE NIEGODNOŚCI DZIEDZICZENIA

1) Niegodność dziedziczenia instytucja ta ma na celu niedopuszczenie do sytuacji, w której podmiot podejmujący działania przeciwko osobie spadkodawcy:

• naruszający jego swobodę w zakresie ustalenia porządku dziedziczenia w drodze sporządzenia testamentu lub

• działający przeciwko sporządzonemu już testamentowi

dochodziłby do dziedziczenia spadkodawcy

-niegodność powoduje powstanie względnej niezdolności do dziedziczenia

-np. wyłączenie możliwości dziedziczenia przez zabójcę spadkodawcy

2) Konstrukcja prawna niegodności niegodność dziedziczenia może być ukształtowana na 2 sposoby:

1. spełnienie się ustawowych przesłanek niegodności może pociągać za sobą powstanie skutków ex lege
   -osoba należąca potencjalnie do kręgu spadkobierców, która dokonała czynu pociągającego za sobą niegodność, jest wyłączona z dziedziczenia z mocy samego prawa, bez konieczności wydania przez sąd stosownego orzeczenia

2. uzależnienie uznania spadkobiercy za niegodnego od wydania orzeczenia o charakterze konstytutywnym

-taki model przyjmuje KC w art. 928

3) Krąg podmiotowy zgodnie z art. 928 KC za niegodnego może być uznany zarówno spadkobierca ustawowy, jak
i spadkobierca testamentowy

-ponadto za niegodnego może zostać również uznany zapisobierca zwykły oraz zapisobierca windykacyjny

-można również żądać uznania za niegodnego uprawnionego do zachowku, jeżeli w konkretny stanie faktycznym osoba taka nie jest powodowana do dziedziczenia ani nie otrzymała zapisu

6.2. STWIERDZENIE NIEGODNOŚCI

1) Proces stwierdzenie niegodności następuje w trybie procesowym

-oznacza to, że dla osiągnięcia skutku w postaci wyłączenia spadkobiercy od dziedziczenia niezbędne jest wytoczenie powództwa zawierającego stosowne żądanie

-kwestia ta nie może być rozstrzygana w ramach postępowania o stwierdzenie nabycia spadku

2) Osoby uprawnione do wystąpienia z powództwem legitymację czynną posiada każdy, kto ma w tym interes (art. 929 KC)

-ustawa nie wskazuje, że ma to być interes prawny

-legitymowanym czynnie jest także prokurator

3) Termin możliwość wystąpienia z powództwem o uznanie za niegodnego ograniczone zostało terminem zawitym

-z żądaniem można wystąpić w ciągu 1 roku od chwili powzięcia wiadomości o przyczynie niegodności, jednak nie później niż przed upływem 3 lat od otwarcia spadku

-termin ten liczony jest od chwili powzięcia wiadomości, czyli dla każdego zainteresowanego biegnie odrębnie

-upływ terminu 1-rocznego powoduje niemożliwość wytoczenia powództwa o uznanie za niegodnego

-upływ terminu 3-letniego powoduje niemożliwość wystąpienia z powództwem i wyłączenia niegodnego od dziedziczenia

4) Skutki uznanie spadkobiercy za niegodnego oznacza wyłączenie go od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku

-w jego miejsce wejdą:

1. przy dziedziczeniu ustawowym – spadkobiercy powołani w dalszej kolejności

2. przy dziedziczeniu testamentowym – do dziedziczenia może dojść spadkobierca podstawiony (art. 963 KC)
   -w przypadku kilku spadkobierców, udział niegodnego może przypaść pozostałym spadkobiercom w drodze przyrostu (art. 965 KC)

-zapisobierca uznany za niegodnego jest traktowany tak, jakby nigdy nie powstało dla niego roszczenie o dokonanie zapisu (analogicznie uprawniony do zachowku)

6.3. PRZYCZYNY NIEGODNOŚCI

Katalog przyczyn przyczyny niegodności zostały wyczerpująco wskazane w art. 928 §1 KC

-spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

1. dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy

2. podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności

3. umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego

Ad. 1) Umyślne, ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy KK nie posługuje się pojęciem ciężkiego przestępstwa (dzieli przestępstwa tylko na zbrodnie i występki)

-co do zasady należy przyjąć, że ciężkimi w rozumieniu art. 928 KC będą zbrodnie

-jednak okoliczności konkretnej jednak sprawy mogą przemawiać za tym, że również występek zostanie uznany za przestępstwo ciężkie

-przestępstwo musi być wymierzone co do zasady przeciwko spadkodawcy

-przyczynę niegodności może także stanowić usiłowanie przestępstwa oraz podżeganie i pomocnictwo, o ile chodzi o przestępstwo ciężkie

Ad. 2) Naruszenie swobody testowania spadkobierca może być uznany za niegodnego, gdy podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności

-podstęp i groźba są tu rozumiane tak, jak przy stosowaniu przepisów o wadach oświadczenia woli:

• Podstęp – będzie zachodził wówczas, gdy u spadkodawcy zostanie w sposób zamierzony wywołane mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy lub spraw
  -np. Spadkodawca ma dwóch synów: A i B. B przebywa za granicą. A przejmuje korespondencję B adresowaną do spadkodawcy, by wywołać u spadkodawcy przekonanie, że B przestał się nim interesować.
  W konsekwencji B zostaje wydziedziczony.

• Groźba – musi mieć charakter poważy i bezprawny

-możliwość uznania za niegodnego uzależniona jest od wystąpienia skutku w postaci sporządzenia lub odwołania testamentu wbrew rzeczywistej woli spadkodawcy czy też wbrew rzeczywistej woli niedokonania takiej czynności

-w tym przypadku chodzi o sytuacje o charakterze trwałym, tzn. takie, w których spadkodawca do ostatnich chwil życia pozostawał w błędzie lub w stanie zagrożenia i nie dokonał rozporządzeń zgodnych ze swoją wolą

Ad. 3) Działania przeciwko testamentowi trzecią grupę przyczyn niegodności stanowią 3 grupy zachowań:

1. ukrycie lub zniszczenie testamentu spadkodawcy

2. przerobienie lub podrobienie testamentu

3. świadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego

Ukrycie lub zniszczenie testamentu Podrobienie lub przerobienie testamentu	-musi zostać dokonane w zamiarze dokonania zmian w porządku dziedziczenia ukształtowanym przez spadkodawcę w testamencie -działania spadkobiercy muszą być podejmowane w przekonaniu, iż chodzi o ważny testament
Skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego	-ustawa wymaga, aby skorzystanie było świadome -spadkobierca musi mieć świadomość, że z rozrządzenia, z których wynikają dla niego określone korzyści, nie pochodzą od spadkodawcy i nie odzwierciedlają jego woli -w orzecznictwie za przyczynę uznania za niegodnego przyjęto również działanie przeciwko pismu stwierdzającego treść testamentu ustnego

§7. PRZEBACZENIE

-zgodnie z art. 930 KC spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył

1) Charakter prawny przebaczenia przyjmuje się, że przebaczenie jest aktem uczuciowym polegającym na puszczeniu w niepamięć doznanej krzywdy i odczutej urazy (nie jest ono oświadczeniem woli)

-dla skutecznego przebaczenia nie wymaga się zdolności do czynności prawnych, a jedynie dostatecznego rozeznania po stronie spadkodawcy

2) Forma przebaczenie może zostać dokonane w dowolnej formie

-dopuszczalne jest również dokonanie przebaczenia w sposób dorozumiany

-przebaczenie będzie skuteczne, jeżeli z zachowania spadkodawcy jednoznacznie wynika chęć puszczenia w niepamięć doznanej krzywdy

§8. ZRZECZENIE SIĘ DZIEDZICZENIA

1) Umowa polskie prawo zawiera generalny ZAKAZ zawierania umów o spadek po osobie żyjącej

-jedynym wyjątkiem od tej zasady jest umowa o zrzeczenie się dziedziczenia ustawowego zawierana pomiędzy przyszłym spadkodawcą i osobą należącą do kręgu jego spadkobierców ustawowych

-dla ważności tej umowy niezbędne jest zachowanie formy aktu notarialnego (forma ad solemnitatem)

2) Podmioty podmiotami umowy mogą być:

1. przyszły spadkodawca

2. spadkobierca ustawowy, czyli:

   • małżonek spadkodawcy

   • zstępni spadkodawcy

   • rodzice

   • rodzeństwo spadkodawcy

   • zstępni rodzeństwa spadkodawcy

-stroną takiej umowy nie mogą być ani Skarb Państwa ani gmina – nie mogą one również odrzucić spadku

3) Przedmiot przedmiotem umowy jest podmiotowe prawo dziedziczenia

-umowa dotyczy tylko i wyłącznie dziedziczenia opartego na powołaniu z ustawy

4) Skutki zrzeczenie się dziedziczenia powoduje, że zrzekający się i jego zstępni zostają wyłączeni od dziedziczenia tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku

-umowa może jednak stanowi, że zrzeczenie się będzie dotyczyło tylko zrzekającego się, a nie jego zstępnych

-osoba, która zrzekła się dziedziczenia może dziedziczyć na podstawie testamentu, niezależnie od tego czy testament został sporządzony przed czy po zawarciu umowy

-skutki zrzeczenia się mogą zostać zniweczone w drodze ich umownego uchylenia

-umowa taka musi być zawarta w formie aktu notarialnego

IV. DZIEDZICZENIE USTAWOWE

§1. UWAGI OGÓLNE

1.1. PIERWSZEŃSTWO TESTAMENTU

-dziedziczenie ustawowe ma miejsce wówczas, gdy:

1. spadkodawca nie pozostawił testamentu wyłączającego lub modyfikującego reguły ustawowe lub

2. osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami

-dziedziczenie ustawowe co do części spadku ma miejsce, gdy:

1. spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy lub

2. którakolwiek z kilku osób, które zostały powołane do całości spadku nie chce lub nie może zostać spadkobiercą (dziedziczenie ustawowe nie ma jednak zastosowania, jeżeli działa instytucja podstawienia lub przyrostu)

1.2. KRĄG SPADKOBIERCÓW

1) Krąg spadkobierców jest on wyznaczany przez związki rodzinne, tzn. wynikające z więzów krwi, małżeństwa lub przysposobienia

-określenie kręgu spadkobierców oznacza określenie, który stopień pokrewieństwa daje powołanie do spadku z ustawy

-KC przewiduje ustawowe dziedziczenie następujących bliskich:

1. małżonków

2. zstępnych:

   • dzieci

   • wnuki

   • prawnuki, itd.

3. rodziców

4. rodzeństwa spadkodawcy oraz ich zstępnych

5. dziadków spadkodawcy i ich zstępnych

6. dzieci małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło w chwili otwarcia spadku

-poza kręgiem spadkobierców pozostają dalsi krewni spadkodawcy

2) Zstępni, osoby przysposobione dziecko dziedziczy po swoich rodzicach niezależnie od tego czy pochodzi ze związku z małżeńskiego czy ze związku pozamałżeńskiego (niezależnie od tego w jaki sposób zostało ustalone ojcostwo)

-podobnie rodzice dziedziczą po swoim dziecku – niezależnie od tego, czy w chwili otwarcia spadku pozostają ze sobą w związku małżeńskim czy kiedykolwiek w takim związku pozostawali

-reguły dziedziczenia ustawowego między przysposobionym a przysposabiającym uzależnione są od tego czy mamy do czynienia z:

1. przysposobieniem pełnym (adoptio plena) przysposobiony i przysposabiający dziedziczą tak, jakby przysposobiony był dzieckiem przysposabiającego
   -przysposobiony nie dziedziczy jednak po swoich wstępnych naturalnych i ich krewnych, a te osoby nie dziedziczą po nim

2. przysposobieniem niepełnym (adoptio minus plena) jeżeli skutki przysposobienia polegają wyłącznie na powstaniu stosunku między przysposabiającym a przysposobionym, reguły dziedziczenia ustawowego kształtują się następująco:

   1. przysposobiony dziedziczy z przysposabiającym na równi z jego dziećmi, a zstępni przysposobionego dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach co dalsi zstępni spadkodawcy

   2. przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego, a krewni przysposabiającego nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych

   3. rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a zamiast nich dziedziczy po przysposobionym przysposabiający

3) Małżonek małżonek spadkodawcy dziedziczy z ustawy, jeżeli pozostawał w chwili otwarcia spadku w formalnym związku małżeńskim ze spadkodawcą

-trwałe rozłączenie faktyczne (separacja faktyczna) nie wyłącza małżonka od dziedziczenia

-związek małżeński nie istnieje, jeżeli w chwili otwarcia spadku istniało prawomocne orzeczenie unieważniające lub rozwiązujące małżeństwo

-ponadto:

• nie daje prawa dziedziczenia tzw. małżeństwo nieistniejące (matrimonium non existens), czyli związek który nie został zawarty ze względu na niespełnienie przesłanek z art. 1 KRO

• jeżeli małżeństwo zostało zawarte mimo istniejących przeszkód zawarcia (art. 10-16 KRO), wówczas śmierć jednego z małżonków wyłącza możliwość unieważnienia małżeństwa i tym samym małżonek dziedziczy z ustawy
  -od tej zasady są jednak dwa wyjątki:

  • jeżeli małżeństwo zostało zawarte pomiędzy krewnymi (art. 14 KRO)

  • jeżeli jeden z małżonków pozostawał w chwili zawarcia związku małżeńskiego w innym związku małżeńskim (art. 13 KRO)

ponieważ w tym przypadku małżeństwo może zostać unieważnione nawet po śmierci jednego z małżonków

-wytoczenie powództwa o unieważnienie małżeństwa za życia spadkodawcy pozwala na jego unieważnienie, także po śmierci jednego z małżonków bez żadnych ograniczeń

-unieważnienia takiego małżeństwa mogą dochodzić zstępni zmarłego

-proces toczy się wówczas z udziałem kuratora ustanowionego na miejsce zmarłego małżonka

-unieważnienie małżeństwa wyłącza od dziedziczenia małżonka pozostałego przy życiu

-toczący się w chwili śmierci spadkodawcy proces o rozwód podlega umorzeniu

-jednak wystąpienie wcześniej przez zmarłego z żądaniem orzeczenia rozwodu z winy drugiego małżonka może doprowadzić do wyłączenia od dziedziczenia małżonka pozostającego przy życiu

-postępowanie rozwodowe zostaje umorzone, ale sąd ma możliwość orzeczenia – na żądanie każdego
z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem, że żądanie rozwodu było uzasadnione

-orzeczenie takie pociąga za sobą skutek w postaci wyłączenia małżonka od dziedziczenia

-sąd ocenia czy żądanie wyłączenia małżonka jest uzasadnione czy nie

-z żądaniem takiego orzeczenia może wystąpić każdy ze spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca ten dowiedział się o otwarciu spadku, jednak nie później niż w 1 rok od otwarcia spadku (termin zawity)

-prawomocne orzeczenie separacji małżonków pociąga za sobą wyłączenie stosowania przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy pozostającego w separacji małżonka spadkodawcy

-małżonek nigdy nie dziedziczy w takim przypadku z ustawy

-jeżeli spadkodawca wystąpił za życia o orzeczenie z separacji z winy małżonka, a żądanie było uzasadnione, wówczas sąd może wyłączyć małżonka od dziedziczenia

4) Kolejność dziedziczenia spadkobiercy podzieleni są na grupy dochodzące kolejno do dziedziczenia ustawowego

-spadkobiercy należący do grupy dalszej dochodzą do dziedziczenia dopiero wtedy, gdy nie ma spadkobierców należących do grupy bliższej

-ustawa określa szczegółowo wielkość udziałów poszczególnych spadkobierców

-wielkość udziałów wyrażona jest w stałym ułamku i zależy od liczby spadkobierców dochodzących do dziedziczenia (podział wg głów – in capita)

-jeżeli w miejsce nieżyjących krewnych spadkodawcy zostają powołani ich zstępni, określenie wielkości należnego udziału odbywa się wg szczepów (in stripes)

-polega to na ustaleniu w pierwszej kolejności udziału, jaki przypadłby bliższemu krewnemu

-udział taki zostaje podzielony w częściach równych in capita

-np.:

Spadkodawca ma troje dzieci A, B, C. Syn A nie dożył otwarcia spadku, pozostawiając dwoje dzieci, czyli wnuków spadkodawcy (X i Y). Każde z dzieci (A, B i C) dziedziczy wg głów i uzyskuje 1/3. Z racji, że A nie żyje, wielkość przypadająca jego dzieciom określona została wg szczepu – czyli przypada im udział, który przypadłby A. Ten udział dzieli się między nich wg głów – czyli w częściach równych. Zatem:

• B dostaje 1/3

• C dostaje 1/3

• X dostaje 1/6

• Y dostaje 1/6

-KC dzieli spadkobierców na 6 grup:

1	Grupa Pierwsza	obejmuje: małżonka spadkodawcy dzieci spadkodawcy -jeżeli dziecko nie dożyło otwarcia spadku, w jego miejsce wchodzą jego zstępni
2	Grupa Druga	obejmuje: małżonka spadkodawcy rodziców spadkodawcy -rodzice spadkodawcy są jego wyłącznymi spadkobiercami, jeżeli spadkodawca nie pozostawał w związku małżeńskim
3	Grupa Trzecia	obejmuje: małżonka spadkodawcy rodzeństwo spadkodawcy oraz ich zstępnych
4	Grupa Czwarta	obejmuje: dziadków spadkodawcy i ich zstępnych
5	Grupa Piąta	obejmuje: dzieci małżonka spadkodawcy (pasierbów) pod warunkiem, że w chwili otwarcia spadku ich rodzice już nie żyją
6	Grupa Szósta	w przypadku braku spadkodawców z powyższych grup do dziedziczenia dochodzi: gmina ostatniego zamieszkania spadkodawcy Skarb Państwa, jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce nie da się ustalić lub miejsce takie znajdowało się za granicą

§2. PORZĄDEK DZIEDZICZENIA

2.1. DZIEDZICZENIE SPADKOBIERCÓW GRUPY PIERWSZEJ

1) Małżonek i dzieci małżonek spadkodawcy i jego dzieci dziedziczą w częściach równych, ale część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼

-zazwyczaj małżonkowie pozostają w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej

-wówczas w chwili śmierci jednego z małżonków ustaje wspólność, a do majątku nią objętego stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych

-udziały małżonków są równe, wówczas spadek obejmuje tylko ½ spadku należącą do zmarłego małżonka

-małżonek żyjący zachowuje zatem swoją połowę i dodatkowo uzyskuje co najmniej ¼ drugiej połowy

2) Dzieci i dalsi zstępni jeżeli:

1. spadkodawca w chwili śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim lub

2. orzeczono prawomocnie separację

3. małżeństwo spadkodawcy zostało unieważnione po jego śmierci

4. małżonek został wyłączony od dziedziczenia na podstawie art. 940 KC

do dziedziczenia dochodzą wszystkie dzieci spadkodawcy -dzieci dziedziczą w częściach równych

-jeżeli jedno z dzieci nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada jego dzieciom (wnukom spadkodawcy) w częściach równych

-osoby przysposobione zarówno przy przysposobieniu pełnym, jak i niepełny, dziedziczą jak dzieci i dalsi zstępni

2.2. DZIEDZICZENIE SPADKOBIERCÓW GRUPY DRUGIEJ I TRZECIEJ

1) Określenie kręgu spadkobierców do drugiej i trzeciej grupy spadkobierców należą:

• małżonek spadkodawcy

• rodzice spadkodawcy

• rodzeństwo spadkodawcy i ich zstępni

-spadkobiercy tych grup dochodzą do dziedziczenia, jeżeli spadkodawca nie zostawił zstępnych lub żyjący zstępni są traktowani, jakby nie dożyli otwarcia spadku

2) Małżonek udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem lub zstępnymi rodzeństwa wynosi zawsze połowę spadku

-wielkość ta pozostaje niezmienna, niezależnie od tego ile osób dochodzi do dziedziczenia drugiej połowy spadku

Jeżeli do dziedziczenia dochodzi małżonek spadkodawcy M oraz rodzeństwo spadkodawcy: A, B, C, to M otrzyma ½ spadku. Każde z rodzeństwa otrzyma po 1/6 spadku (1/2 x 1/3 = 1/6).

Jeżeli do dziedziczenia dochodzi małżonek spadkodawcy i brat spadkodawcy – każde z nich otrzyma ½ spadku.

3) Rodzice i rodzeństwo udział spadkowy każdego z rodziców dziedziczących w zbiegu z małżonkiem wynosi ¼ całości spadku

-jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki wynosi ½

-w przypadku braku zstępnych i małżonka spadkodawcy, rodzice dziedziczą cały spadek w częściach równych (po ½)

-jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, przypadający na niego udział spadkowy dziedziczy rodzeństwo spadkodawcy w częściach równych

-jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, a brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział pozostającego przy życiu rodzica spadkodawcy wynosi ½

-jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, jego część przypada jego zstępnym

Przykłady

1. Spadkodawca, bezdzietny wdowiec, pozostawił Matkę (M). Ojciec (O) nie dożył otwarcia spadku. M i O mieli jeszcze troje dzieci (A, B i C). Porządek dziedziczenia wygląda następująco:

• M dziedziczy ½

• A, B i C dziedziczą po 1/6 (1/2 x 1/3 = 1/6)

2. Spadkodawca, bezdzietny wdowiec, którego rodzice nie dożyli otwarcia spadku, miał dwoje rodzeństwa A i B. A i B nie dożyli otwarcia spadku, ale każde z nich posiadało dzieci: A – 2, B -3. Porządek dziedziczenia wygląda następująco:

• Dzieci A dziedziczą po ¼ spadku (1/2 x ½ = ¼)

• Dzieci B dziedziczą po 1/6 spadku (1/2 x 1/3 = 1/6)

3. Spadkodawca pozostawił dwoje rodzeństwa: A i B. A zmarł przed otwarciem spadku, ale miał dwoje dzieci X i Y. X również nie dożył otwarcia spadku pozostawiając dwoje dzieci X₁ i X₂. W takiej sytuacji do dziedziczenia dojdą:

• B – otrzyma ½

• zstępni A – Y : ¼ (1/2 x ½=1/4)

• zstępni X – po 1/8 każde (1/4 x ½=1/8)

4. Bezdzietny Spadkodawca pozostawił Małżonka (M), ojca (O) oraz rodzeństwo (A i B). Porządek dziedziczenia ustawowego przedstawia się następująco:

• małżonek (M) dziedziczy ½

• ojciec ¼ (1/2 x1/2 – bo majątek dzieli się na dwoje rodziców, mimo że matka nie dożyła otwarcia spadku)

• rodzeństwo A i B dziedziczą po ¼ (między nich dzieli się ½, która przypadłaby matce)

4) Małżonek jako jedyny spadkobierca jeżeli spadkobierca nie pozostawił rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa cały spadek przypada małżonkowi

-małżonek dochodzący do dziedziczenia z innymi spadkobiercami niż zstępni spadkodawcy, którzy mieszkali z nim razem w chwili jego śmierci, może żądać ze spadku ponad swój udział wydania przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam

5) Dziadkowie spadkodawcy jeżeli spadkodawca nie pozostawił zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa, do dziedziczenia z ustawy dochodzą jego dziadkowie w równych częściach

-jeżeli w chwili śmierci spadkodawcy żyją wszyscy jego dziadkowie – każde z nich otrzyma ¼ spadku

-jeżeli któreś z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadł – przypada jego zstępnym

-podział ten następuje wg zasad dotyczących zstępnych spadkodawcy

-jeżeli dziadek, który nie posiada zstępnych, nie dożył otwarcia spadku – jego udział przypada pozostałym dziadkom w częściach równych

Przykłady:

1. Spadkodawca pozostawił troje dziadków: A, B i C. Dziadek D nie dożył otwarcia spadku, ale pozostawił dwóch zstępnych (X i Y – wujowie spadkodawcy). Porządek dziedziczenia wygląda następująco:

• A – ¼

• B – ¼

• C – ¼

• X – 1/8

• Y -1/8

2. Spadkodawca miał 4 dziadków:

• A – dożył otwarcia spadku

• B – dożył otwarcia spadku

• C – nie dożył otwarcia spadku i nie pozostawił zstępnych

• D – nie dożył otwarcia spadku, ale pozostawił dwoje dzieci D1 i D2; D2 zmarł ale pozostawił dwoje dzieci (X i Y)

Porządek dziedziczenia wygląda następująco:

• A i B dziedziczą 4/12 spadku, gdyż udział, który przypadłby C przyrasta do udziałów A, B i zstępnych D

• udział D przypada jego zstępnym:

  • syn D1 otrzyma 2/12 (4/12 x ½)

  • dzieci D2 otrzymają po 1/12 (4/12 x ½ x ½)

6) Pasierbowie spadkodawcy jeżeli spadkodawca nie pozostawił małżonka ani żadnego z krewnych należących do pierwszej, drugiej, trzeciej czy czwartej grupy dziedziczenia – wówczas do dziedziczenia dochodzą pasierbowie spadkodawcy (dzieci małżonka spadkodawcy)

-do dziedziczenia dochodzą wszyscy pasierbowie spadkodawcy, o ile oboje rodzice spadkobiercy nie żyją

-spadek przypada im w częściach równych

-np.

1. Spadkodawca pozostawił dwoje pasierbów A i B – są to dzieci z pierwszego małżeństwa jego żony. Ojciec pasierbów również nie żyje. Porządek dziedziczenia wygląda następująco:

• A – ½

• B – ½

Jeżeli B nie dożyłby otwarcia spadku i pozostawił dwoje dzieci – wówczas cały spadek dziedziczy A.

2. Spadkodawczyni pozostawiła dwoje pasierbów:

• A – syn jej zmarłego męża z pierwszego małżeństwa

• B – córka jej zmarłego męża z drugiego małżeństwa

Matka A zmarła przed otwarciem spadku. Matka B żyje.

W takiej sytuacji cały spadek dziedziczy A.

2.3. DZIEDZICZENIE GMINY I SKARBU PAŃSTWA

-w przypadku braku spadkobierców wymienionych w art. 931 i 932 KC spadkobiercą dochodzącym do dziedziczenia jest gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy

-jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy nie można ustalić lub znajduje się ono za granicą, wówczas do dziedziczenia dochodzi Skarb Państwa

-w przypadku dziedziczenia przez gminę/Skarb Państwa zachodzą pewne odrębności:

• gmina/SP nie może odrzucić spadku, który przypadł jej/mu z ustawy

• podmioty te nie składają żadnego oświadczenia co do spadku, a uważa się je za przyjmujących spadek z dobrodziejstwem inwentarza

§3. USTAWOWE DZIEDZICZENIE GOSPODARSTWA ROLNEGO
I WKŁADU GRUNTOWEGO W ROLNICZEJ SPÓŁDZIELNI PRODUKCYJNEJ

-w obecnym stanie prawnym funkcjonują dwa porządki dziedziczenia gospodarstw rolnych:

1. pierwszy – zgodnie z nim do dziedziczenia gospodarstwa rolnego z ustawy dochodzą tylko spadkobiercy spełniający dodatkowe wymagania

2. drugi – zgodnie z nim gospodarstwo rolne jest jednym z wielu składników majątku spadkowego, podlegającym ogólnym regułom dziedziczenia zawartym w KC

-granicę pomiędzy tymi sytuacjami wyznacza data 14 lutego 2001r.

• jeżeli spadek otworzył się do 13 lutego2001r. ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego podlega odrębnym regułom

• jeżeli spadek otworzył się w dn. 14 lutego 2001r. lub później – dziedziczenie następuje wg zasad ogólnych

-obowiązują następujące reguły dziedziczenia:

• spadkobierca należący do kręgu spadkobierców musi spełniać wyznaczone przez ustawę przesłanki

• spadkobiercy należący do grupy pierwszej wyłączają spadkobierców należących do grupy drugiej

• jeżeli spadkobiercy z grupy pierwszej nie spełniają przesłanek, wówczas dziedziczą spadkobiercy z grupy drugiej

• jeżeli żaden ze spadkobierców ustawowych nie spełnia przesłanek dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia są wyłącznie osoby trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo rolne dziedziczone jest na zasadach ogólnych

3.1. PRZESŁANKI DZIEDZICZENIA

-z ustawy dziedziczą gospodarstwo rolne spadkobiercy, którzy:

1. w chwili otwarcia spadku stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo

2. mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej albo

3. są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół albo

4. są trwale niezdolni do pracy

1) Stała praca przy produkcji rolnej praca uprawniająca do dziedziczenia gospodarstwa rolnego musi mieć charakter stały, co oznacza, że spadkobierca musi wykonywać czynności związane z produkcją rolną

-obojętnym jest to, w jakiej formie wykonywana jest praca (może to być umowa o pracę, umowa zlecenie)

-nie ma znaczenia czy praca wykonywana jest we własnym gospodarstwie czy też w gospodarstwie innej osoby

-nie będzie jednak spełniała tej przesłanki, np. praca polegająca na prowadzeniu księgowości w gospodarstwie

2) Przygotowanie zawodowe przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej posiada spadkobierca, który:

1. ukończył zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną o specjalności przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej

2. ukończył szkołę wyższą o kierunku rolniczym lub ekonomicznym, jeżeli kierunek ukończonych studiów daje przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej

3. uzyskał przygotowanie zawodowe do pracy w rolnictwie na skutek doskonalenia zawodowego prowadzonego przez uprawione do tego zakłady pracy, jednostki organizacyjne i inne osoby prawne/fizyczne

4. wykaże się stałą pracą przy produkcji rolnej przez okres co najmniej 1 roku

3) Małoletniość, pobieranie nauki zawodu i uczęszczanie do szkół małoletnim jest ten, kto nie ukończył 18 lat lub przed osiągnięciem tego wieku nie zawarł związku małżeńskiego

-pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkół oznacza:

• pobieranie nauki zawodu lub

• uczęszczanie do szkoły, także wyższej

jeżeli spadkobierca nie ma stałego zatrudnienia lub innego stałego źródła dochodów

4) Niezdolność do pracy trwale niezdolnymi do pracy są osoby:

• które osiągnęły wiek emerytalny i nie wykonują stałej pracy stanowiącej główne źródło utrzymania

• które utraciły zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokują odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu

-niezdolność do pracy musi zostać orzeczona przez lekarza orzecznika ZUS

3.2. PORZĄDEK DZIEDZICZENIA

1) Małżonek i dzieci w pierwszej kolejności do dziedziczenia gospodarstwa rolnego dochodzą małżonek i dzieci spadkodawcy, jeżeli spełniają przesłanki z art. 1059 KC

-jeżeli dziecko:

• nie dożyło otwarcia spadku

• traktowane jest tak, jakby nie dożyło otwarcia spadku

jego udział przypada w częściach równych jego dzieciom, jeżeli spełniają one przesłanki z art. 1059 KC

-wnuki spadkodawcy mogą dziedziczyć z ustawy gospodarstwo także w sytuacji, gdy ich ojciec/matka nie spełniają warunków przewidzianych w art. 1059 KC

2) Rodzeństwo rodzeństwo spadkodawcy dziedziczy z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli brak jest zstępnych spadkodawcy i spełnia którąkolwiek z przesłanek z art. 1059 KC

-ponadto rodzeństwo dziedziczy, jeżeli zstępni nie spełniają przesłanek z 1059 KC, a rodzeństwo te przesłanki spełnia

3) Rodzice rodzice spadkodawcy mogą dziedziczyć z ustawy jedynie wówczas, gdy brak jest zstępnych spadkodawcy

-nie dochodzą oni do dziedziczenie jeżeli zstępni nie spełniają przesłanek z art. 1059 KC

-udziały w spadku oznacza się zgodnie z regułami ogólnymi (art. 931 i następne)

3.3 DZIEDZICZENIE WKŁADU GRUNTOWEGO

-szczególnym regułom podlega dziedziczenie:

• wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej

• działki przyzagrodowej i siedliskowej

-do dziedziczenia wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej dochodzą spadkobiercy, którzy:

1. są członkami tej spółdzielni

2. są małoletni bądź pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół

3. są trwale niezdolni do pracy

-jeżeli brak jest spadkobierców należących do spółdzielni, wówczas do dziedziczenia dochodzą spadkobiercy, którzy pracują w gospodarstwie rolnym spółdzielni albo którzy w ciągu 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku zostaną członkami tej spółdzielni

V. TESTAMENT JAKO PODSTAWA DZIEDZICZENIA

§1. TESTAMENT JAKO SZCZEGÓLNA CZYNNOŚĆ PRAWNA

-pojęcie testamentu rozumiane jest w prawie dwojako:

• jako czynność prawna, przez którą osoba fizyczna określa losy swojego majątku na wypadek śmierci

• jako dokument, w którym zawarte zostaje oświadczenie woli testatora

1.1. CECHY TESTAMENTU

Testament czynność prawna pozwalająca uregulować sytuację prawną majątku należącego do osoby fizycznej na wypadek śmierci

Cechy testamentu – testament posiada 3 podstawowe cechy – jest to czynność prawna:

1. jednostronna

2. mortis causa testament nie wywołuje żadnych skutków prawnych w momencie sporządzenia (nie powstają żadne prawa czy obowiązki dla testatora i innych osób)

3. odwołalną testator może w każdej chwili odwołać testament w całości lub w części

ponadto testament posiada dodatkowe cechy:

1. ściśle osobisty charakter obowiązuje ustawowy zakaz sporządzania lub odwołania testamentu przez przedstawiciela

2. poddanie daleko posuniętym rygorom formalnym, których niedopełnienie powoduje nieważność testamentu formalizm testamentu oznacza niemożliwość sporządzenia go w innej formie niż przewidziana w ustawie

1.2. WYŁĄCZNOŚĆ TESTAMENTU

-majątkiem na wypadek śmierci można rozporządzać jedynie przez testament

-inne systemy prawne dopuszczają:

1. zawarcie umowy dziedziczenia – strony porozumiewają się w niej co do losów swoich majątków na wypadek śmierci jednej z nich

2. darowiznę mortis causa – wywołuje skutki prawne w chwili śmierci darczyńcy

-polskie prawo zawiera zakaz zawierania umów o przyszły spadek

§2. SPORZĄDZENIE TESTAMENTU

2.1 ZDOLNOŚĆ TESTOWANIA

-sporządzenie testamentu jest czynnością prawną

Zdolność testowania możliwość sporządzenia przez osobę fizyczną ważnego testamentu

-zdolność testowania stanowi wycinek zdolności do czynności prawnych

-zdolność testowania posiada zatem osoba, która:

1. ukończyła 18 lat lub przed ukończeniem tego wieku zawarła związek małżeński

2. nie została ubezwłasnowolniona (częściowo lub całkowicie)

-spadkodawca musi posiadać zdolność testowania w chwili sporządzania testamentu

2.2. WOLA TESTOWANIA

Wola testowania wola i świadomość dokonywania czynności prawnej na wypadek śmierci

-zamiar uregulowania losów majątku musi być powzięty na serio – testator musi działać zamiarem wywołania skutków prawnych

1) Wady oświadczenia woli wola rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci musi być powzięta i wyrażona niewadliwie

-testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:

1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli

2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści

3. pod wpływem groźby

-art. 945 §1 stanowi przepis szczególny w stosunku do ogólnych norm regulujących skutki wadliwego oświadczenia woli

-podstawę dla takiego uregulowania stanowi teoria woli

-zgodnie z tą teorią dla ważności złożonego oświadczenia decydujące znaczenie ma wola wewnętrzna osoby składającej takie oświadczenie

A. Brak świadomości lub swobody brak świadomości lub swobody należy oceniać wg wskazówek z art. 82 KC

-stan ten musi występować w chwili sporządzania testamentu

-choroba psychiczna spadkodawcy nie pociąga za sobą automatycznie nieważności sporządzonego testamentu, gdyż osoba chora psychicznie, pełnoletnia i nieubezwłasnowolniona nie traci zdolności do testowania

-ważnym jest testament sporządzony w okresie lucidum intervallum

-koniecznym jest zatem przeprowadzenie dowodu, czy w chwili sporządzania testamentu spadkodawca działał z odpowiednim rozeznaniem

B. Błąd błąd w tym przypadku jest odmiennie uregulowany niż w art. 84-85 KC

-bierze się pod uwagę każdy błąd istotny subiektywnie

-decydujące znaczenie ma okoliczność, czy spadkodawca sporządziłby testament o określonej treści, gdyby znał rzeczywisty stan rzeczy lub spraw

C. Groźba groźba nie musi być bezprawna, aczkolwiek każda groźba mająca na celu skłonienie spadkodawcy do sporządzenia testamentu o określonej treści jest groźbą bezprawną

-groźba nie musi być obiektywnie poważna – wystarczy, aby miała poważny wpływ na decyzję spadkodawcy

2) Nieważność testamentu sporządzenie testamentu pod wpływem oświadczenia woli pociąga za sobą bezwzględną nieważność testamentu

2.3. ZAKAZ TESTAMENTÓW WSPÓLNYCH

-testament może zawierać rozporządzenia tylko jednego spadkodawcy

-obowiązuje zakaz sporządzania testamentów wspólnych, czyli obejmujących rozrządzenia kilku spadkodawców

-zakaz ten odnosi się zarówno do testamentów zawierających rozrządzenia powiązane ze sobą, jak i całkowicie niezależne

-zakaz testamentów wspólnych nie odnosi się do:

1. testamentu ustnego

2. pisma stwierdzającego treść takiego testamentu

-zakaz ten zatem oznacza, że nie jest dopuszczalne zawarcie w jednym:

• akcie notarialnym

• protokole przy testamencie alograficznym

• piśmie przy testamencie holograficznym

rozporządzeń dwóch lub więcej osób

§3. ODWOŁANIE TESTAMENTU

-oświadczenie woli spadkodawcy jest czynnością mortis causa i nie wywołuje skutków za życia spadkodawcy

-stąd istnieje możliwość odwołania sporządzonego testamentu w każdej chwili

-jedynym ograniczeniem jest to, by:

1. spadkodawca posiadał zdolność testowania

2. odwołania dokonał osobiście

3. wola odwołania powzięta była niewadliwie

-odwołanie może odnosić się do całości lub części testamentu

3.1. SPOSOBY ODWOŁANIA

-odwołanie testamentu może nastąpić na kilka sposobów określonych w art. 946 KC:

1. sporządzenie nowego testamentu

2. w zamiarze odwołania zniszczenie dokumentu zawierającego oświadczenie woli spadkodawcy lub pozbawienie testamentu cech, od których zależy jego ważność

3. dokonanie w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień

1) Sporządzenie nowego testamentu sporządzenie nowego testamentu musi zostać dokonane w jednej z przewidzianych prawem form – niekoniecznie w tej, w której został sporządzony stary testament

• odwołanie testamentu notarialnego może nastąpić w formie testamentu własnoręcznego lub ustnego

-treść testamentu późniejszego może zostać ograniczona tylko do odwołania testamentu poprzedniego

-wówczas porządek dziedziczenia określa ustawa

-spadkodawca może również w nowym testamencie odwołać poprzedni testament i dokonać rozrządzenia o nowej treści

-sporządzenie nowego testamentu może pociągać za sobą odwołanie poprzedniego w sposób dorozumiany

-jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament, nie zaznaczając, że odwołuje stary testament, wówczas odwołaniu ulegają tylko te rozrządzenia starego testamentu, których nie da się pogodzić z rozrządzeniami nowego testamentu

-jeżeli spadkodawca sporządził kilka testamentów o różnej treści w ciągu tego samego dnia, wówczas kolejność ich sporządzenia ustalona zostaje na podstawie pozostawionego oświadczenia spadkodawcy, nawet jeżeli nie odpowiada ono formalnym regułom testamentu

-późniejszy testament może odwołać wcześniejszy, jeżeli jest ważny

-nieważność późniejszego testamentu spowoduje, że nie odwoła on wcześniejszego testamentu

2) Zniszczenie testamentu zniszczenie testamentu (np. podarcie testamentu własnoręcznego) lub pozbawienie go cech, od których zależy ważność testamentu (np. oddarcie podpisu na testamencie własnoręcznym), pociąga za sobą odwołanie testamentu jeżeli nastąpiło w zamiarze odwołania

-czynności te muszą być podjęte osobiście przez spadkodawcę

3) Dokonanie zmian dokonanie w istniejącym testamencie zmian, z których wynika zamiar jego odwołania, może polegać, np. na przekreśleniu testamentu

§4. WYKŁADNIA TESTAMENTU

-wykładnia testamentu powinna być dokonana w taki sposób, aby wola zmarłego została w możliwie najpełniejszy sposób ustalona i zrealizowana

-interpretacji podlega jedynie treść testamentu

-interpretacja dopuszczalna jest tylko wtedy, gdy sformułowania testamentu są niejasne

-niedopuszczalnym jest uzupełnianie treści testamentu w drodze wykładni

-najważniejszą zasadą interpretacyjną jest zasada życzliwej interpretacji (favor testamentii)

-z kilku możliwych tłumaczeń należy wybrać takie, które pozwala na utrzymanie rozrządzeń w mocy

-zawsze należy wybrać najrozsądniejszą wykładnię

-nie można dokonywać wykładni testamentu zgodnie z zasadą życzliwej interpretacji, jeżeli ustawa zawiera reguły, określające, w jaki sposób należy rozumieć sformułowania testamentu budzące wątpliwości

-w KC jest to przepis art. 961:

• jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tą poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku

• jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów

§5. NIEWAŻNOŚĆ I BEZSKUTECZNOŚĆ TESTAMENTU

5.1. NIEWAŻNOŚĆ TESTAMENTU

1) Przyczyny w określonych sytuacjach ustawa przewiduje sankcję w postaci nieważności testamentu -przyczyny nieważności są związane z treścią testamentu -testament, jak każda czynność prawna, jest nieważny jeżeli:

1. jest sprzeczny z ustawą

2. jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego

3. ma na celu obejście ustawy

-nieważnym będzie zatem testament:

• naruszający przepisy KC (np. zakaz powoływania spadkobiercy pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu)

• wspólny

• naruszający przepisy o formie testamentu

• sporządzony przez osobą nieposiadającą zdolności testowania

• sporządzony przez przedstawiciela

• obarczony wadą oświadczenia woli

2) Nieważność z art. 945 KC

-z §1 przepisu wynika, że chodzi o nieważność bezwzględną

-na nieważność bezwzględną można się powołać w każdym czasie i może to uczynić każda osoba zainteresowana

-sąd bierze pod uwagę z urzędu istnienie takiej nieważności

-tymczasem z §2 wynika ograniczenie w czasie możliwości powołania się na nieważność testamentu sporządzonego pod wpływem wady oświadczenia woli

-można zatem wnioskować, że upływ tego terminu pociąga za sobą konwalidację testamentu

5.2. BEZSKUTECZNOŚĆ TESTAMENTU

-testament nieważny nie wywiera skutków prawnych, czyli jest bezskuteczny

-testament może być również bezskuteczny, pomimo że postaje ważny:

• art. 976 KC przewiduje bezskuteczność zapisu rzeczy oznaczonej co do tożsamości, jeżeli rzecz nie należy do spadku w chwili jego otwarcia albo jeżeli spadkodawca nie był w chwili śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy, chyba że co innego wynika ze znanej woli spadkodawcy

• bezskuteczność będzie miała również miejsce, gdy powołany w testamencie spadkobierca umrze przed otwarciem spadku lub też będzie traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku

5.3. KONWERSJA TESTAMENTU

Konwersja konwersja polega na tym, że w miejsce zamierzonej czynności prawnej zostaje substytuowana inna czynność prawna, o ile czynność zamierzona odpowiada wymogom czynności zastępczej

-zastępcza czynność prawna umożliwia realizację tego samego lub podobnego celu

-konwersja charakteryzuje się następującymi cechami:

1. dokonuje się na podstawie szczególnego przepisu ustawy odnoszącego się do konkretnego stanu faktycznego

2. następuje z mocy prawa

3. rezultat jest ściśle określony przez normę prawną

Konwersja testamentu możliwość potraktowania testamentu nieodpowiadającego wymogom określonej formy jako testamentu sporządzonego w innej przewidzianej prawem formie

-możliwość konwersji wynika z założenia, że należy – w miarę możliwości – dążyć do utrzymania w mocy raz dokonanej czynności prawnej, zwłaszcza czynności mortis causa

-kwestia dopuszczalności konwersji ma ogromne znaczenie w przypadku testamentów allograficznych

-SN uznał, że testament allograficzny sporządzony nieumiejętnie może zostać uznany za testament ustny

5.4. STWIERDZENIE NIEWAŻNOŚCI TESTAMENTU

-nieważność testamentu zawsze stwierdza sąd

-powództwo o ustalenie nieważności testamentu jest dopuszczalne, o ile interes prawny powoda nie może być zaspokojony w innym postępowaniu, w szczególności w postepowaniu o nabycie spadku albo w postępowaniu
o uchylenie/zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku

-w praktyce powództwo dopuszczalne jest w bardzo rzadkich przypadkach

§6. OTWARCIE I OGŁOSZENIE TESTAMENTU

-po śmierci spadkodawcy należy ustalić, kto i w jakich częściach i na jakiej podstawie doszedł do dziedziczenia

-przede wszystkim należy ustalić, czy:

• spadkodawca pozostawił testament

• testament został sporządzony w sposób ważny

• jaka jest treść testamentu

-osoba, u której znajduje się testament, ma obowiązek złożyć go w sądzie spadku, gdy dowie się o śmierci spadkodawcy

-niewykonanie tego obowiązku zagrożone jest sankcją w postaci odpowiedzialności za powstałą szkodę
oraz grzywną

-sąd może także prowadzić poszukiwania testamentu, polegające w szczególności na nakazaniu złożenia stosownej treści oświadczenia

-jeżeli sąd uzyska informacje o osobie w posiadaniu której znajduje się testament – wyda postanowienie nakazujące jej złożenie testamentu w określonym terminie

-sąd dokonuje otwarcia i ogłoszenia testamentu, kiedy ma dowód śmierci spadkodawcy

-o terminie otwarcia i ogłoszenia testamentu nie zawiadamia się osób zainteresowanych

-jeżeli jest kilka testamentów sąd otwiera i ogłasza je wszystkie, a na każdym z nich czyni się wzmiankę
o innych

-z otwarcia i ogłoszenia testamentu sporządza się protokół

-analogiczny tryb odnosi się do pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego

-otwarcia i ogłoszenia testamentu może również dokonać notariusz

-w razie złożenia testamentu notariusz dokonuje jego otwarcia i ogłoszenia, chyba że otwarcie i ogłoszenie już nastąpiło

-z otwarcia i ogłoszenia testamentu notariusz sporządza protokół

-otwarcie i ogłoszenie testamentu ma charakter formalny

-jego celem jest ujawnienie treści testamentu

-w postępowaniu nie bada się ważności testamentu

-ogłoszenie testamentu nie jest przesłanką ważności testamentu

-o dokonanym otwarciu i ogłoszeniu testamentu sąd spadku zawiadamia – w miarę możliwości – osoby, których rozporządzenia testamentu dotyczą oraz wykonawcę testamentu i kuratora spadku

VI. FORMA TESTAMENTU

§1. UWAGI OGÓLNE

1.1. FORMALIZM TESTAMENTU

-testament należy do czynności prawnych o wysokim stopniu sformalizowania

-musi on zostać sporządzony w formie przewidzianej prawem i z zachowaniem wszystkich wymogów ustawowych

-przepisy regulujące te kwestie mają charakter norm bezwzględnie obowiązujących

1.2 TESTAMENTY ZWYKŁE I SZCZEGÓLNE

-polskie prawo wyróżnia dwie kategorie testamentów:

1. testamenty zwykłe mogą być sporządzone przez każdą osobę mającą zdolność testowania w dowolnie wybranej chwili i określają porządek dziedziczenia niezależnie od tego, ile upłynęło czasu pomiędzy sporządzeniem testamentu a otwarciem spadku
   -zalicza się do nich:

   1. testament holograficzny (art. 949 KC)

   2. testament notarialny (art. 950 KC)

   3. testament allograficzny (art. 951 KC)

2. testamenty szczególne mogą być sporządzone tylko wtedy, gdy zostały spełnione dodatkowe przesłanki przewidziane ustawą
   -charakteryzują się czasowo ograniczoną mocą
   -testament szczególny traci moc z upływem 6 miesięcy od dnia ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu
   -zalicza się do nich:

   1. testament ustny (art. 952 KC)

   2. testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym (art. 953 KC)

   3. testament wojskowy (art. 954 KC)

§2. TESTAMENTY ZWYKŁE

2.1. TESTAMENT HOLOGRAFICZNY (WŁASNORĘCZNY)

1) Przesłanki ważności art. 949 §1 KC wprowadza następujące przesłanki ważności testamentu holograficznego (własnoręcznego):

1. własnoręczne pismo

2. data

3. podpis

-dla ważności takiego testamentu wystarczy napisanie go w całości pismem ręcznym przez spadkodawcę, złożenie podpisu i opatrzenie datą

-brak daty w pewnych przypadkach może pozostać bez wpływu na ważność testamentu

-mimo, że przesłanki ważności testamentu są łatwe do zachowania – sporządzenie testamentu stwarza najwięcej problemów w praktyce

2) Pismo testament musi zostać w całości własnoręcznie napisany przez testatora

-wymóg taki został wprowadzony ze względu na to, że sfałszowanie całego pisma jest trudniejsze niż sfałszowanie podpisu

-wyłączone jest stosowanie jakichkolwiek urządzeń do pisania (np. maszyna do pisania), ponieważ pismo musi wykazywać indywidualne cechy testatora

-możliwe jest jednak napisanie testamentu protezą lub nogą, jeżeli spadkodawca jest inwalidą

-nieistotnym jest natomiast jakim narzędziem piszącym posługuje się spadkodawca i na jakim podłożu utrwala pismo, np. ważnym będzie testament napisany kredą na murze

-spadkodawca musi wiedzieć co pisze

-takiego testamentu nie może zatem sporządzić osoba nieumiejąca czytać lub pisać

3) Podpis podpis ma na celu ułatwić stwierdzenie, że sporządzone pismo jest ukończonym testamentem i dowodzić, że osoba sporządzająca miała wolę i świadomość testowania

-podpis wskazuje ponadto od jakiej osoby pochodzi pismo

-podpis powinien składać się z imienia i nazwiska

-nazwisko nie musi być podane w pełnym brzmieniu (osoba mająca podwójne nazwisko może podpisać się tylko jednym członem)

-można również użyć skrótu nazwiska, jeżeli spadkodawca się takowym posługiwał

-równoznaczne z umieszczeniem nazwiska, jest podpisanie się używanym pseudonimem

-SN dopuszcza również posłużenie się inicjałami lub parafą

-podpis powinien być umieszczony pod pismem zawierające rozrządzenia spadkodawcy

-umieszczenie go w innym miejsc pociąga za sobą nieważność testamentu

-sankcja taka nie występuje, gdy w razie zamieszczenia podpisu w innym miejsc jego związek z treścią rozrządzeń jest oczywisty

4) Data umieszczenie w testamencie daty służy osiągnięciu dwóch celów:

1. ustaleniu, czy testator w chwili sporządzenia testamentu posiadał zdolność testowania

2. ustaleniu kolejności sporządzonych testamentów

-KC nie określa z jakich elementów powinna składać się data

-najbardziej precyzyjne jest podanie dnia, miesiąca i roku sporządzenia testamentu

-dopuszczalne jest podanie daty w sposób opisowy (np. wigilia Bożego Narodzenia 1993r.)

-jeżeli podana data nie pozwala na określenie dnia/miesiąca/roku, wówczas testament uznaje się za niedatowany

-brak daty, a także data nieprawdziwa, powoduje nieważność testamentu

-wyjątkiem od tej zasady jest art. 949 §2 KC, zgodnie z którym brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów

-zgodnie z poglądem SN brak daty nie powoduje nieważności testamentu, gdy postępowanie sądowe prowadzi do usunięcia tej wątpliwości

2.2. TESTAMENT NOTARIALNY

-KC nie określa wymogów formalnych, jakim ma odpowiadać testament notarialny

-art. 950 KC stwierdza jedynie, że testament może zostać sporządzony w formie aktu notarialnego

-oznacza to odesłanie do przepisów ustawy – Prawo o notariacie

-jako akt notarialny testament musi odpowiadać ustawowym wymogom przewidzianym dla takiego aktu, np.

• obowiązek notariusza przekonania się, że treść dokonanej czynności jest dokładnie znana i zrozumiała dla testatora będącego osobą głuchą lub głuchoniemą oraz umieszczenia o tym wzmianki w treści dokumentu

2.3. TESTAMENT ALLOGRAFICZNY

Przesłanki ważności testament allograficzny to testament urzędowy, ponieważ przy jego sporządzaniu wymagana jest obecność osoby pełniącej funkcje publiczne

-dla ważności takiego testamentu niezbędne jest dopełnienie następujących formalności:

1. ustne oświadczenie woli przez spadkodawcę wobec osoby urzędowej i dwóch świadków

2. spisanie woli testatora w protokole z podaniem daty jego sporządzenia

3. odczytanie spadkodawcy protokołu w obecności świadków

4. podpisanie odczytanego protokołu przez spadkodawcę, osobę urzędową i świadków testamentu

1) Ustne oświadczenie woli w przypadku testamentu alograficznego spadkodawca ma obowiązek oświadczyć swoją ostatnią wolę ustnie

-nie może tu zostać użyty inny system znaków, np. język migowy

-wymóg ten ma na celu zapewnienie, aby uzewnętrzniana wola była zgodna z rzeczywistymi zamierzeniami spadkodawcy i mogła być wyrażona swobodnie i świadomie

2) Osoba przyjmująca oświadczenie krąg osób uprawnionych do przyjęcia oświadczenia spadkodawcy określa art. 951 §1 KC w brzmieniu ustalonym w oparciu o ustawę o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta (2002r.)

-spadkodawca powinien zatem swoją wolę oświadczyć wobec:

1. wójta/burmistrza/prezydenta miasta

2. starosty

3. marszałka województwa

4. sekretarza powiatu albo gminy

5. kierownika USC

3) Protokół oświadczenie spadkodawcy zostaje spisane w protokole

-protokół może być sporządzony przez urzędnika lub przez inną osobę, ręcznie lub na maszynie

-w protokole należy podać datę jego sporządzenia

-data musi zawierać dzień/miesiąc/rok sporządzenia protokołu

-data nieprawdziwa lub brak daty pociąga za sobą nieważność testamentu

-protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków

-protokół zostaje następnie podpisany przez spadkodawcę, urzędnika oraz świadków

-jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, należy zaznaczyć to w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu

4) Świadkowie oświadczenie spadkodawcy musi być złożone w obecności co najmniej 2 świadków

-roli świadków nie mogą pełnić osoby wyłączone na podstawie art. 956 KC

§3. TESTAMENTY SZCZEGÓLNE

3.1. TESTAMENT USTNY

1)Przesłanki ważności testament ustny jest testamentem szczególnym i w związku z tym nie może być sporządzony w każdej, dowolnie wybranej przez spadkodawcę chwili

-musi istnieć co najmniej jedna z wymienionych w art. 952 §1 KC przesłanek:

1. obawa rychłej śmierci spadkodawcy

2. zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe

3. zachowanie zwykłej formy testamentu jest znacznie utrudnione

2) Obawa rychłej śmierci spadkodawcy wymóg ten powoduje konieczność dokonania oceny, czy śmierć groziła spadkodawcy w najbliższym czasie po sporządzeniu testamentu

-ocena może być dokonywana z punktu widzenia wiedzy lekarskiej i doświadczenia życiowego

-ocena ta nie może być dokonywana jedynie w oparciu o subiektywne odczucia spadkodawcy

-obawa rychłej śmierci musi istnieć w chwili sporządzenia testamentu

3) Okoliczności szczególne okoliczności uniemożliwiające lub znacznie utrudniające skorzystanie ze zwykłej formy testamentu nie zostały wyliczone w ustawie

-chodzi tu okoliczności niecodzienne, odbiegające od normalnego stanu rzeczy

-mogą to być zdarzenia o charakterze obiektywnym (np. powódź, przerwanie komunikacji) lub mogą to być zdarzenia leżące po stronie spadkodawcy i pozostawać w związku np. z jego stanem zdrowia

-okoliczności szczególne muszą prowadzić do niemożliwości lub znacznego utrudnienia w tym zakresie

-sytuacja taka wystąpi, gdy spadkodawca nie jest w stanie udać się odo osoby urzędowej uprawnionej do odebrania oświadczenia przy testamencie allograficznym lub do notariusza

-testator nie jest w stanie sporządzić testamentu zwykłego, jeżeli nie umie lub nie może pisać

4) Oświadczenie spadkodawcy testament ustny zostaje sporządzony w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swoją wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej 3 świadków

-spadkodawca musi wyraźnie wskazać, co i komu przekazuje na wypadek swojej śmierci

-spadkodawca nie musi jednak wyrażać woli ustnie

-może to uczynić przy pomocy systemu znaków (np. język migowy), ale system ten musi być znany zarówno spadkodawcy, jak i świadkom

5) Świadkowie świadkami testamentu ustnego nie mogą być osoby wyłączone na mocy art. 956-957 KC

-świadków musi być co najmniej 3

-wezwanie większej liczby świadków daje większy stopień pewności, że testament został sporządzony

6) Stwierdzenie treści testamentu testament ustny zostaje sporządzony przez spadkodawcę w chwili złożenia przez niego oświadczenia w obecności co najmniej 3 świadków

-dla jego ważności jest niezbędne stwierdzenie treści dokonanych rozrządzeń przez spadkodawcę

-istnieją dwa sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego:

1. spisanie treści testamentu przed upływem roku od jego sporządzenia

2. zgodne zeznania świadków złożone przed sądem w terminie 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku

-przewidziane sposoby stwierdzenia treści testamentu są sposobami wyłącznymi

-jeżeli upłyną terminy przewidziane w ustawie i treść testamentu nie zostanie prawidłowo ustalona, to testament jest ważny ale bezskuteczny

A. Pismo pismo stwierdzające treść rozrządzeń spadkodawcy ma zostać sporządzone przez jednego ze świadków lub osobę trzecią

-osobą trzecią nie może być osoba powołana do dziedziczenia lub taka, dla której przewidziano korzyść

-pismo może zostać spisane pismem ręcznym lub maszynowym

-dla swojej ważności wymaga podania miejsca i daty złożenia oświadczenia przez spadkodawcę oraz miejsca
i daty sporządzenia pisma

-pismo powinno zostać podpisane przez spadkodawcę oraz dwóch świadków (lub wszystkich świadków)

-pismo powinno być sporządzone przed upływem 1 roku od chwili złożenia oświadczenia przez spadkodawcę

-jeżeli w tym czasie wola spadkodawcy nie zostanie spisana, wówczas treść testamentu ustnego ustala się w oparciu o zeznania świadków

B. Zeznania świadków zeznania te powinny zostać złożone przed upływem 6 miesięcy od otwarcia spadku

-zeznania świadków musza być zgodne

-jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków jest niemożliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, wówczas sąd może poprzestać na zeznaniach dwóch świadków

3.2. TESTAMENT NA POLSKIM STATKU MORSKIM LUB POWIETRZNYM

-jeżeli testament jest sporządzany w trakcie podróży polskim statkiem morskim lub powietrznym, testator składa swoje oświadczenie woli wobec:

1. kapitana statku lub jego zastępcy

2. dwóch świadków

-dowódca statku (jego zastępca) zapisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania

-pismo odczytywane jest spadkodawcy w obecności świadków

-pismo podpisują spadkodawca, świadkowie i kapitan statku (zastępca)

-jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, w piśmie należy umieścić wzmiankę o przyczynie braku podpisu

-w razie niemożliwości zachowania tej formy jest możliwe sporządzenie testamentu ustnego

-testament na polskim statku morskim/powietrznym ma charakter testamentu alograficznego

-mogą go jednak sporządzić osoby głuche lub nieme

3.3. TESTAMENT WOJSKOWY

-testament wojskowy może zostać sporządzony tylko w czasie:

1. wojny

2. mobilizacji

3. przebywania w niewoli

-ponadto mogą go sporządzić jedynie osoby wymienione w rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej w sprawie testamentów wojskowych (1965r.)

-rozporządzenie przewiduje:

1. 3 formy podstawowe – formy podstawowe stanowią testament allograficzny z pewnymi modyfikacjami

2. formę szczególną

§4. ŚWIADKOWIE TESTAMENTU

4.1 ROLA ŚWIADKÓW

-obecność świadków przy testamencie ma na celu doprowadzić do zwiększenia stopnia prawdopodobieństwa, że oświadczenie woli zostało złożone prawidłowo, tzn. zgodnie z formalnymi wymogami ustawy

-świadkowie ponadto mają zapewnić zgodność pisma zawierającego rozrządzenia spadkodawcy z jego rzeczywistą wolą

-świadkowie, ze względu na istotność ich roli, muszą spełniać określone ustawą wymagania

-muszą oni być zdolni do bycia świadkami testamentu

-w tym zakresie ustawa wymaga, by świadek posiadał pełną zdolność do czynności prawnych

4.2. ZDOLNOŚĆ PEŁNIENIA ROLI ŚWIADKA

-KC nie określa w sposób pozytywny przesłanek zdolności do pełnienia roli świadka testamentu, ale zawiera wskazanie okoliczności, które powodują niemożliwość pełnienia roli świadka

-wyróżnia się 2 rodzaje niezdolności do bycia świadkiem:

1. bezwzględną niemożliwość pełnienia roli świadka przy każdym testamencie

2. względną niemożliwość bycia świadkiem przy sporządzaniu testamentu przez określone osoby lub przy dokonywaniu pewnych rozrządzeń

1) Niezdolność bezwzględna zgodnie z art. 956 KC nie mogą być świadkami testamentu:

1. osoby niemające pełnej zdolności do czynności prawnych – zatem zdolności takiej nie posiadają osoby niepełnoletnie, ubezwłasnowolnione oraz takie, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego
   -świadkami nie mogą być również osoby pełnoletnie, które nie zostały ubezwłasnowolnione, ale które z uwagi na ich stan zdrowia nie są w stanie pojąć znaczenia czynności dokonywanych w ich obecności

2. osoby niewidome, głuche lub nieme – ich kalectwo powoduje, że nie są w stanie należycie pełnić roli świadka
   -złożenie zeznań przez taką osobę jest dopuszczalne na piśmie lub przy pomocy biegłych

3. osoby niemogące czytać i pisać – wyłączenie to odnosi się zarówno do osób, które nie potrafią pisać/czytać, jak i do osób, które nie są w stanie pisać/czytać (np. ze względu na stan zdrowia)

4. osoby niewładające językiem, w którym spadkodawca sporządza testament - jest to właściwie niezdolność względna, bo osoba ta może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu w języku, którym świadek włada

5. osoby skazane prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania – świadectwo takiej osoby jest niewiarygodne
   -niezdolność ta trwa od momentu uprawomocnienia się wyroku sądu do chwili zatarcia skazania

2) Niezdolność względna została unormowana w art. 957 KC

-nie może być świadkiem testamentu:

1. osoba, dla której w testamencie przewidziana została jakakolwiek korzyść

2. małżonek spadkodawcy

3. krewni i powinowaci pierwszego lub drugiego stopnia

4. osoby pozostające ze spadkodawcą w stosunku przysposobienia

5. osoba fizyczna będąca organem osoby prawnej, dla której została przewidziana korzyść

-naruszenie zakazu ustawowego powoduje nieważność tych postanowień testamentu, które przysparzają korzyść właśnie tym osobom

4.3. ŚWIADKOWIE KWALIFIKOWANI

Świadkowie kwalifikowani są nimi:

• osoby uprawnione do przyjęcia oświadczenia spadkodawcy przy sporządzaniu testamentu alograficznego

• kapitan polskiego statku morskiego lub powietrznego (lub jego zastępca)

• notariusz

VII. TREŚĆ TESTAMENTU

§1. ZAGADNIENIA OGÓLNE

1.1. KONIECZNA TREŚĆ TESTAMENTU

-treść testamentu podlega ograniczeniom wynikającym z ogólnych przepisów odnoszących się do treści czynności prawnych

-treść testamentu nie może być sprzeczna z ustawą, zasadami współżycia społecznego i nie może mieć na celu ominięcia ustawy

-KC nie określa wyraźnie koniecznej treści testamentu

• brak powołania spadkobiercy nie powoduje nieważności testamentu – testament potwierdza wówczas wolę spadkodawcy, by dziedziczenie nastąpiło wg reguł ustawowych

• dyspozycja nie musi dotyczyć elementów majątkowych

1.2. SWOBODA TESTOWANIA

Swoboda testowania zakres uprawnień pozwalających spadkodawcy dysponować swoim majątkiem na wypadek śmierci

-swoboda testowania obejmuje przede wszystkim możliwość:

• powołania do dziedziczenia osoby

• możliwość dokonania rozrządzeń całym swoim majątkiem

-spadkodawca może uczynić spadkobiercą dowolną osobę fizyczną (bliską lub obcą) lub osobę prawną

Ograniczenia swobody testowania w prawie polskim nie istnieją co do zasady ograniczenia swobody testowania w odniesieniu do osoby spadkobiercy, jak i majątku, którego dotyczą rozrządzenia

-niekiedy za takie ograniczenie uznaje się jednak zachowek

§2. USTANOWIENIE SPADKOBIERCY

2.1. POWOŁANIE DO DZIEDZICZENIA

1) Określenie osoby spadkobiercy art. 959 KC pozwala spadkodawcy powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób

-powołanie do części spadku oznacza powołanie do części ułamkowej

-jest zatem możliwa sytuacja, w której ta sama osoba dziedziczy spadek w części z ustawy, a w części z ustawy

-np. Spadkodawca powołał do ½ spadku jedno z dwojga dzieci (A) i wyłączył od dziedziczenia małżonka. Do dziedziczenia zatem drugiej połowy majątku dojdzie zatem dwoje dzieci spadkodawcy: A i B. W efekcie A odziedziczy ¾ spadku, a B ½ całego spadku.

-osoba spadkobiercy musi być przez spadkodawcę określona w taki sposób, aby było możliwe jej zindywidualizowanie

-nie musi to być imię i nazwisko; wystarczyć może określenie, np. mój najstarszy syn

-nie jest dopuszczalnym zaznaczenie w testamencie, że osobę spadkobiercy ma wskazać osoba trzecia

2) Zakaz powołania warunkowego i terminowego powołanie spadkobiercy nie może być dokonane pod warunkiem ani z zaznaczeniem terminu

-zakaz warunkowego i terminowego powołania spadkobiercy uzasadniany jest chęcią uniknięcia stanu niepewności

-naruszenie zakazu może wywołać dwojakiego rodzaju skutki:

• zastrzeżenie warunku lub terminu może być traktowane jako nieistniejące (spadkobierca powołany jest bezwarunkowo)

• jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany – powołanie spadkobiercy jest nieważne

-powyższe reguły nie mają zastosowania, jeżeli ziszczenie się warunku lub nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku

3) Przeznaczenie oznaczonej osobie poszczególnych przedmiotów jeżeli wartość przedmiotów przekazanych jednej osobie w testamencie jest tak duża, że wartość pozostałych przedmiotów należy ocenić jako znikomą powoduje, że zastosowanie znajduje art. 961 KC – nakazuje on w razie wątpliwości traktować taką osobę jako spadkobiercę powołanego do całego spadku

4) Wielkość udziałów spadkodawca może powołać jednego lub więcej niż jednego spadkobiercę

-jeżeli powołuje kilku spadkobierców, wówczas spadkodawca powinien określić ich udziały

-jeżeli określenie nie wynika z treści testamentu, spadkobiercy dziedziczą w częściach równych, nawet jeżeli są spadkobiercami ustawowymi i ustawa przewiduje dla nich inny udział w spadku

-np. Spadkodawca powołał do dziedziczenia małżonka (M) oraz rodziców (A i B) bez określenia ich udziałów. Każde z nich otrzyma 1/3 spadku, gdyż ich udziały są równe. W przypadku dziedziczenia ustawowego porządek dziedziczenia byłby następujący: M – ½, A – ¼, B – ¼ całości spadku.

-spadkodawca może przeznaczyć kilku osobom przedmioty majątkowe, które wyczerpują cały spadek

-osoby takie, w razie wątpliwości poczytuje się za spadkobierców powołanych do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów do wartości całego spadku

-osoby takie są spadkobiercami, a nie zapisobiorcami i ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe

-dla określenia wielkości udziałów poszczególnych spadkobierców decydujące znaczenie ma obiektywna wartość poszczególnych przedmiotów

-reguły z art. 961 KC mają zastosowanie tylko wówczas, gdy powstają wątpliwości co do woli spadkodawcy

2.2. TESTAMENT NEGATYWNY. WYDZIEDZICZENIE

1) Testament negatywny polega na pozbawieniu spadkobiercy ustawowego jego udziału w spadku

-testament negatywny jest zatem testamentem, którego treść obejmuje jedynie wyłączenie spadkobiercy (-ów) ustawowego (-ych) od dziedziczenia, np.

Moją wolą jest by najstarszy syn nie dziedziczył po mnie

-dopuszczalność sporządzenia testamentu negatywnego nie została wyraźnie przewidziana w prawie polskim

2) Wydziedziczenie wydziedziczenie sensu stricto to pozbawienie zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku

A. Przyczyny wydziedziczenia – przyczyny wydziedziczenia określone są wyczerpująco w art. 1008 KC i są to:

1. uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy – postępowanie spadkobiercy musi spotykać się z dezaprobatą spadkodawcy

2. dopuszczenie się przez spadkobiercę względem spadkodawcy lub jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci

3. uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych – niedopełnianie tych obowiązków musi mieć charakter trwały
   -do takich obowiązków zalicza się, np.:

   • obowiązek alimentacyjny

   • obowiązek opieki i pomocy niedołężnemu rodzicowi

-jeżeli przyczynę wydziedziczenia stanowi pewien stan trwały (pkt. 1 i 2) to musi on istnieć w chwili sporządzania testamentu

-zdarzenie jednorazowe musi natomiast wystąpić przed sporządzeniem testamentu

-wydziedziczenie może być dokonane wyłącznie w testamencie (należy podać także przyczynę)

B. Przebaczenie – wydziedziczenie jest bezskuteczne, jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy

-jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał z.d.cz.p., przebaczenie jest skuteczne, jeżeli nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem

-przebaczenie dokonane po sporządzeniu testamentu może nastąpić tylko w drodze sporządzenia nowego testamentu

2.3. PODSTAWIENIE, PRZYROST

1) Podstawienie (substytucja) podstawienie to zastąpienie jednej osoby lub rzeczy inną osobą lub rzeczą

-prawo polskie dopuszcza możliwość powołania w testamencie spadkobiercy na wypadek, gdyby osoba powołana jako spadkobierca ustawowy/testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (podstawienie zwykłe)

-niedopuszczalnym jest natomiast podstawienie powiernicze

-polega ono na zobowiązaniu spadkobiercy do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie

-takie postanowienie testamentu wywoła skutek tylko wtedy, gdy inna osoba została powołana w ramach podstawienia zwykłego

-w konsekwencji ustawa nakazuje traktować podstawienie powiernicze jako podstawienie zwykłe

-spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chce dziedziczyć, jeżeli odrzuci spadek

-spadkobierca nie może dziedziczyć, jeżeli nie dożyje otwarcia spadku lub jest tak traktowany (niegodność)

2) Przyrost jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce/nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział przypada pozostałym spadkobiercom w stosunku do przypadających im udziałów

-instytucja przyrostu działa wówczas, gdy spadkodawca nie wyraził odmiennej woli

-testator może zatem skutecznie włączyć przyrost

-wyłączenie przyrostu może nastąpić np. w drodze podstawienia

§3. INNE ROZPORZĄDZENIA TESTAMENTOWE

3.1. ZAPIS ZWYKŁY

1) Zapis zwykły dyspozycja spadkodawcy, którą nakłada on na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek dokonania pewnego przysporzenia majątkowego na rzecz innej osoby

-osoba ta nie staje się spadkobiercą, a jedynie z chwilą otwarcia spadku uzyskuje roszczenie o wykonanie zapisu

-z reguły otrzymuje ona pewną korzyść majątkową z majątku spadkowego

-zapisobierca jest wierzycielem, a spadkobierca dłużnikiem

-zapis zwykły charakteryzuje się następującymi cechami:

1. może zostać ustanowiony jedynie w testamencie (jego źródłem nie może być inna czynność prawna)

2. musi zostać dokonany na rzecz oznaczonej osoby

3. istota zapisu wyraża się w nałożeniu na podmiot obciążony (spadkobiercę) obowiązku spełnienia określonego świadczenia majątkowego

2) Zapisobiorca do zapisu mają odpowiednie zastosowanie przepisy o powołaniu spadkobiercy w kwestii oceny zdolności do dziedziczenia i niegodności

-zapisobiorcą może być osoba fizyczna lub osoba prawna, byleby żyła/istniała w chwili otwarcia spadku

-zapisobiorcą może być również nasciturus, o ile urodzi się żywy

-osoba oznaczona jako zapisobiorca nie uzyska wierzytelności, jeżeli zostanie uznana za niegodną

-możliwe jest również odrzucenie zapisu

-w razie ustanowienia zapisu dla kilku osób bez określenia wielkości ich udziałów, zapis przypadnie im w częściach równych

-spadkobierca może ustanowić również zapisobiorcę podstawionego

3) Osoba obciążona zapisem obowiązek spełnienia określonego świadczenia może zostać nałożony na:

1. spadkobiercę

2. zapisobiorcę (dalszy zapis)

-jeżeli osoba powołana jako spadkobierca testamentowy nie chce/nie może być spadkobiercą , wówczas osobą obciążoną zapisem staje się spadkobierca ustawowy

-obowiązek taki ciąży również na spadkobiercy podstawionym oraz spadkobiercy, któremu przypada udział spadkowy z tytułu przyrostu

-jeżeli testator powołał kilku spadkobierców i ustanowił zapis, nie określając w jakim zakresie obciąża on poszczególnych spadkobierców, wówczas zapis obciąża ich wg wielkości ich udziałów

-jeżeli osoba, na rzecz której został uczyniony zapis nie chce/nie może być zapisobiercą, obciążony zapisem zostaje zwolniony z obowiązku jego wykonania

-w braku odmiennej woli spadkodawcy ma on jednak obowiązek wykonania dalszych zapisów

-zapisobierca obciążony dalszym zapisem może zwolnić się od obowiązku w ten sposób, że dokona na rzecz dalszego zapisobiercy bezpłatnego przeniesienia praw otrzymanych z tytułu zapisu albo przelewu roszczenia o jego wykonanie (upoważnienie przemienne)

4) Warunek i termin zapis może zostać ustanowiony pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu

-do zapisu warunkowego/terminowego będą miały zastosowanie ogólne przepisy dotyczące warunku i terminu

5) Treść zapisu treść zapisu może być zróżnicowana, np. może zobowiązywać obciążonego do przeniesienia własności i wydania rzeczy, ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego na rzecz zapisobiercy, wypłacenie zapisobiercy określonej sumy pieniężnej

Rzecz oznaczona co do tożsamości	-jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości znajdująca się w posiadaniu zapisobiorcy do roszczeń zapisobiercy o: wynagrodzenie za korzystanie rzeczy o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości oraz do roszczeń obciążonego zapisem o zwrot nakładów na rzecz stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy
Rzecz oznaczona co do gatunku	-zapisobierca ma obowiązek nabyć określoną liczbę takich rzeczy i ich własność przenieść na uprawnionego -zapisobierca może żądać od obciążonego zapisem odszkodowania za nienależyte wykonanie zapisu lub żądać dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych rzeczy tego samego gatunku wolnych od wad oraz naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia

6) Wymagalność roszczenia zapisobiorcy roszczenie o wykonanie zapisu staje się wymagalne, w braku odmiennej woli spadkodawcy, niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu

-spadkodawca może również określić w testamencie termin wykonania zapisu przez spadkobiercę

-nadejście tego terminu powoduje stan wymagalności roszczenia

-oznaczony przez spadkodawcę termin nie może kolidować z istotą zobowiązania, np. nie może on zostać określony na chwilę otwarcia spadku

-chwilę wymagalności zapisu należy ustalać z zachowaniem konkretnych okoliczności

7) Przedawnienie roszczenie o wykonanie zapisu przedawnia się z upływem 5 lat od dnia wymagalności zapisu

8) Nieruchomość rolna przedmiotem zapisu może być:

1. gospodarstwo rolne lub jego część

2. wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej

-obciążyć takim zapisem można spadkobiercę dziedziczącego gospodarstwo rolne

-takiego spadkobiercę można obciążyć także zapisem, którego przedmiotem jest świadczenie pieniężne

-jeżeli przedmiotem zapisu jest:

• nieruchomość rolna wchodząca w skład gospodarstwa rolnego lub jej część

• wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej

niedopuszczalne jest wykonanie takiego zapisu, jeżeli prowadziłoby to do podziału gospodarstwa sprzecznego z zasadami prawidłowej gospodarki

-spadkobierca może wówczas żądać zmiany przedmiotu zapisu na świadczenie pieniężne

-jeżeli przedmiotem zapisu obciążającego spadkobiercę gospodarstwa rolnego jest świadczenie pieniężne stosuje się odpowiednio art. 216 KC

-możliwe jest zatem obniżenie tego świadczenia albo rozłożenie na raty należnej sumy lub odroczenie terminu płatności

3.2. ZAPIS WINDYKACYJNY

1) Zapis windykacyjny rozporządzenie testamentowe, którego skutki następują ex lege w chwili otwarcia spadku

-oznacza to, że zapisobierca z zapisu windykacyjnego w chwili śmierci spadku i otwarcia spadku:

• nabywa roszczenie do osoby obciążonej zapisem o jego wykonanie

• staje się podmiotem praw będących przedmiotem zapisu windykacyjnego

↓

Zapisobierca w chwili otwarcia spadku staje się właścicielem rzeczy i może skorzystać z roszczenia windykacyjnego (domagać się wydania rzeczy od spadkobiercy).

Zapis zwykły	Zapis windykacyjny
-powoduje powstanie w chwili otwarcia spadku stosunku obligacyjnego pomiędzy zapisobiorcą a osobą obciążoną zapisem	-przy zapisie windykacyjnym stosunek obligacyjny nie powstaje, ponieważ zapisobierca z chwilą otwarcia spadku ex lege nabywa przedmiot zapisu windykacyjnego
-przedmiot zapisu zwykłego stanowi składnik majątku spadkowego	-przedmiot zapisu windykacyjnego nie wchodzi w skład spadku

-zapis windykacyjny charakteryzuje się następującymi cechami:

1. może zostać ustanowiony jedynie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego

   • w razie umieszczenia zapisu windykacyjnego w testamencie sporządzonym w innej formie uznaje się go za zapis zwykły

2. zapis windykacyjny musi zostać dokonany na rzecz oznaczonej osoby

3. istota zapisy windykacyjnego zawiera się w nabyciu przez zapisobiercę wskazanego przedmiotu w chwili otwarcia spadku

2) Zapisobierca do zapisów windykacyjnych stosuje się odpowiednio przepisy o:

• powołaniu spadkobiercy

• przyjęciu i odrzuceniu spadku

• zdolności do dziedziczenia

• niegodności

-zapisobiorcą windykacyjnym może być osoba fizyczna lub osoba prawna, która żyje/istnieje w chwili otwarcia spadku

-z.w. może być również nasciturus pod warunkiem że urodzi się żywy

-z.w. może być również fundacja ustanowiona przez spadkodawcę w testamencie, pod warunkiem, że zostanie wpisana do rejestru w terminie 2 lat od ogłoszenia testamentu

-zapisobiorca:

• nie nabędzie przedmiotu zapisu, jeżeli zostanie uznany za osobę niegodną

• może złożyć oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu zapisu (nie jest jednak możliwe przyjęcie zapisu windykacyjnego z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe)

-w razie ustalenia kilku z.w. bez określenia ich udziałów, zapis przypadnie im w częściach równych

-z.w. może skorzystać również z podstawienia zwykłego, a także będzie działał w stosunku do niego przyrost

-nie jest możliwe ustanowienie zapisu windykacyjnego na rzecz spadkobiercy, ponieważ spadkobierca i zapisobierca nabywają prawo równocześnie (w chwili otwarcia spadku)

-spadkobierca nabywa ogół praw i obowiązków pod tytułem ogólnym (sukcesja generalna)

-zapisobierca nabywa prawa i obowiązki pod tytułem szczególnym (sukcesja syngularna)

-skutki zapisu windykacyjnego w postaci przejścia przedmiotu zapisu na zapisobiercę powstają ex lege w chwili otwarcia spadku

-sytuacja zapisobiercy jest zbliżona do sytuacji spadkobiercy

-przedmiot zapisu windykacyjnego nie wchodzi w skład spadku, a po stronie spadkobiercy nie powstaje obowiązek wykonania zapisu windykacyjnego

3) Treść zapisu windykacyjnego z.w. może zostać ustanowiony jedynie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego

-stosowne rozrządzenie powinno być sformułowane w sposób precyzyjny

-z treści rozrządzenia mus wynikać, że wolą spadkodawcy jest, aby wskazana osoba nabyła przedmiot zapisu automatycznie z chwilą otwarcia spadku, np.

Jedynym spadkobierca ustanawiam mojego syna B, z wyłączeniem należącego do mnie samochodu marki Nissan Z350, który ma stać się w chwili mojej śmierci własnością mojego syna A.

4) Warunek i termin z.w. nie może zostać ustanowiony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu

-obwarowanie z.w. takim zastrzeżeniem pociąga za sobą uznanie terminu/warunku za nieistniejące

-cały zapis staje się nieważny, jeżeli z treści/okoliczności testamentu wynika, że bez zastrzeżenia warunku/terminu z.w. nie zostałby uczyniony

-z.w. nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku/terminu wywołuje skutki zapisu zwykłego uczynionego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, chyba że co innego wynika z treści testamentu lub jego okoliczności

5) Przedmiot zapisu windykacyjnego przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być rzeczy i prawa wyliczone wyczerpująco w ustawie

-przedmiotem zapisu mogą być:

1. własność rzeczy oznaczonej co do tożsamości – zapisobierca staje się właścicielem zapisanej rzeczy w chwili otwarcia spadku
   -nie może być przedmiotem zapisu rzecz oznaczona co do gatunku, gdyż do przejścia własności takich rzeczy niezbędne jest ich wyodrębnienie oraz przeniesienie posiadania
   -przedmiotem zapisu nie może być również rzecz przyszła, nawet jeśli w chwili otwarcia spadku już istnieje

2. prawa majątkowe, jeżeli są zbywalne – możliwe jest zatem dokonanie zapisu wierzytelności przysługującej spadkodawcy (wówczas zapisobierca staje się wierzycielem)

3. wyodrębnione masy majątkowe – tj. przedsiębiorstwo i gospodarstwo rolne

4. użytkowanie – przedmiotem zapisu może być ustanowienie takiego prawa na rzeczy należącej do spadkobiercy

5. służebności – zarówno służebności gruntowe, jak i osobiste

6) Bezskuteczność zapisu windykacyjnego przedmiotem zapisu windykacyjnego spadkodawca może uczynić jedynie przedmiot, który do niego należy i w stosunku do którego nie jest obciążony obowiązkiem zbycia

• jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do testatora albo testator był zobowiązany do jego zbycia, zapis jest bezskuteczny

• analogiczny skutek występuje, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością nie należy do spadku albo spadkodawca zobowiązany był do jego zbycia

-z uwagi na charakter z.w. nie występuje kwestia wymagalności oraz przedawnienia roszczenia o wykonanie takiego zapisu

-zapis windykacyjny wywołuje skutki ex lege w chwili otwarcia spadku, a zatem nie powstaje roszczenie o jego wykonanie

3.3. POLECENIE

1) Polecenie rozrządzenie testamentowe, które nakłada na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania bez czynienia kogokolwiek wierzycielem

-polecenie charakteryzuje się następującymi cechami:

1. jest rozrządzeniem dokonywanym w testamencie

2. obciążonym może być spadkobierca lub zapisobierca, który zostaje zobowiązany do pewnego działania lub zaniechania

3. brak jest wierzyciela w rozumieniu prawa zobowiązań

4. uprawnienia i obowiązki wynikające z polecenia nie są między sobą korelatywne

   • w chwili otwarcia spadku powstaje stosunek prawny, w którym istnieje obowiązek określonego zachowania się, ale z zachowania tego nie musi wynikać korzyść dla innego podmiotu

   • jeżeli nawet polecenie ma na celu uzyskanie korzyści przez jakąś osobę, to jest ona destynatariuszem, a nie wierzycielem

5. tylko określony krąg podmiotów może żądać wypełnienia polecenia

6. celem polecenia jest dokonanie przez spadkobiercę/zapisobiercę określonej czynności

   • ewentualne przysporzenie na rzecz innej osoby pozostaje bez znaczenia prawnego

7. niewykonanie polecenia nie pociąga za sobą żadnych sankcji w stosunku do obciążonego

8. polecenie może mieć zarówno charakter majątkowy, jak i niemajątkowy

2) Osoba obciążona polecenie może być nałożone tylko na spadkobiercę/zapisobiercę (zapisobierca zwykły lub windykacyjny)

-nieskuteczne jest obciążenie poleceniem osoby niezdolnej do dziedziczenia, a także niegodnego

-jeżeli poleceniem został obciążony zapisobiorca zwykły może on wstrzymać się z jego wykonaniem do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę (analogiczna reguła ma zastosowanie do dalszego zapisobiorcy)

-jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis z obowiązkiem wykonania polecenia, nie chce/nie może być zapisobiercą, spadkobierca zostaje zwolniony z wykonania zapisu, ale powinien wykonać polecenie

-podobnie, gdy polecenie zostało nałożone na dalszego spadkobiercę

-polecenie umożliwia nałożenie obowiązku spełnienia świadczenia na rzecz bliżej niesprecyzowanego podmiotu (np. instytucja dobroczynna) lub nałożenie obowiązku niemożliwego do wyegzekwowania w drodze środków przymusu państwowego (np. obowiązek zachowania pamiątek rodzinnych)

3) Treść treść polecenia może być różna

-często jest to nałożenie na obciążonego obowiązku użycia w określony sposób uzyskanej wartości majątkowej, np. ufundowanie tablicy pamiątkowej na domu, w którym spadkodawca mieszkał)

-treść obowiązku musi zostać określona przez spadkodawcę osobiście

-nie jest dopuszczalne upoważnienie osoby trzeciej do określenia treści polecenia

-niezbędne jest również wskazanie osoby obciążonej poleceniem

4) Osoby uprawnione do żądania wykonania polecenia wykonania polecenia mogą żądać:

1. każdy ze spadkobierców

2. wykonawca testamentu, chyba że polecenia ma wyłącznie na celu korzyć obciążonego poleceniem

-z żądaniem wykonania polecenia osoba uprawniona może wystąpić niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu, chyba że spadkodawca wyraził odmienną wolę

3.4. WYKONAWCA TESTAMENTU

1) Powołanie wykonawcy testamentu możliwość ustanowienia wykonawcy testamentu wynika z art. 986 KC

-testatorowi przysługuje prawo wskazania czy wykonawca testamentu ma zarządzać:

• całym spadkiem

• zorganizowaną częścią spadku

• oznaczonym składnikiem

• przedmiotem zapisu windykacyjnego do czasu objęcia go we władanie przez zapisobiorcę windykacyjnego

-do pełnienia funkcji wykonawcy możliwe jest powołanie każdej osoby, która posiada zdolność do czynności prawnych

-spadkodawca musi wyraźnie wskazać komu powierza tą funkcję

-nie jest możliwe wskazanie wykonawcy przez osobę trzecią

-wykonawcą może być spadkobierca lub zapisobiorca

-osobie powołanej do pełnienia tej funkcji sąd wydaje odpowiednie zaświadczenie

-osoba powołana na wykonawcę może tego obowiązku nie przyjąć

-musi ona wówczas złożyć odpowiednie oświadczenie przed sądem (nie jest koniecznym podawanie powodu)

-oświadczenie powinno być złożone przed podjęciem obowiązków przez wykonawcę

2) Prawa i obowiązki wykonawcy zakres obowiązków wykonawcy określa sam spadkodawca:

-jeżeli spadkodawca nie postanowił inaczej, wykonawca testamentu powinien:

• zarządzać majątkiem spadkowym

• spłacić długi spadkowe

• wykonać zapisy zwykłe i polecenia

• wydać spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą spadkodawcy i ustawą

-wykonawca testamentu może pozywać i być pozywanym w sprawach wynikających z zarządu spadkiem

-może on również pozywać i być pozywanym w sprawach o długi spadkowe

-wykonawca testamentu powinien przede wszystkim zarządzać spadkiem (jego zorganizowaną częścią lub składnikiem)

-jest on uprawniony do podejmowania czynności zwykłego zarządu oraz czynności przekraczających zwykły zarząd

-przez czas wykonywania zarządu spadkobiercy pozbawieni są tego prawa

-w czasie sprawowania zarządu majątkiem spadkowym między spadkobiercami a wykonawcą mogą powstać różne roszczenia

-między wykonawcą a spadkobiercami powstaje bowiem stosunek obligacyjny, do którego stosuje się przepisy o odpłatnym zleceniu

-wykonawcy testamentu należy się wynagrodzenie oraz zwrot kosztów zarządu majątkiem spadkowym, jeżeli takie koszty poniósł

-wynagrodzenie i koszty zalicza się do długów spadkowych

3) Wygaśnięcie praw i obowiązków uprawnienia i obowiązki wykonawcy wygasają z chwilą wykonania przez niego zadań określonych przez spadkodawcę lub wynikających z art. 988 §1

-gasną one również w przypadku śmierci wykonawcy oraz po zwolnieniu go przez sąd

3.5. INNE DYSPOZYCJE TESTAMENTOWE

-do innych dyspozycji testamentowych należą:

• wskazówki co do wychowania dzieci (np. wyboru przez nie kierunku kształcenia)

• życzenia dotyczące pogrzebu

-są to jedynie życzenia i nie nakładają one na spadkodawców obowiązków prawnych

§4. STANOWISKO PRAWNE SPADKOBIERCY

4.1. OŚWIADCZENIE O PRZYJĘCIU LUB ODRZUCENIU SPADKU

A. UWAGI OGÓLNE

1) Treść oświadczenia spadkobierca nabywa spadek z chwilą śmierci spadkodawcy z mocy prawa

-nabycie praw i obowiązków nie jest uzależnione od uprzedniego złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku

-jednak takie nabycie nie ma charakteru definitywnego

-zgodnie z art. 1012 KC spadkobierca (zapisobiorca) może:

1. przyjąć spadek wprost – bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe)

2. przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza

3. odrzucić spadek –traktowany jest on wówczas tak, jakby nie dożył spadku

2) Sytuacja Skarbu Państwa, gminy i fundacji gmina i SP dochodzący nie mogą odrzucić spadku dziedziczonego z mocy ustawy

-mogą natomiast odrzucić spadek który przypada im na podstawie testamentu

-w tym przypadku sytuacja prawna gminy i SP jest taka sama jak w przypadku pozostałych spadkobierców testamentowych

-fundacja utworzona w testamencie nie może odrzucić przypadającego jej spadku

3) Złożenie oświadczenia przez osobę nie mającą pełnej zdolności do czynności prawnych oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może złożyć osoba mająca pełną z.d.cz.p.

-oświadczenie można złożyć osobiście lub przez pełnomocnika

-pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia musi być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym

-z treści pełnomocnictwa powinno wyraźnie wynikać upoważnienie do złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku w określony sposób lub do jego odrzucenia

-za osoby nie mające z.d.cz.p. działają ich przedstawiciele ustawowi

-na przyjęcie spadku wprost oraz odrzucenie spadku w imieniu takiej osoby niezbędna jest zgoda sądu opiekuńczego

-brak takiej zgody pociąga za sobą nieważność oświadczenia złożonego przez przedstawiciela ustawowego

4) Sytuacja spadkobiercy oraz zapisobiercy windykacyjnego przed złożeniem oświadczenia oświadczenie o przyjęciu/odrzuceniu spadku powinno być złożone w terminie 6 miesięcy od chwili dowiedzenia się przez spadkobiercę o tytule swego powołania

-do chwili upływu terminu i przed złożeniem oświadczenia nabycie spadku ma charakter tymczasowy

-w tym okresie charakteryzuje się ono następującymi cechami:

1. spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe jedynie ze spadku jego majątek osobisty pozostaje zatem oddzielony od majątku spadkowego
   -w procesie o wykonanie obowiązku należącego do długów spadkowych pozwany spadkobierca może domagać się zawieszenia postępowania do czasu złożenia przez niego oświadczenia co do spadku lub do momentu upływu 6-miesięcznego terminu

2. spadkobierca nie może zbyć spadku ani udziału w spadku nie może także zbyć przedmiotu należącego do spadu ani udziału w takim przedmiocie

3. spadkobierca nie może uzyskać postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku ani poświadczenia dziedziczenia przesłanką konieczną postanowienia/poświadczenia jest nabycie spadku

-oświadczenie o przyjęciu/odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub przed notariuszem

-w wyniku złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku nabycie praw i obowiązków przez spadkobiercę staje się definitywne (majątek spadkobiercy ulega połączeniu z majątkiem spadkowym)

B. TRANSMISJA

1) Transmisja (transmissio hereditatis) sytuacja, w której spadkobierca umiera przed złożeniem oświadczenia co do spadku i przed upływem terminu do złożenia takiego oświadczenia

-w takim wypadku jego spadkobiercy wstępują w jego sytuację, czyli mogą złożyć oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

• transmitent – zmarły spadkobierca

• transmitariusz – osoba powołana do dziedziczenia po zmarłym spadkobiercy

↓

Spadkodawca X zmarł pozostawiając jako jedynego spadkobiercę swojego syna S. Syn S zmarł po 3 miesiącach od otwarcia spadku i pozostawił troje dzieci dziedziczących w częściach równych: A, B i C.

S jest transmitentem; A, B i C są transmitariuszami;

-regułą jest że spadkobierca wchodzi w sytuację prawną, w jakiej znajdował się spadkodawca

-niedopuszczalne jest odrzucenie spadku po transmitencie (S), a przyjęcie spadku po spadkodawcy transmitenta (X)

-możliwa jest natomiast sytuacja odwrotna, czyli przyjęcie spadku po transmitencie (S), a odrzucenie spadku po spadkodawcy transmitenta (X)

C. ODRZUCENIE SPADKU

1) Skutki oświadczenie o odrzuceniu spadku powoduje, że spadkobierca traci prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku ex tunc

-spadkobierca traktowany jest wówczas tak, jakby nie dożył otwarcia spadku

-oznacza to, że jeżeli np. syn spadkodawcy odrzuci spadek przypadający mu po ojcu, jego udział przechodzi na jego spadkobierców (tj. wnuki spadkodawcy)

-nie jest możliwe odrzucenie spadku na korzyść innej osoby

-odrzucenie spadku może prowadzić m.in. do:

1. zmiany powołania do spadku jeżeli jedyny spadkobierca testamentowy odrzucił spadek, do dziedziczenia dojdą spadkobiercy ustawowi

2. zmiany wielkości udziałów poszczególnych spadkobierców np. w drodze przyrostu

3. zmiany kręgu dochodzących do dziedziczenia np. jeżeli istnieje spadkobierca podstawiony dojdzie on do dziedziczenia w pierwszej kolejności, jeżeli spadkobierca główny odrzuci spadek

2) Brak możliwości przyjęcia dorozumianego w prawie polskim nie istnieje dorozumianego przyjęcia spadku

-spadkobierca, który objął w posiadanie spadkowy i zaczął nim zarządzać, może go następnie odrzucić

-podjęcie pewnych czynności w stosunku do spadku nie jest równoznaczne z przyjęciem spadku

-jeżeli taki spadkobierca odrzucił spadek, wówczas do stosunków między nim a spadkobiercami, którzy doszli zamiast niego do spadku, stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia

-przy dokonywaniu rozliczeń między takimi osobami ma jedynie znaczenie fakt, że spadkobierca dopóki nie odrzuci spadku, prowadzi własne sprawy

3) Bezskuteczność oświadczenia o odrzuceniu spadku:

A. Ochrona interesów wierzycieli odrzucenie spadku przez spadkobiercę może prowadzić do pogorszenia sytuacji jego wierzycieli

-sytuacja taka ma miejsce, np. gdy majątek osobisty spadkobiercy obciążony jest długami, a spadek ma dużą wartość

-odrzucenie spadku powoduje zatem, że do jego majatku nie wchodzą przedmioty majątkowe, z których wierzyciele mogliby egzekwować swoje należności

-zatem, jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli , którego wierzytelność istniała w chwili otwarcia spadku, może zażądać, żeby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego wg przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności

B. Przesłanki istnieją następujące przesłanki uzasadniające wystąpienie z żądaniem uznania bezskuteczności oświadczenia o odrzuceniu spadku:

1. z żądaniem może wystąpić wierzyciel tego spadkobiercy, który odrzucił spadek, dowodząc, ze wskutek tej czynności spadkobierca dłużnik stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności

2. żądanie kierowane jest do spadkobiercy, który odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli

3. treścią żądania wierzyciela jest uznanie za bezskuteczne w stosunku do niego oświadczenia spadkobiercy o odrzuceniu spadku

4. z żądaniem nie może wystąpić osoba, która w chwili odrzucenia spadku nie jest jeszcze wierzycielem spadkobiercy odrzucającego spadek

C. Skutki uznanie oświadczenia spadkobiercy za bezskuteczne w stosunku do wierzyciela oznacza, że wierzyciel taki może kierować egzekucję do przedmiotów spadkowych, tak jakby spadek został przyjęty przez dłużnika

-wierzyciel może wystąpić z żądaniem w ciągu 6 miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz nie później niż przed upływem 3 lat od odrzucenia spadku (są to terminy zawite)

D. TERMIN DO ZŁOŻENIA OŚWIADCZENIA

1) Skutki upływu terminu oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może zostać złożone w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania

-w braku takiego oświadczenia działa wprowadzona fikcja prawna, zgodnie z którą spadkobierca, który nie złożył żadnego oświadczenia w ustawowym terminie jest traktowany tak, jakby przyjął spadek

-ustawa różnicuje w tym zakresie sytuację osób fizycznych:

• osoba posiadająca pełną z.d.cz.p. w braku oświadczenia co do spadku jest traktowana jak przyjmująca spadek wprost (bez ograniczenia za długi spadkowe)

• pozostałe osoby traktowane są jak przyjmujące spadek z dobrodziejstwem inwentarza

-jeżeli jeden ze spadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, uważa się, że także spadkobiercy, którzy nie złożyli w terminie oświadczenia, przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza

2) termin do złożenia oświadczenia przez transmitariusza termin do złożenia oświadczenia przez transmitariusza nie może się skończyć wcześniej niż termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzucenia spadku po transmitencie

-nie jest jednak jasnym, kiedy zaczyna się bieg terminu do złożenia oświadczenia przez transmitariusza co do spadku po spadkodawcy transmitenta:

• jeżeli transmitent dowiedział się o tytule swojego powołania przed śmiercią, w stosunku do niego zaczął już biec termin do złożenia oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (dla transmitariusza termin ten nie biegnie od nowa, a jedynie ulega przedłużeniu)

• jeżeli transmitent zmarł przed dowiedzeniem się o tytule swojego powołania (przed rozpoczęciem biegu terminu do złożenia oświadczenia), dla transmitariusza bieg tego terminu rozpoczyna się w chwili, gdy dowiedział się o tytule powołania transmitenta

E. ZAKAZ WARUNKU I TERMINU

-oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie może być złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu

-dołączenie takiego zastrzeżenia powoduje nieważność oświadczenia

-oświadczenie takie nie może być również odwołane

F. WADY OŚWIADCZENIA WOLI

-oświadczenie o przyjęciu/odrzuceniu spadku jest oświadczeniem woli i mają do niego zastosowanie ogólne przepisy o czynnościach prawnych, w tym o wadach oświadczenia woli

-istnieją jednak pewne odstępstwa od ogólnych reguł zawartych w art. 82 i nast.

1) Błąd i groźba nie pociągają za sobą nieważności bezwzględnej, a jedynie możliwość uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia

-uchylenie się od skutków jest możliwe jedynie w drodze złożenia stosownego oświadczenia przed sądem

-jednocześnie spadkobierca powinien oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy go odrzuca

-uchylenie się od skutków wadliwie złożonego oświadczenia wymaga zatwierdzenia przez sąd

-jeżeli spadkobierca pod wpływem błędu/groźby nie złożył w terminie żadnego oświadczenia, może on się uchylić od skutków prawnych niezachowania terminu

2) Termin do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia uprawnienie do uchylenia się od skutków wadliwie złożonego oświadczenia wygasa po upływie 1 roku od chwili, w której:

• spadkobierca wykrył błąd

• ustał stan obawy zagrożenia

-nie jest istotne czy uchylenie się następuje po stwierdzeniu nabycia spadku, a także przed/po dokonaniu działu

G. TREŚĆ OŚWIADCZENIA

-oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno zawierać dane określone w art. 641 §1 i 2 KPC:

1. imię i nazwisko spadkodawcy, datę i miejsce jego śmierci oraz miejsce jego ostatniego zamieszkania

2. tytuł powołania do spadku

3. treść złożonego oświadczenia

4. wymienienie wszelkich wiadomych składającemu oświadczenie osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych, jak również wszelkich testamentów (nawet nieważnych), oraz danych dotyczących treści i miejsca przechowywania testamentów

-w oświadczeniu powinno się określać w jaki sposób zostaje przyjęty spadek

-oświadczenie o przyjęciu/odrzuceniu spadku ma charakter niepodzielny, tzn. spadkodawca nie może spadku przyjąć częściowo lub w części odrzucić

-w tym zakresie jednak ustawa dopuszcza wyjątki:

• przyjęcie/odrzucenie udziału spadkowego może nastąpić niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia udziału spadkowego, który temu spadkobiercy przypada z innego tytułu

• spadkobierca może odrzucić udział przypadający mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu

• jeżeli spadkobierca jest powołany do spadku zarówno z mocy ustawy, jak i testamentu, może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć jako spadkobierca ustawowy

4.2. STWIERDZENIE NABYCIA SPADKU, POŚWIADCZENIE DZIEDZICZENIA

-sąd wydaje postanowienie stwierdzające nabycie spadku na wniosek osoby mającej w tym interes

-do kręgu osób zainteresowanych należą:

1. spadkobiercy

2. wierzyciele spadkodawcy

3. uprawnieni do zachowku

4. zapisobiercy

5. wierzyciele spadkobiercy zapisobiorcy windykacyjnego

6. osoby, które nie roszczą sobie praw do spadku, ale są zainteresowane wykazaniem, że nie są spadkobiercami i nie ponoszą odpowiedzialności za długi spadkowe

7. wykonawca testamentu

A. POSTĘPOWANIE

1) Postępowanie sądowe stwierdzenie nabycia spadku oraz przedmiotu zapisu windykacyjnego następuje w postępowaniu sądowym w trybie nieprocesowym

-uczestnikami postępowania powinny być wszystkie osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi

-osoba, której praw dotyczy wynik postępowania, może wziąć udział w każdym stanie sprawy (aż do zakończenia postępowania w II instancji)

-w postepowaniu sąd bada z urzędu, kto jest spadkobiercą:

• bada czy spadkodawca pozostawił testament

• wzywa osobę, u której znajduje się testament, do jego złożenia

• rozstrzyga ewentualne spory co do ważności testamentu

• bada jakie składniki wchodzą w skład spadku

-sąd nie może orzec w takim postępowaniu o niegodności spadkobiercy ani od wyłączenia od dziedziczenia małżonka na podstawie art. 940 KC

-stwierdzenie nabycia spadku powinno określać sytuację prawą danego majątku w sposób całościowy

-sąd w postanowieniu stwierdzającym nabycie spadku ma obowiązek wymienić wszystkich spadkobierców, którzy nabyli spadek oraz określić wysokość przypadających im udziałów

-sąd stwierdza również nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego

2) Postępowanie przed notariuszem notariusz sporządza poświadczenia dziedziczenia ustawowego lub testamentowego z wykluczeniem sytuacji, gdy spadkodawca pozostawił testament w formie szczególnej

-akt poświadczenia może zostać sporządzony, gdy spadkobiercy złożą zgodne żądanie poświadczenia dziedziczenia przez notariusza

-sporządzenie aktu musi być poprzedzone spisaniem protokołu dziedziczenia

-spisanie następuje przy udziale wszystkich osób:

• które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi oraz testamentowi

• na rzecz których spadkodawca uczynił zapisy

-na protokole dziedziczenia umieszcza się adnotację o sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia

-notariusz nie jest umocowany do podejmowania czynności zmierzających do ustalenia kręgu spadkobierców

-akt poświadczenia jest składany na podstawie oświadczeń osób uczestniczących w sporządzaniu protokołu

-niezwłocznie po sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia notariusz ma obowiązek dokonać jego wpisu poprzez wprowadzenie, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, do rejestru aktów poświadczenia dziedziczenia

-wpis musi być poświadczony bezpiecznym podpisem elektronicznym

-na akcie poświadczenia umieszczana jest adnotacja o zarejestrowaniu ze wskazaniem nr wynikającego z kolejności tego wpisu oraz precyzyjnej daty zarejestrowania

-skutki prawne uzyskanie aktu poświadczenia dziedziczenia są tożsame ze skutkami prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku

-nie można sporządzić aktu poświadczenia dziedziczenia, gdy podstawę dziedziczenia testamentowego stanowi testament szczególny oraz ponadto, gdy:

1. w stosunku do spadku został już wcześniej sporządzony akt poświadczenia dziedziczenia albo wydano postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku

2. w toku sporządzania protokołu dziedziczenia ujawnią się okoliczności wskazujące, że przy jego sporządzaniu nie były obecne wszystkie osoby mogące chodzić w rachubę jako spadkobiercy testamentowi lub ustawowi, lub też osoby, na rzecz których spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne albo istnieją lubi istniały testamenty, które nie zostały otwarte lub których nie otworzono

3. spadkobiercą ustawowym jest gmina lub SP

4. spadkodawca w chwili śmierci był cudzoziemcem lub, nie posiadając takiego obywatelstwa, nie zamieszkiwał w Polsce, albo gdy w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe lub posiadanie nieruchomości położonej za granicą

3) Termin stwierdzenie nabycia spadku ani wydanie aktu poświadczenia dziedziczenia nie może nastąpić przed upływem 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenie o przyjęciu/odrzuceniu spadku

-oświadczenie takie może być złożone w toku postępowania o nabycie spadku

4) Deklaratywny charakter orzeczenia postanowienie/akt ma charakter deklaratywny

5) Domniemania zgodnie z art. 1025 §2 KC domniemywa się, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku lub akt poświadczenai dziedziczenia, jest spadkobiercą

-obalenie domniemania następuje na podstawie przepisów KPC:

• wystąpienie z wnioskiem o uchylenie postanowienia możliwe jest, gdy osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą albo przypada jej inny udział w spadku niż stwierdzono (w efekcie wniosek może złożyć każdy zainteresowany; nie ma żadnego wyznaczonego terminu)

• w razie przeprowadzenia dowodu, ze spadek nabyła w całości/części inna osoba niż wskazana w prawomocnym postanowieniu, sąd zmienia to postanowienie i stwierdza nabycie spadku zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym

B. SKUTKI STWIERDZENIA NABYCIA SPADKU

1) Dowód uprawnień spadkobiercy postanowienie/akt są dowodem, że określona osoba jest spadkobiercą lub zapisobiorcą windykacyjnym

-dzięki takiemu postanowieniu/aktowi spadkobierca może udowodnić swoje prawa wynikające z dziedziczenia względem osoby trzeciej, która nie rości sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia, np. żądanie przez spadkobiercę spełnienia świadczenia przez dłużnika spadkowego

-art. 1027 KC nie ma zastosowania względem roszczeń przeciwko spadkobiercy

-jeżeli osoba trzecia rości sobie prawo do spadku, niezbędne jest ustalenie kręgu spadkobierców, czyli trzeba wszcząć postępowanie o stwierdzeniu nabycia spadku

2) Ochrona osób trzecich art. 1028 KC wprowadza ochronę osób trzecich i jest jednocześnie wyjątkiem od zasady nemo plus iuris

-osoba nabywająca prawo należące do spadku od osoby legitymującej się stwierdzeniem nabycia spadku albo poświadczeniem dziedziczenia, jeżeli działa w dobrej wierze, jest chroniona

-w takim wypadku spadkobierca może dochodzić roszczeń jedynie od osoby, która dokonała takiego rozporządzenia

-analogicznie kształtuje się sytuacja, gdy osoba trzecia nabywa przedmiot zapisu windykacyjnego od osoby legitymującej się stosowej treści stwierdzeniem nabycia spadku lub poświadczeniem dziedziczenia

-ochrona osoby trzeciej nie działa, jeżeli nabywca pozostaje w złej wierze

-przez złą wiarę rozumie się pozytywną wiadomość, że osoba legitymująca się stwierdzeniem nabycia spadku nie jest spadkobiercą, a także brak takiej wiedzy, mimo że jej uzyskanie nie nastręczało trudności

4.3. OCHRONA DZIEDZICZENIA

-ochronę dziedziczenia wprowadza art. 1029 KC

-tworzy on ochronę spadkobiercy, który nie włada majątkiem spadkowym lub tylko pewnymi przedmiotami należącymi do spadku

-spadkobiercy służy prawo żądania wydania spadku lub poszczególnych przedmiotów należących do spadku

-żądanie to kierowane jest do podmiotu, który włada spadkiem jako spadkobierca, lecz spadkobiercą nie jest:

• do osoby władającej spadkiem, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, które następnie zostało uchylone

• do osoby, która włada spadkiem, mimo że w ogóle nie uzyskała stwierdzenia nabycia spadku

A. ROSZCZENIE SPADKOBIERCY

1) Treść treścią żądania z art. 1029 KC jest wydanie spadku lub przedmiotów należących do spadku rzeczywistemu spadkobiercy

-jest to roszczenie nieposiadającego spadkobiercy przeciwko posiadającemu rzekomemu spadkobiercy

-przesłankami umożliwiającymi wystąpienie z takim roszczeniem są:

1. tytuł spadkobiercy

2. pozbawienie władania całością spadku lub niektórymi przedmiotami należącymi do spadku

3. pozostawanie tych przedmiotów we władaniu spadkodawcy

-spadkobierca występujący o wydanie mu spadku nie ma obowiązku wykazania, ze spadkodawcy przysługiwał tytuł prawny do określonego przedmiotu

2) Charakter prawny roszczenie z art. 1029 nie jest roszczeniem stricte petytoryjnym

-roszczenie to może w pewnym zakresie konkurować z roszczeniem windykacyjnym

-taka sytuacja może mieć miejsce, jeżeli żądanie dotyczy rzeczy będących własnością spadkobiercy (wcześniej spadkodawcy)

-w takim przypadku spadkobierca może posłużyć się wybranym roszczeniem

-w wielu przypadkach łatwiej będzie zastosować art. 1029, ponieważ niekiedy uzyskanie dowodu przysługującego prawa własności do rzeczy może być utrudnione

3) Adresat żądanie wydania spadku lub przedmiotów należących do spadku kierowane jest do osoby, która włada przedmiotami spadkowymi jak spadkobierca

-osoba taka musi:

1. uważać się za spadkobiercę

2. władać spadkiem lub poszczególnymi rzeczami do niego należącymi

-jeżeli osoba ta opiera swoje władanie na innej podstawie niż spadkobranie, wówczas art. 1029 nie będzie miał zastosowania

4) Przedawnienie roszczenie z art. 1029 przedawnia się z upływem 10 lat

-termin liczy się od chwili, w której spadkobierca został pozbawiony władania spadkiem

-jeżeli spadkobierca nie władał spadkiem, termin biegnie od momentu otwarcia spadku

-jeżeli roszczenie z art. 1029 ulegnie przedawnieniu, spadkobierca może skorzystać np. z roszczenia windykacyjnego, które nie przedawnia się względem nieruchomości

B. ROZLICZENIA MIĘDZY SPADKOBIERCĄ A WŁADAJĄCYM SPADKIEM

1) Odesłanie do art. 224 i nast. KC:

-wskazane przepisy stosuje się odpowiednio, tzn. przy uwzględnieniu faktu, że nie chodzi tylko o rzeczy, ale również o inne prawa majątkowe

-spadkobiercy będą służyć roszczenia:

1. o wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotów należących do spadku

2. o zwrot pobranych pożytków lub o zapłatę ich wartości

3. o naprawienie szkody powstałej na skutek zużycia/pogorszenia/utraty przedmiotów należących do spadku

-jednocześnie spadkobierca będzie zobowiązany do zwrotu nakładów poczynionych przez władającego spadkiem

2) Dobra wiara władającego spadkiem dobra wiara osoby władającej spadkiem występuje, gdy, np.:

• osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych nie miała świadomości, że istnieją spadkobiercy ustawowi wyprzedzający ją

• osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych nie wiedziała o istnieniu testamentu

-dobra wiara takiej osoby trwa do chwili, w której dowiedziała się ona o wystąpieniu przeciwko niej z roszczeniem
z art. 1029

-od tej chwili jest ona traktowana jak posiadacz samoistny, który dowiedział się o wniesieniu przeciwko niemu powództwa windykacyjnego

3) Zakres zastosowania art. 1029 KC przepis nie będzie miał zastosowania, jeżeli spadkobierca posiadał spadek, a następnie go odrzucił

-rozliczenia między taką osobą a spadkobiercą będą dokonywane zgodnie z przepisami o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia

-uprawnienie z art. 1029 przysługuje osobie, w stosunku do której uchylono postanowienie o uznaniu za zmarłego

-osoba taka może żądać zwrotu majatku należącego do niej, a uważanego za spadek

4.4. ODPOWIEDZIALNOŚĆ SPADKOBIERCÓW ZA DŁUGI SPADKOWE

A. WIADOMOŚCI OGÓLNE

1) Zakres odpowiedzialności wejście w ogół praw i obowiązków majątkowych spadkobiercy powoduje, że spadkobierca ponosi odpowiedzialność za zobowiązania, których podmiotem był spadkodawca

-ponadto wraz z otwarciem spadku powstają również inne zobowiązania określane jako długi spadkowe

2) Odpowiedzialność (pojęcie) normatywna możliwość zaspokojenia się wierzyciela z majątku dłużnika w drodze postępowania egzekucyjnego

-odpowiedzialność spadkobiercy polega na tym, że wierzyciel spadkowy (wierzyciel spadkodawcy) ma możliwość skierowania do majątku spadkobiercy egzekucji na wypadek, gdyby spadkobierca nie spełnił dobrowolnie ciążącego na nim obowiązku świadczenia

Odpowiedzialność osobista odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe ma charakter odpowiedzialności majątkowo-osobistej

-odpowiedzialność ta polega na tym, że jeżeli dłużnik nie wykona swojego zobowiązania, wierzyciel może poszukać zaspokojenia na całym majątku dłużnika (obecnym i przyszłym)

-takie ujęcie odpowiedzialności pociąga za sobą następujące konsekwencje:

1. gwarancją spełnienia świadczenia jest cały majątek dłużnika

2. wierzycielowi przysługuje wybór pomiędzy przedmiotami należącymi do dłużnika oraz co do sposobu zaspokojenia roszczeń

3. decydujące znaczenie ma przynależność przedmiotu do określonego majątku

4. z tytułu odpowiedzialności osobistej nie wynika dla wierzyciela żadne prawo bezpośrednie i bezwzględne, ponieważ majątek jako całość nigdy nie może być przedmiotem takiego prawa

5. odpowiedzialność osobista może podlegać pewnym ograniczeniom

Ograniczenia odpowiedzialności osobistej ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy mogą występować w dwóch postaciach:

1. odpowiedzialność może zostać ograniczona do pewnej masy majątkowej – w przypadku spadkobrania: do majątku spadkowego (cum viribus hereditatis)
   -wierzyciel może kierować egzekucję jedynie do przedmiotów należących do właśnie tej masy majątkowej

2. odpowiedzialność ograniczona kwotowo – spadkobierca odpowiada całym swoim majątkiem, ale tylko w granicach określonej wartości: do wysokości aktywów spadku (pro viribus hereditatis)

B. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRZED PRZYJĘCIEM SPADKU

-spadkobierca nabywa spadek z momentem jego otwarcia, ale nie jest to nabycie definitywne, ponieważ spadek można odrzucić

-do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku

-majątek spadkowy pozostaje oddzielony od majątku osobistego spadkobiercy

-w toku postępowania wszczętego przez wierzycieli spadkowych przed przyjęciem spadku przez spadkobiercę, pozwany może żądać zawieszenia postępowania do czasu złożenia oświadczenia co do spadku

-wniosek spadkobiercy musi zostać uwzględniony przez sąd

-sam wierzyciel musi uzyskać klauzulę wykonalności dla posiadanego tytułu egzekucyjnego

C. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PO PRZYJĘCIU SPADKU

-przyjęcie spadku w drodze oświadczenia woli lub w wyniku działania fikcji prawne powoduje, że nabycie spadku traci swój tymczasowy charakter

-zmienia się także odpowiedzialność spadkobierców, którzy zaczynają ponosić odpowiedzialność za długi spadkowe całym swoim majątkiem

1) Odpowiedzialność nieograniczona przyjęcie spadku powoduje, że spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe całym swoim majątkiem: zarówno spadkowym, jak i osobistym bez ograniczenia

-nieograniczona odpowiedzialność spadkobiercy występuje w dwóch sytuacjach:

1. gdy spadkobierca złożył wyraźne oświadczenie, że przyjmuje spadek bez ograniczenia odpowiedzialności

2. gdy spadkobierca nie złożył żadnego oświadczenia co do spadku w terminie 6 miesięcy od chwili dowiedzenia się o tytule swojego powołania (jest traktowany jak osoba, która przyjęła spadek wprost)

2) Rola zasad współżycia społecznego ustanowienie nieograniczonej odpowiedzialności spadkobierców ma na celu ochronę interesów wierzycieli spadkowych

-w pewnych jednak przypadkach ta nieograniczona odpowiedzialność może być traktowana jak nadużycie prawa (art. 5 KC)

-zgodnie wyrokiem SN, ocena, czy wierzyciel czyni użytek ze swego prawa w stosunku do spadkobierców dłużnika zgodnie z zasadami współżycia społecznego powinna być dokonywana wg stanu istniejącego w chwili realizacji przez wierzyciela przysługującego mu uprawnienia

-szczególnie niekorzystna jest sytuacja osoby, która nabyła przyjęła spadek w drodze fikcji prawnej

3) Odpowiedzialność ograniczona przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza może nastąpić w drodze złożenia wyraźnego oświadczenia przez spadkobiercę lub w drodze fikcji prawnej

-odpowiedzialność za długi spadkowe zostaje ograniczona kwotowo do wartości należących do majątku spadkowego aktywów

-dla ustalenia wartości aktywów dokonuje się spisu inwentarza

-spis inwentarza sporządzany jest na wniosek lub z urzędu

-z odpowiednim wnioskiem może wystąpić osoba, która uprawdopodobni, że jest:

1. spadkobiercą

2. uprawnionym do zachowku

3. zapisobiercą

lub osoba, która jest:

1. wykonawcą testamentu

2. wierzycielem mającym pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy

-sąd wydaje z urzędu postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza, gdy:

1. złożone zostało oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza

2. ustanowiono kuratora spadku

-szczegółowe zasady sporządzenia inwentarza określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 1991r.

-spadkobierca ponoszący ograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe może powołać się na ograniczenie odpowiedzialności zarówno w toku postępowania rozpoznawczego, jak i egzekucyjnego

-granicę odpowiedzialność spadkobiercy wyznacza wartość stanu czynnego wskazana w spisie inwentarza

-jeżeli po sporządzeniu inwentarza powstanie wątpliwość, czy uwzględniono w nim wszystkie przedmioty wchodzące w skład spadku, sąd może nakazać spadkobiercy złożenia:

1. oświadczenia, że żadnego przedmiotu spadkowego nie zataił ani nie usunął, oraz że nie podał do spisu nieistniejących długów

2. wykazu przedmiotów spadkowych nieujawnionych w spisie inwentarza, jeżeli są mu wiadome, z podaniem miejsca przechowywania ruchomości i dokumentów dotyczących praw majątkowych, z wyjaśnieniem ich podstawy prawnej

3. zapewnienia, że złożone oświadczenie lub wykaz są prawidłowe i zupełne

-ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy przestaje istnieć, gdy podstępnie nie podał on do inwentarza przedmiotów należących do spadku lub podał nie istniejące długi

-podstępne działanie oznacza, że spadkobierca musi wiedzieć, że dany przedmiot wchodzi w skład spadku lub że określony dług nie istnieje (np. został już spłacony)

-działając podstępnie spadkobierca nie musi zdawać sobie sprawy ze skutków prawnych swojego działania

3) Spłata długów ograniczona odpowiedzialność spadkobiercy może rodzić trudności przy jej realizacji, w szczególności jeżeli pasywa spadkowe przewyższają aktywa spadkowe, a spadkobierca spełni niektóre świadczenia w całości

-mogą tu wystąpić dwie sytuacje:

Art. 1032 §1 Spadkobierca spłacił niektóre długi w całości, nie wiedząc o istnieniu innych długów

-spadkobierca ponosi odpowiedzialność za inne długi tylko do wysokości różnicy między wartością ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku a wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów, które spłacił -odpowiedzialność spadkobiercy pozostaje zatem ograniczona do wysokości wartości stanu czynnego spadku -np. Jeżeli czynna wartość spadku wynosi 1000zł, a znane spadkobiercy długi wynoszą 800zł i zostały spłacone w całości, za pozostałe długi spadkobierca ponosi odpowiedzialność do wysokości 200zł, niezależnie od wysokości długu

Art. 1023 §2 Spadkobierca miał świadomość istnienia wszystkich długów

-spadkobierca ponosi odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe -np. Jeżeli wartość aktywów wynosi 1000zł oraz istnieją dwa długi spadkowe – każdy po 1000zł, to spadkobierca powinien spłacić każdy z długów po 500zł. Jeżeli spadkobierca spłacił jeden dług w pełnej kwocie, wówczas ten drugi musi spłacić w sumie 500zł.

-żaden przepis KC nie nakłada na spadkobiercę obowiązku podejmowania działań zmierzających do ustalenia rzeczywistego stanu zadłużenia majątku spadkowego

-spadkobierca ma obowiązek podać w inwentarzu znane mu istniejące długi

4) Ustawowe określenie granic odpowiedzialności w pewnych sytuacjach dla zakresu odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe bez znaczenia pozostaje treść oświadczenia o przyjęciu spadku

-są to następujące sytuacje:

1. spadkodawca ponosił odpowiedzialność rzeczową za dany dług uwagi na zabezpieczenie należności wierzyciela zastawem lub hipoteką

   • ograniczenie odpowiedzialności wyłączone jest, gdy chodzi o realizację wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, zastawem oraz obowiązki wynikające z umowy o dożywocie

2. odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia, która zawsze ogranicza się do wartości stanu czynnego spadku

3. odpowiedzialność za zachowek, zapisy i polecenia ciąży na spadkobiercy, który uprawniony jest do zachowku

5) Solidarna odpowiedzialność współspadkobierców do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe solidarnie:

• jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wysokości ich udziałów (solidarność bierna)

Ograniczona odpowiedzialność współspadkobierców gdyby wszyscy lub niektórzy spośród współspadkobierców przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza albo za takich są uważani, mogą pojawić się dwie odmienne sytuacje:

1) gdy wartość długów spadkowych jest równa lub niższa od wartości udziału przypadającego spadkobiercy, do którego kierowane jest żądanie spełnienia świadczenia	-spadkobierca musi spełnić całe świadczenie -przysługuje mu roszczenie regresowe w stosunku do pozostałych spadkobierców
2) gdy wartość długów spadkowych jest wyższa od wartości udziału spadkowego przypadającego adresatowi żądania	-solidarna odpowiedzialność spadkobiercy istnieje jedynie w granicach wartości przysługującego mu udziału spadku -spadkobierca ma obowiązek spełnić świadczenie do wysokości tej wartości -spełnienia pozostałej części wierzyciel może żądać od pozostałych współspadkobierców

-sytuacja współspadkobierców może również ukształtować się w taki sposób, że tylko niektórzy spośród nich odpowiadają za długi spadkowe w sposób ograniczony, a pozostali w sposób nieograniczony

-sytuacja powstanie, gdy jeden ze spadkobierców złoży oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza lub będzie za takiego uważany, a inny przyjmie spadek wprost

-jeżeli wierzyciel skieruje żądanie spełnienia świadczenia do:

• spadkobiercy odpowiadającego bez ograniczenia – musi on spełnić całe świadczenie

• spadkobiercy z ograniczona odpowiedzialnością – musi on spełnić świadczenie do wysokości jego udziału w spadku

C. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRZY DZIALE SPADKU

-po dokonaniu działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność w stosunku do przypadających im udziałów:

• zobowiązania podzielne dzielą się miedzy współspadkobierców w stosunku do wielkości przypadających im udziałów, tj. jeżeli spadkobierca dziedziczy ¼, odpowiada za ¼ należnego wierzycielowi świadczenia pieniężnego

• w przypadku zobowiązania niepodzielnego, współspadkobiercy odpowiadają solidarnie

4.5. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZAPISOBIERCÓW WINDYKACYJNYCH ZA DŁUGI SPADKOWE

-nowe uregulowanie odpowiedzialności zapisobiorców windykacyjnych za długi spadkowe wprowadziła ustawa z 18.03.2011r.

-z.w. zostali obciążeni, podobnie jak spadkobiercy, odpowiedzialnością za długi spadkowe

-z.w. zaczęli ponosić odpowiedzialność za długi spadkowe wspólnie ze spadkobiercami, a nie posiłkowo (w drugiej kolejności)

1) Zakres odpowiedzialności nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego pociąga za sobą powstanie odpowiedzialności za długi spadkowe

-odpowiedzialność ta powstaje w chwili otwarcia spadku i trwa do czasu wygaśnięcia wierzytelności

-odpowiedzialność obejmuje wszystkie długi spadkowe

-zapisobiorca nie może złożyć oświadczenia o przyjęciu zapisu z ograniczeniem odpowiedzialności

-zapisobiorca odpowiada solidarnie z innymi spadkobiercami i zapisobiorcami

-dopiero dział spadku powoduje ustanie odpowiedzialności solidarnej

2) Odpowiedzialność osobista odpowiedzialność z.w. ma charakter odpowiedzialności osobistej

-zapisobiorca może ponosić również odpowiedzialność rzeczową, jeżeli przedmiotem zapisu windykacyjnego jest:

1. rzecz ruchoma obciążona zastawem

2. nieruchomość obciążona hipoteką

A, ODPOWIEDZIALNOŚĆ OD OTWARCIA SPADKU DO DZIAŁU SPADKU

1) Granice odpowiedzialności odpowiedzialność z.w. powstaje jednocześnie z nabyciem przedmiotu zapisu, czyli w chwili otwarcia spadku

-od tego momentu z.w. odpowiada zarówno za zobowiązania, których podmiotem był spadkodawca oraz za długi spadkowe powstające w chwili otwarcia spadku

-jego odpowiedzialność jest od początku ograniczona

-odpowiedzialność z.w. jest ograniczona do wartości przedmiotu zapisu wg stanu i cen z chwili otwarcia spadku

-jest to zatem odpowiedzialność organiczona pro viribus patrimonii:

-np.:

Jeżeli zapisobiorca windykacyjny X otrzymał zapisy windykacyjne w postaci 5 samochodów: każdy wart 10 000zł. Jego odpowiedzialność jest ograniczona do kwoty 50 000zł. Wierzyciel może skierować egzekucję do majątku osobistego X, ale jedynie do kwoty 50 000zł.

2) Spłata długów przy spłacie długów stosuje się przepisy odnośnie spadkobiercy [patrz: str. 108-109]

3) Odpowiedzialność solidarna solidarność bierna łącząca spadkobierców i zapisobiorców wynika z art. 1034¹

-jeżeli jest kilku zapisobiorców, to również nimi zachodzi odpowiedzialność solidarna

-spełnienie świadczenia przez jeden ze współodpowiedzialnych podmiotów powoduje powstanie roszczeń regresowych

B. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PO DZIALE SPADKU

-solidarna odpowiedzialność łącząca spadkobierców i zapisobiorców istnieje do chwili działu spadku

-od tego momentu wskazane podmioty ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe proporcjonalnie do wartości otrzymanych przysporzeń

§5. ZACHOWEK

5.1. OCHRONA INTERESÓW NAJBLIŻSZYCH KREWNYCH ZMARŁEGO – MOŻLIWE UREGULOWANIA PRAWNE

-swoboda testowania może doprowadzić do sytuacji krzywdzących dla najbliższych krewnych zmarłego

-we współczesnych systemach prawnych ochrona interesów najbliższych spadkodawcy przyjmuje formę:

1. rezerwy – występuje w prawie francuskim
   -przy systemie rezerwy spadek zostaje podzielony na dwie części:

   1. rozrządzaną – spadkodawca może nią swobodnie rozporządzać

   2. nierozrządzaną – rezerwa, do dziedziczenia której dochodzą określone osoby z kręgu najbliższych krewnych (spadkobiercy konieczni)

-rozrządzenia spadkowe wykraczające poza część rozrządzaną ulegają stosownemu zmniejszeniu

1. zachowku – system zachowku pozwala na swobodne rozrządzanie całością majątku
   -osoby najbliższe mogą w ogóle nie dojść do dziedziczenia
   -uzyskują one wówczas roszczenie pieniężne skierowane do powołanego spadkobiercy
   -rozmiar tego roszczenia jest uzależniony od wielkości udziału spadkowego, jaki przypadałby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym

5.2. PODMIOTY UPRAWNIONE DO ZACHOWKU

A. PODMIOTY UPRAWNIONE

-uprawnienie do zachowku wywodzone jest z bliskiej więzi rodzinnej między spadkodawcą a uprawnionym

-ustawa określa krąg uprawnionych węziej niż krąg spadkobierców ustawowych

-do zachowku uprawnieni są:

1. zstępni

2. małżonek

3. rodzice spadkodawcy

o ile byliby oni powołani do spadku z ustawy

Wyłączenia uprawnienie do zachowku nie przysługuje jednak:

1. osobom, który zostały uznane za niegodne, zrzekły się dziedziczenia albo odrzuciły spadek przypadający im z mocy ustawy (osoby te są traktowane, jakby nie dożyły otwarcia spadku)

2. małżonkowi, który został wyłączony od dziedziczenia w trybie 940 KC

3. osobom wydziedziczonym przez spadkodawcę

-rodzice spadkodawcy są uprawnieni do zachowku jedynie wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych i jeżeli rodzice doszliby do dziedziczenia z mocy ustawy

B. SPADKOBIERCY UPRAWNIENI DO ZACHOWKU

-uprawnionymi do zachowku mogą być również w niektórych sytuacjach spadkobiercy dochodzący do dziedziczenia, jeżeli ich udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku

C. POWSTANIE ROSZCZENIA

-roszczenie takie powstaje, jeżeli uprawiony nie otrzymał należnego zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę:

1. darowizny

2. powołania do spadku

3. ustanowienia zapisu (zwykłego lub windykacyjnego)

-w konsekwencji:

• na poczet należnego zachowku zalicza się otrzymaną przez uprawnionego darowiznę

• jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek również darowiznę oraz zapis windykacyjny uczynione na rzecz wstępnego osoby uprawnionej

• jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy na należny mu zachowek zalicza się poniesione przez spadkodawcę koszty utrzymania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku

5.3 ZOBOWIĄZANI Z TYTUŁU ZACHOWKU

A, SPADKOBIERCY

-zobowiązanymi do zapłaty zachowku w pierwszej kolejności są spadkobiercy powołani do dziedziczenia (w praktyce spadkobiercy testamentowi)

-jeżeli spadkobiercy ci są uprawnieni do zachowku, ich odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej ich własny zachowek

↓

Spadkodawca pozostawił dwóch synów: A i B. W testamencie do dziedziczenia powołał jedynie syna A. Obaj synowie są pełnoletni i zdolni do pracy. Wysokość majątku spadkowego wynosi 1300zł, a wartość darowizn podlegających doliczeniu wynosi 2700zł. Substrat zachowku wynosi: 1300 + 2700 = 4000zł. Zachowek należny każdemu z uprawnionych to 1000zł (4000 x ½ x ½ = 1000zł). A otrzymał spadek o wartości 1300zł i odpowiada w granicach nadwyżki przekraczającej własny zachowek, a więc jego odpowiedzialność jest ograniczona do 300zł (1300 – 1000zł)

B. OSOBY, NA RZECZ KTÓRYCH ZOSTAŁY UCZYNIONE ZAPISY WINDYKACYJNE

1) Zasada ogólna uprawniony do zachowku powinien otrzymać należną mu kwotę przede wszystkim od spadkobiercy

-jeżeli nie jest to możliwe, wówczas obowiązanym do zaspokojenia roszczenia o zachowek staje się osoba, na której rzecz został dokonany zapis windykacyjny

-odpowiedzialność osoby, która otrzymała z.w. za zachowek jest ograniczona do wartości wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego

• jeżeli osoba, na rzecz której został sporządzony z.w. sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność jedynie w granicach nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek

↓

• Osoba X otrzymała zapis windykacyjny, którego wartość w chwili otwarcia spadku wynosiła 100zł. Wartość ta z biegiem czasu malała i w chwili, gdy uprawniony do zachowku Y wystąpił z roszczeniem o zachowek wynosiła 60 zł. Ta właśnie suma wyznacza granicę odpowiedzialności osoby X.

• Osoba X, będąca uprawnioną do zachowku wraz z osobą Y, otrzymała zapis windykacyjny, którego wartość wynosiła 100zł. Zachowek należny X wynosi również 100zł. Osoba taka nie ponosi odpowiedzialności za zachowek należny osobie Y. Jeżeli jednak zachowek wynosiłby 80zł, to X musiała by zapłacić Y 20zł.

2) Odpowiedzialność kilku osób otrzymujących zapisy windykacyjne spadkodawca może uczynić więcej niż jeden zapis windykacyjny

-w takim przypadku wszyscy z.w. ponosza odpowiedzialność solidarną

-spełnienie świadczenia przez jedną z tych osób prowadzi do powstania roszczeń regresowych

-rozliczenia następują proporcjonalnie do wartości otrzymanych zapisów

↓

Zapisy windykacyjne otrzymały osoby: A o wartości 30zł, B o wartości 60zł i C o wartości 30 zł. Wartość ich zapisów pozostaje względem siebie w stosunku: 1 -2 -1; Osoba A spełniła na rzecz uprawnionego do zachowku świadczenie o wartości 30zł. A może się domagać zatem od B – 15zł (1/2), od C – 7,5zł (1/4)

3) Upoważnienie przemienne (facultas alternativa) osoba, na rzecz której spadkodawca uczynił zapis windykacyjny może zwolnić się od obowiązku zapłaty zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu

C. OBDAROWANI

1) Zasada ogólna jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy lub osoby, na rzecz której uczyniony został zapis windykacyjny należnego mu zachowku, może zażądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku

-jednakże obdarowany jest zobowiązany do zapłaty powyższej sumy jedynie w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny

-jeżeli sam obdarowany jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek

2) Zróżnicowana sytuacja obdarowanych obdarowanych zobowiązanych do zapłaty zachowku można podzielić na 2 grupy:

1. obdarowani, na rzecz których darowizna została dokonana przed mniej niż 10 laty oraz istnieje względem nich wzbogacenie będące skutkiem dokonanej darowizny – rozmiar tego wzbogacenia wyznacza granice odpowiedzialności obdarowanego
   -decydujące znaczenie dla oceny istniejącego wzbogacenia ma chwila wystąpienia przez uprawnionego do zachowku z żądaniem jego zapłaty

2. obdarowani, będący jednocześnie uprawnionymi do zachowku- odpowiadają oni niezależnie od tego, jak dawno otrzymali darowiznę
   -darowizna taka podlega doliczeniu do spadku

3) Odpowiedzialność kilku obdarowanych jeżeli spadkodawca dokonał kilku darowizn, za zachowek odpowiadają wszyscy obdarowani

-odpowiedzialność nie jest solidarna, lecz uzależniona od tego w jakim czasie darowizna została dokonana

-w pierwszej kolejności odpowiada obdarowany najpóźniej, a w ostatniej kolejności (tylko wtedy, gdy uprawniony nie może otrzymać zachowku) obdarowany najwcześniej

4) Upoważnienie przemienne (facultas alternativa) obdarowany, niezależnie od tego, czy jest/nie jest uprawniony do zachowku, może zwolnić się od ciążącego na nim obowiązku, wydając uprawnionemu przedmiot darowizny

5.4. WYSOKOŚĆ ZACHOWKU

A. UDZIAŁ STANOWIĄCY PODSTAWĘ OBLICZENIA ZACHOWKU

-ustawa traktuje w sposób uprzywilejowany, jeżeli jest trwale niezdolny do pracy lub w przypadku zstępnych – jeżeli jest małoletni

-ustalenie wysokości należnego zachowku wymaga określenia udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia zachowku

-udział ten wyraża się odpowiednim ułamkiem, a przy obliczaniu bierze się pod uwagę także spadkobierców niegodnych i tych, którzy odrzucili spadek

-nie uwzględnia się natomiast spadkobierców wydziedziczonych i tych, którzy zrzekli się dziedziczenia

-kolejnym zabiegiem jest ustalenie, czy uprawniony jest pełnoletni i zdolny do pracy:

• jeżeli jest pełnoletni i zdolny do pracy to udział spadkowy mnoży się przez ½

• jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub jeżeli zstępny jest małoletni to udział spadkowy mnoży się przez 2/3

B. WYSOKOŚĆ ZACHOWKU

-na substrat zachowku składa się czysta wartość spadku powiększona o wartość podlegających doliczeniu darowizn oraz zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę

-nie bierze się pod uwagę zapisów zwykłych oraz poleceń, chociaż stanowią one długi spadkowe

C. DOLICZANIE DAROWIZN ORAZ ZAPISÓW WINDYKACYJNYCH

1) Zasada doliczanie darowizn do wartości spadku następuje wg jednolitych zasad, niezależnie od tego, kto jest uprawniony do zachowku

-doliczeniu podlegają, poza wyjątkami wskazanymi w art. 994 KC, wszystkie darowizny

-nie jest istotne to, czy przedmiot darowizny istnieje oraz to, czy znajduje się on dalej w majątku obdarowanego

-wartość dokonanych przysporzeń ustala się wg cen z chwili ustalania zachowku

-analogicznie dokonuje się doliczenia zapisów windykacyjnych

+ jeżeli uprawnionym do zachowku nie jest dziecko, lecz dalszy zstępny spadkodawcy (wnuk, prawnuk) na należny mu zachowek dolicza się także zapis windykacyjny i darowiznę dokonane na rzecz jego wstępnego

+jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy zalicza mu się do zachowku koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku

2) Wyłączenia zgodnie z art. 994 KC nie podlegają doliczeniu:

1. drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte, niezależnie od tego, kiedy i na czyją rzecz zostały dokonane (np. prezenty z okazji urodzin)

2. darowizny dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku

3. jeżeli zachowek obliczany jest dla zstępnego, darowizny dokonane w czasie, gdy spadkodawca nie miał jeszcze zstępnych, chyba że uczyniono to na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego

4. darowizny dokonane przed zawarciem małżeństwa, jeżeli zachowek obliczany jest dla małżonka

5.5. SZCZEGÓŁOWE ZAGADNIENIA DOTYCZĄCE ZACHOWKU

A. ODPOWIEDZIALNOŚĆ UPRAWNIONEGO DO ZACHOWKU

1) Za zachowek odpowiedzialność uprawnionego do zachowku powołanego do dziedziczenia za zapłatę zachowku należnego innej osobie ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek

2) Za zapisy zwykłe i polecenia jeżeli uprawniony do zachowku powołany jest do dziedziczenia, ponosi on odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku

B. ZMNIEJSZENIE ZAPISÓW ZWYKŁYCH I POLECEŃ

1) Uprzywilejowanie zachowku zachowek jest uprzywilejowany w stosunku do zapisów zwykłych i poleceń

-spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń

-zmniejszenie to następuje w stosunku do wartości poszczególnych zapisów i poleceń, chyba że co innego wynika z treści testamentu

2) Sposób zmniejszenia sposób zmniejszenia zapisów i poleceń może zostać określony w testamencie

-jeżeli spadkodawca nie zawarł jednak w testamencie wskazówek w tym względzie, zapisy i polecenia zostają zmniejszone w stosunku do ich wartości:

• najprostszym sposobem jest ustalenie proporcji pomiędzy wartością majątku spadkowego z wyłączeniem zapisu a zapisem

3) Dalszy zapis i polecenie w razie zmniejszenia zapisu zwykłego obciążonego dalszym zapisem/poleceniem, dalszy zapis/polecenie podlega również stosunkowemu zmniejszeniu

4) Uprawniony do zachowku spadkobierca zobowiązany do zaspokojenia roszczenia o zachowek będący sam uprawnionym do zachowku podlega jeszcze dalej idącej ochronie:

• spadkobierca taki może żądać zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń w takim stopniu, aby pozostał mu jego własny zachowek

-chronionym jest również zapisobiorca uprawniony do zachowku:

• uczyniony na jego rzecz zapis zwykły ulega zmniejszeniu tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek

• może on również żądać zmniejszenia zapisu i polecenia majątkowego tak, aby pozostał mu własny zachowek

5) Rzecz niepodzielna jako przedmiot zapisu jeżeli przedmiotem zapisu zwykłego jest przedmiot niepodzielny to nie można zmniejszyć fizycznie zapisu

-zapisobierca może żądać wówczas wykonania zapisu w całości, ale ma obowiązek uiścić odpowiednią sumę pieniężną

C. PRZEDAWNIENIE ROSZCZEŃ O ZACHOWEK

1) Przy dziedziczeniu testamentowym roszczenie o zachowek podlega przedawnieniu w terminie 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu, czyli:

• daty otwarcia i ogłoszenia testamentu umieszczona na nim

• data umieszczona w protokole otwarcia i ogłoszenia testamentu sporządzonym przez dokonującego tego notariusza

2) Przy dziedziczeniu ustawowym KC nie określa terminu w jakim przedawniają się roszczenia w tym przypadku

-stosuje się tu analogię i przyjmuje termin 5 lat od dnia otwarcia spadku

3) Charakter prawny terminu termin przedawnienia się roszczeń o zachowek jest terminem zawitym

-termin przedawnienia biegnie z chwilą ogłoszenia testamentu

-przerwanie biegu terminu może nastąpić przez wniesienie powództwa przeciwko spadkobiercy testamentowemu o zachowek

D, DZIEDZICZENIE ROSZCZENIA O ZACHOWEK

-roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy

§6. WSPÓLNOŚĆ MAJĄTKU SPADKOWEGO I DZIAŁ MAJĄTKU

6.1. WSPÓLNOŚĆ MAJĄTKU SPADKOWEGO

A. SYTUACJA PRAWNA WSPÓŁSPADKOBIERCÓW

1) Stosowanie przepisów o współwłasności ułamkowej jeżeli do dziedziczenia dochodzi więcej niż jedna osoba, wówczas osoby te są współspadkobiercami (współuprawnionymi)

-aż do chwili działu spadku istnieje pomiędzy nimi wspólność, do której stosuje się przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, chyba że co innego wynika z przepisów zawartych w Tytule VIII Księgi czwartej KC

-w odniesieniu do rzeczy zachodzi współwłasność, a w odniesieniu do praw zachodzi współuprawnienie

2) Współposiadanie i współkorzystania każdy ze współspadkobierców jest uprawniony do współposiadania przedmiotów należących do spadku oraz współkorzystania z nich w takim zakresie, w jakim da się to pogodzić z uprawnieniami innych współspadkobierców

• uprawnienie to zostaje ograniczone jeżeli w testamencie zostaje powołany wykonawca testamentu lub jeżeli zostaje powołany kurator spadku nieobjętego

-dla prawidłowego wykonania zarządu niezbędne jest posiadanie majątku

-nie będą miały zastosowania następujące przepisy dotyczące współwłasności:

• nie stosuje się domniemana, że wielkości udziałów spadkobierców są równe

• spadkobierca może rozporządzać tylko za zgodą pozostałych współspadkobierców

• wyjście ze wspólności nie podlega przepisom o zniesieniu współwłasności

3) Ochrona praw współspadkobierców w razie naruszenia praw współspadkobierców do współposiadania i współkorzystania z rzeczy wspólnej każdemu uprawnionemu służą środki ochrony przewidziane w przepisach regulujących współwłasność w częściach ułamkowych

B. ZBYCIE UDZIAŁU W PRZEDMIOCIE NALEŻĄCYM DO SPADKU

-od chwili przyjęcia spadku każdy ze współspadkobierców może swobodnie, tzn. bez zgody współspadkobierców rozrządzać swoim udziałem w spadku

-nie może on jednak rozporządzać udziałem w konkretnym przedmiocie należącym do spadku

-przesłanką skuteczności takiego rozporządzenia jest bowiem zgoda pozostałych współspadkobierców

-zgoda ta może zostać zastąpiona decyzją sądu

-zgoda powinna może być wyrażona:

• przed dokonaniem rozrządzenia

• jednocześnie z takim rozrządzeniem

• ex post ze skutkiem wstecznym

-jeżeli wymagana jest przez prawo szczególna forma, decyzja musi być wyrażona właśnie w tej formie

-dokonanie rozporządzenia bez zgody współspadkobierców nie pociąga za sobą nieważności rozporządzenia

-taka czynność może zostać uznana za bezskuteczną

-bezskuteczność zachodzi wówczas, gdy rozporządzenie narusza uprawnienia innych współspadkobierców

-zbycie udziału w przedmiocie należącym do spadku nie wpływa na sytuację majątku spadkowego jako całości

-nadal istnieje wspólność między współspadkobiercami, która może ustać jedynie w wyniku dokonania działu

6.2. DZIAŁ SPADKU

A. OGÓLNE ZASADY DZIAŁU SPADKU

1) Tymczasowy charakter wspólności wspólność powstająca w wyniku dziedziczenia ma charakter przejściowy, tymczasowy

-ustawa nie określa terminu w jakim powinien nastąpić dział spadku

-przynajmniej jeden ze współspadkobierców powinien wystąpić z żądaniem dokonania działu

2) Istota działu spadku dział spadku polega na tym, że po ustaleniu wartości całego majątku określa się wielkość sched poszczególnych spadkobierców

3) Skutki działu dział spadku wywołuje skutki w sferze prawnej i w sferze faktycznej:

Skutki w sferze prawnej	Skutki w sferze faktycznej
poszczególni spadkobiercy stają się wyłącznymi podmiotami praw majątkowych objętych dotychczas wspólnością każdy ze współspadkobierców odpowiada za długi spadkowe samodzielnie, w stosunku do wielkości przypadającego mu udziału	podział fizyczny masy majątkowej

4) Sposoby podziału dział spadku może być dokonany:

1. w drodze umowy – umowny dział spadku jest możliwy wówczas, gdy wszyscy współspadkobiercy są zgodni co do konieczności i sposobu jego dokonania

2. w postępowaniu nieprocesowym przed sądem (także polubownym) – dział zostaje dokonany w przypadku sporu między stronami

-przedmiotem działu spadku są jedynie aktywa spadkowe

-podział pasywów pomiędzy współspadkobierców stanowi konsekwencję podziału aktywów

B. UMOWNY DZIAŁ SPADKU

1) Zgodna wola spadkobierców dokonanie umownego podziału spadku jest możliwe wówczas, gdy wszyscy współspadkobiercy są zgodni co do konieczności, formy i sposobu dokonania działu

• musi dojść do porozumienia co do wysokości oraz sposoby zapłaty ewentualnych spłat i dopłat

2) Strony umowy stronami zawartej umowy muszą być wszyscy współspadkobiercy

-jeżeli spadkobierca zbył przypadający mu w spadku udział/jego część, wówczas stroną umowy jest również nabywca tego udziału/jego części

3) Forma umowy umowa o dział spadku może być zawarta w formie dowolnej, także ustnej, o ile ustawa nie wymaga zachowania formy szczególnej

-forma szczególna jest wymagana np. przy dziale nieruchomości – umowa w formie aktu notarialnego

4) Treść umowy sposób i warunki dokonania działu określają same strony umowy działowej

-spadkobiercy nie mogą określić swoich udziałów w sposób odmienny niż wynika to z testamentu lub ustawy

-spadkobiercy mogą ograniczyć dział tylko do części spadku, jeżeli taka jest ich wola

5) Zaliczenie darowizn oraz zapisów windykacyjnych w umowie działowej powinny zostać rozstrzygnięte wszystkie kwestie związane z działem majątku spadkowego

-strony powinny zatem dokonać zaliczenia:

1. darowizn

2. zapisów windykacyjnych

3. udziałów w spadkowym gospodarstwie rolnym na poczet udziałów w całości spadku

6) Wady oświadczenia woli do umowy o dział spadku mają zastosowanie przepisy ogólne dotyczące wad oświadczenia woli

-odrębnie został uregulowany jedynie błąd

-uchylenie się od skutków prawnych umowy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu może nastąpić tylko wtedy, gdy błąd dotyczył stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy

C. SĄDOWY DZIAŁ SPADKU

-legitymowanym do złożenia wniosku wszczynającego postępowanie jest każdy ze współspadkobierców oraz nabywca udziału w spadku

-wierzyciel spadkobiercy może wystąpić z takim wnioskiem, jeżeli dokonał zajęcia praw spadkowych swego dłużnika w drodze egzekucji

-prawo do wystąpienia z wnioskiem o dział spadku nie jest ograniczone żadnym terminem

-każdy uprawniony może wystąpić z takim wnioskiem w każdym momencie

-w toku postępowania sądowego w pierwszej kolejności dokonuje się ustalenia składu i wartości spadku

-dla ustalenia stanu majątku spadkowego decydujące znaczenie ma chwila otwarcia spadku, natomiast dla ustalenia wartości poszczególnych przedmiotów –chwila dokonywania działu

-postępowanie działowe powinno prowadzić przede wszystkim do rozstrzygnięcia kwestii spornych między współspadkobiercami

-po ustaleniu składu i wartości przedmiotów wchodzących w skład majątku spadkowego sąd wybiera sposób podziału tego majątku:

1. podział fizyczny – polega na tym, że poszczególne przedmioty zostają podzielone fizycznie i przyznane poszczególnym spadkobiercom
   -w ramach tego podziału jest możliwe również ustalenie dopłat, jeżeli wartość przyznanych części nie odpowiada wielkości udziałów spadkobierców
   -ponadto możliwe jest również przyznanie pewnych przedmiotów w całości jednemu lub tylko niektórym ze spadkobierców (zostają oni zazwyczaj obciążeni obowiązkiem dokonania spłaty na rzecz pozostałych)

2. podział cywilny – przedmioty należące do spadku zostają sprzedane, a uzyskana suma podzielana między współspadkobierców w stosunku do wielkości przysługujących im udziałów
   -jeżeli przedmiotem spadku jest jeden niepodzielny przedmiot można go również przyznać jednemu ze współspadkobierców z obowiązkiem dokonania spłaty na rzecz pozostałych

-w toku postępowania sąd dokonuje oceny, który z powyższych sposobów podziału wybrać w konkretnych okolicznościach

-jeżeli jednak uczestnicy postępowania wskazują zgodnie sposób podziału, sąd jest związany takim wnioskiem, chyba że podział taki jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub naruszałby on uzasadniony interes osób uprawnionych

-najczęściej sąd wybiera podział fizyczny spadku

-sąd może również ustalić spłaty lub dopłaty

-sąd określa także sposób i termin ich uiszczenia oraz sposób i termin uiszczenia odsetek

-możliwe jest również rozłożenie spłat/dopłat na raty

-w toku postępowania działem powinien zostać objęty cały majątek spadkodawcy

-jedynie z ważnych powodów podział taki może zostać ograniczony do części spadku

-jeżeli dział nie objął całego majątku spadkowego, niezbędne staje się dokonani e działu uzupełniającego

-konieczność taka wystąpi w 3 sytuacjach:

1. gdy spadkobiercy dokonali umownego działu co do części spadku

2. gdy sąd dokonał działu częściowego

3. gdy sąd, nie ograniczając działu do części spadku, nie objął postanowieniem całego majątku wchodzącego w skład spadku (np. gdy dopiero po dokonaniu działu ujawniono, że w skład spadku wchodziły przedmioty nieobjęte działem)

D. ZALICZANIE DAROWIZN ORAZ ZAPISÓW WINDYKACYJNYCH

-instytucja zaliczania darowizn oraz zapisów windykacyjnych występuje w prawie spadkowych w dwóch sytuacjach:

1. przy ustalaniu substratu zachowku

2. przy dokonywaniu działu spadku

-obowiązek zaliczania zapisów windykacyjnych został wprowadzony ustawą z 18.03.2011r.

-zapisy windykacyjne, podobnie jak darowizny dokonane przez spadkodawcę, mogą prowadzić do nieuzasadnionego różnicowania sytuacji dzieci oraz małżonka spadkodawcy

1) Wola spadkodawcy istnienie obowiązku zaliczania darowizn/zapisów windykacyjnych uzależnione jest od woli spadkodawcy, który może określoną szczodrobliwość zwolnić z obowiązku zaliczenia

-zwolnienie może odnosić się do wszystkich lub tylko niektórych poczynionych darowizn/zapisów windykacyjnych

-zwolnienie takie może zostać dokonane wyraźnie w:

1. umowie darowizny

2. testamencie

2) Skutki zaliczenia zaliczenie darowizny/z.w. wpływa jedynie na ustalenie, jakie przedmioty wejdą w skład schedy

-wielkość darowizny/z.w. pozostaje bez wpływu na udział danego spadkobiercy oraz na odpowiedzialność za długi spadkowe

-zaliczanie sched spadkowych może następować tylko przy dziale spadku

3) Osoby zobowiązane do zaliczenia krąg osób zobowiązanych do dokonania zaliczenia otrzymanych darowizn oraz z.w. wskazuje art. 1039 KC:

1. dzieci spadkodawcy

2. dalsi zstępni

3. małżonek, ale tylko wtedy, gdy małżonek taki dziedziczy w zbiegu ze zstępnymi spadkodawcy

4) Darowizny podlegające zaliczeniu zaliczeniu podlegają wszystkie darowizny, o ile nie zostały zwolnione z tego obowiązku przez spadkodawcę poza drobnymi darowiznami zwyczajowo w danych stosunkach przyjętymi

-zaliczeniu podlegają tylko darowizny dokonane za życia spadkodawcy

-obowiązek zaliczenia odnosi się do wszystkich z.w.

5) Zagadnienia szczegółowe zaliczanie darowizn oraz z.w. stanowi czynność rachunkową, tzn. że zobowiązany do zaliczenia nie ma obowiązku fizycznego zwrócenia przedmiotu darowizny lub z.w. do majątku spadkowego

Sposób zliczania:

1. wartość darowizn i z.w. doliczana jest do spadku lub do udziału spadku, który podlega podziałowi

2. po ustaleniu w ten sposób wartości majątku spadkowego oblicza się schedę spadkową dla każdego ze współspadkobierców obowiązanych do zaliczenia

3. na poczet schedy każdego z takich spadkobierców zalicza się wartość otrzymanej przez niego darowizny lub zapisu windykacyjnego

↓

Wartość majątku spadkowego wynosi 600zł. Do dziedziczenia powołanych zostało 3 synów: A, B i C.

Wcześniej A otrzymał darowiznę – 200zł, B – 100zł, a C nie otrzymał nic. Po doliczeniu darowizn wartość spadku wynosi 900zł (600+200+100); Schedy wszystkich spadkobierców wynoszą po 300zł. Po zaliczeniu otrzymanych darowizn wartość sched wyniesie: A – 100zł (300-200), B – 200zł (300-100), C – 300zł

6) Chwila określająca wartość darowizny i zapisu windykacyjnego wartość przedmiotu darowizny oblicza się wg stanu z chwili jej dokonania przy zastosowaniu cen z chwili działu spadku

-przy zaliczaniu na schedę nie uwzględnia się jednak pożytków, jeżeli przedmiot darowizny takie pożytki przynosi

-wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się wg stanu z chwili otwarcia spadku, a wg cen z chwili działu spadku

7) Wartość darowizny wyższa od schedy spadkowej jeżeli wartość darowizny/z.w przekracza wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest zobowiązany do zwrotu nadwyżki

-w takim wypadku nie uwzględnia się przy dziale spadku darowizny/z.w. ani spadkobiercy zobowiązanego do zaliczenia, np. :

Do dziedziczenia spadku wartego 600zł dochodzi troje dzieci spadkodawcy. A otrzymała darowiznę równą także 600zł. Wartość majątku podlegającego spadkowi wynosi wówczas 1200zł, czyli schedy poszczególnych spadkobierców wynoszą po 400zł. Darowizna A przewyższa wartość jej schedy, a zatem darowizna oraz A zostają pominięte przy dokonywaniu działu wartość dzielonego spadku wynosi 600zł, a schedy spadkobierców wynoszą 300zł (600/2).

8) Koszty wychowania i kształcenia przepisy o zaliczaniu darowizn na schedę spadkową stosuje się również odpowiednio do poniesionych przez spadkodawcę na rzecz zstępnego kosztów wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku

E. SKUTKI DZIAŁU SPADKU

1) Ustanie wspólności dział spadku rodzi określone skutki materialnoprawne:

• ustaje wspólność istniejąca między współspadkobiercami

• każdy ze współspadkobierców staje się wyłącznym podmiotem praw, które przypadły mu w drodze działu

• własność rzeczy wchodzących w skład spadku przechodzi na tych spadkobierców, którym zostały przyznane

-jeżeli w przyszłości dojdzie do uchylenia/zmiany postanowienia stwierdzającego nabycie spadku spowoduje to, że dział został dokonany niezgodnie z przepisami ustawy (np. niezgodnie z porządkiem dziedziczenia)

-zainteresowany będzie mógł żądać wznowienia postępowania bądź też domagać uznania się działu za bezskuteczny

2) Rękojmia za wady może się zdarzyć, że przedmioty przypadające poszczególnym spadkobiercom obciążone są wadami

-w związku z tym po dokonaniu działu spadku spadkobiercy są wzajemnie obowiązani do rękojmi za wady fizyczne i prawne wg przepisów o rękojmi na sprzedaży

-rękojmia może zostać wyłączona na podstawie umowy zawartej pomiędzy spadkobiercami

§7. UMOWY DOTYCZĄCE SPADKU

7.1. ZAGADNIENIA OGÓLNE

Umowy dotyczące spadku pojęciem tym objęte są dwie zasadnicze kategorie umów:

1. umowy o spadek po osobie żyjącej przedmiotem takich umów jest przyszły spadek

2. umowy, których przedmiotem jest spadek już otwarty lub udział w takim spadku

-prawo polskie wprowadza jako zasadę zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej

-zakaz ten odnosi się zarówno do przyszłego spadku przypadającego na podstawie umowy, jak i testamentu

-zakaz rozciąga się również na umowy, w których treści zawarty jest warunek, że strona zostanie powołana do dziedziczenia po określonej osobie

-zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej odnosi się do następujących umów:

1. zawieranych między przypuszczalnymi spadkobiercami osoby żyjącej, gdy ich treść obejmuje np. rozporządzenia przyszłymi prawami lub dokonanie podziału przyszłego spadku

2. zawieranych między przypuszczalnymi spadkobiercami a osobami trzecimi, gdy ich przedmiotem są elementy przyszłego spadku

3. zawieranych między przypuszczalnymi spadkodawcą i spadkobiercą, w których spadkodawca powołuje do dziedziczenia drugą stronę umowy

-jedynym wyjątkiem od zasady jest możliwość zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia ustawowego

7.2. UMOWA O ZBYCIE SPADKU LUB UDZIAŁU W SPADKU

-prawo dopuszcza zawarcie umowy, której przedmiotem jest całość lub część spadku, a także całość lub część udziału spadkowego

-część spadku/udziału spadkowego musi być wyrażona w ułamku

-zbycie spadku/udziału w spadku pociąga za sobą przejście na nabywcę ogółu praw i obowiązków spadkobiercy (sukcesja generalna)

-umowa jest umową o podwójnym skutku (zobowiązująco-rozporządzajcym)

A. ELEMENTY UMOWY

1) Forma dla ważności umowy o zbycie spadku/udziału wymagane jest zachowanie formy aktu notarialnego

-to samo dotyczy umowy przenoszącej spadek/udział, która zostaje zawarta w celu wykonania istniejącego uprzednio zobowiązania do zbycia spadku

-niezachowanie formy powoduje nieważność rozporządzenia

2) Strony umowa o zbycie spadku/udziału może być zawarta miedzy:

• spadkobiercami

• spadkobiercą a osobą trzecią

-zawarcie umowy musi być poprzedzone złożeniem przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku lub musi upłynąć 6-miesieczny termin

3) Przedmiot przedmiotem umowy może być:

1. cały majątek spadkowy, gdy do dziedziczenia doszła jedna osoba

2. ułamkowa część spadku, gdy jedyny spadkobierca wyraża wolę zbycia części majątku

3. udział w spadku, gdy zbywca jest jednym ze współspadkobierców

4. część ułamkowa udziału w spadku, gdy współspadkobierca wyraża wolę przeniesienia na nabywcę jedynie części przypadającego mu udziału

-przedmiotem umowy są prawa majątkowe wchodzące w skład spadku

-długi spadkowe nie stanowią przedmiotu umowy

-zbywca i nabywca odpowiadają za długi solidarnie

-zbycie spadku/udziału może nastąpić odpłatnie lub pod tytułem darmym

-może przybrać formę sprzedaży, zamiany, darowizny

B. SKUTKI

1) Sytuacja nabywcy podstawowym skutkiem zawarcia umowy jest wstąpienie nabywcy w prawa i obowiązki spadkobiercy:

• nabywca jest uprawniony do podejmowania działań, które mógł podejmować spadkobierca

• może on wystąpić z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku

• może wystąpić z wnioskiem o dokonanie działu spadku

• staje się on podmiotem obowiązków związanych z dziedziczeniem

2) Powiększenie się udziału spadkowego zbywcy w przypadku przyrostu spowodowanego, np. odrzuceniem spadku przez współspadkobiercę pojawia się kwestia, czy nabywca udziału również uzyskuje korzyści

-kwestię rozstrzyga umowa zawarta między spadkobiercą a nabywcą:

• jeżeli strony przedmiotem umowy uczyniły udział spadkowy zbywcy bez określania go ułamkiem, nabywcy przypadnie zwiększony udział

• jeżeli strony określiły udział w formie ułamka, wówczas to spadkobierca otrzyma udział objęty przyrostem

3) Rozliczenie między zbywcą a nabywcą przedmiotem umowy jest masa majątkowa traktowana jako całość

-o jej składzie decyduje chwila otwarcia spadku

-w związku z tym zachodzi potrzeba dokonania rozliczeń pomiędzy zbywcą i nabywcą, gdy w okresie pomiędzy otwarciem spadku a zawarciem umowy doszło do zmian w składzie majątku, np. zbycie przez spadkobiercę niektórych przedmiotów spadku

4) Surogacja zbywca spadku jest zobowiązany do wydania tego, co wskutek zbycia/utraty/uszkodzenia przedmiotów należących do spadku zostało uzyskane w zamian tych przedmiotów albo jako naprawienie szkody

-np. zbywca ma obowiązek wypłacić nabywcy kwotę, którą uzyskał jako odszkodowanie

-jeżeli zbycie spadku było odpłatne, wówczas zbywca zobowiązany jest także do wyrównania ubytku wartości powstałego przez zużycie lub rozporządzenie nieodpłatne przedmiotami należącymi do spadku

-jeżeli nie zostało zrealizowane roszczenie odszkodowawcze, zbywca powinien przenieść to roszczenie na nabywcę spadku (zasada surogacji)

5) Zwrot nakładów i wydatków spadkobierca zbywający spadek ma prawo domagać się od nabywcy zwrotu nakładów i wydatków poczynionych na spadek, np. zwrotu kosztów remontu domu

-rozliczenia te dotyczą wyłącznie zdarzeń mających miejsce w okresie od otwarcia spadku do momentu jego zbycia

-jest to regulacja o charakterze dyspozytywnym i strony mogą uregulować kwestię zwrotu kosztów/nakładów w sposób odmienny w drodze umowy

6) Rękojmia za wady w razie zbycia spadku spadkobierca nie ponosi odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady fizyczne i prawne poszczególnych przedmiotów należących do spadku, ponieważ przedmiotem zbycia nie są konkretne przedmioty a cała masa spadkowa

-spadkobierca może jednak ponieść odpowiedzialność za wady prawne całej masy majątkowej, np. jeżeli zbywca w ogóle nie jest spadkobiercą; jeżeli jego udział jest mniejszy niż określono w umowie

7) Przejście korzyści i ciężarów korzyści i ciężary związane z przedmiotami należącymi do spadku, jak również niebezpieczeństwo ich przypadkowej utraty Kub uszkodzenia przechodzą na nabywcę z chwilą zawarcia umowy o zbyciu, chyba że umowa stanowi inaczej

8) Odpowiedzialność za długi zbycie spadku nie zwalnia spadkobiercy od odpowiedzialności za długi spadkowe

-nabywca spadku staje się współdłużnikiem solidarnym wraz z innymi spadkobiercami

-nabywca zawsze odpowiada w sposób ograniczony za zapisy zwykłe i polecenia