Wady oświadczenia woli
Brak świadomości lub swobody
Opracowała:
Joanna Ułasiuk
Prawo, Grupa 9
Lublin 7 kwietnia 2006 r.
I. Uwagi ogólne
Rozważania na temat braku świadomości lub swobody należy rozpocząć od stwierdzenia, że nie tylko oświadczenia woli, ale wszelkie zachowania człowieka są mu przypisywane (są jego czynami) tylko wtedy, gdy centralny układ nerwowy osiągnął i zachował odpowiedni poziom sprawności, który umożliwiałby prawidłowe odbieranie i przetwarzanie informacji oraz podejmowanie na tej podstawie decyzji. Na tym stwierdzeniu opiera się reguła, że brak owej dojrzałości lub sprawności psychicznej stanowi podstawę do uznania oświadczenia, składanego przez człowieka będącego w takim stanie za bezskuteczną. Owa sankcja bezskuteczności została zawarta w art. 82 KC w zdaniu pierwszym: „ Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli”.
Podkreślić należy, że art. 82 KC wskazuje na stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Z przepisu tego nie można zatem wnioskować, że tylko oświadczenie woli dokonane z pełnym rozeznaniem treści tego oświadczenia i skutków, jakie spowoduje, wywołuje skutki prawne. Brak bowiem takiego rozeznania niekoniecznie musi wynikać z faktu niesprawności funkcji psychicznych osoby je składającej i niekoniecznie też prowadzi do sankcji bezwzględnej tegoż oświadczenia nieważności przewidzianej w art. 82 KC. W przepisie tym chodzi tylko o to, że ów stan psychiczny uniemożliwi podmiotowi świadome lub swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli.
W przepisie tym wyraźnie zostały wyróżnione dwa stany faktyczne: braku „świadomości” albo braku „swobody”. Jak stwierdza Z. Radwański „Powiązanie tych słów spójnikiem „albo” wskazuje jednoznacznie na to, że do zastosowania dyspozycji art. 82 KC wystarczy spełnienie się jednej tylko z tych przesłanek. Natomiast użycie tej alternatywy rozłącznej błędnie mogłoby sugerować, że norma art. 82 KC uwzględnia tylko wystąpienie jednej z tych alternatyw. Nie ulega wątpliwości, że przesłanka zastosowania dyspozycji tej normy spełni się także wtedy, gdy obie przesłanki wystąpią łącznie”
Ustawodawca wymaga, aby osoba składająca oświadczenie woli była w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. A więc „Do zastosowania art. 82 KC nie wystarczy, zatem stan ograniczający tylko świadomość lub swobodę postępowania. Działanie z częściowym rozeznaniem nie stanowi więc prawnej doniosłej wady oświadczenia woli, w rozumieniu (...) przepisu.” Podkreślić zatem należy, że brak świadomości lub swobody musi być zupełny, bowiem art. 82 KC wiąże przewidziane w nim skutki tylko z całkowitym wyłączeniem, dlatego też o jakimkolwiek stopniowaniu tego stanu nie może być mowy.
Ze zdania pierwszego art.82 KC wynika, że bez znaczenia jest to, z jakich powodów podmiot składający oświadczenie woli znalazł się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. W zdaniu drugim art. 82 („Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych”) zostały wymienione przykładowe stany wyłączające świadomość lub swobodę powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Ten zestaw obejmuje tylko stany patologiczne, wśród których wyróżniono stany trwałe (choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy) oraz przemijające zaburzenia czynności psychicznych. Do chorób psychicznych, wymienionych w art. 82 KC, należą zwłaszcza: pourazowe zaburzenia psychiczne, psychozy, stany depresyjne, maniakalne, uwiąd starczy, alkoholizm, narkomania, długotrwała obłożna choroba. Do stanów o charakterze przemijającym należą: upojenie wskutek spożycia alkoholu lub zażycia narkotyków, stany agonalne.
Powody wyłączające świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli niekoniecznie muszą należeć do stanów patologicznych. Także stany fizjologiczne (np. sen) obniżają aktywność centralnego układu nerwowego do tego stopnia, że spełnione zostają przesłanki do zastosowania sankcji art. 82 KC. To samo dotyczy też sytuacji, gdy osoba została wprowadzona w stan snu działaniami zewnętrznymi, w szczególności za pomocą hipnozy, środków farmakologicznych.
Samo wystąpienie którejkolwiek z wyżej opisanych okoliczności nie przesądza jeszcze o braku świadomości lub swobody. Decyduje bowiem ustalenie, iż w chwili składania oświadczenia woli osoba je składająca była w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Niektóre z występujących okoliczności w sposób oczywisty przesądzają o tym, że oświadczenie woli zostało dotknięte wadą wskazaną w art. 82 KC. W innych przypadkach należy jednoznacznie ustalić, czy składający oświadczenie woli działał w stanie wyłączającym świadomość lub swobodę powzięcia decyzji i ujawnienia woli. Ustalenie, czy zaistniała którakolwiek z przesłanek do zastosowania sankcji art. 82 KC wymaga na ogół fachowych wiadomości, którymi sądy nie dysponują, co uzasadnia konieczność powołania biegłego odpowiedniej specjalności. Jego opinia „powinna być stanowcza, to znaczy wyraźnie i kategorycznie stwierdzać, czy w chwili złożenia oświadczenia woli znajdował się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Oparcie natomiast przez biegłego opinii na wysokim prawdopodobieństwie nie oznacza jeszcze, że opinia nie jest stanowcza.” Ustalenie stanu świadomości składającego oświadczenie woli może nastąpić na podstawie wszystkich dowodów. Na stanowisku tym stanął SN, który w orzeczeniu z dnia 26 stycznia 1999 r. stwierdza: „Określenie stopnia świadomości pracownika w chwili składania przez niego oświadczenia woli o rozwiązaniu umowy o pracę za porozumieniem stron (art. 82 KC w związku z art. 300 KP) może nastąpić na podstawie innych dowodów niż opinia biegłych (art. 278 § 1 KPC). Takim innym, stosowanym dowodem mogą być akta sądowe zawierające orzeczenia oraz opinie lekarskie dotyczące stanu zdrowia psychicznego i fizycznego pracownika wydane w postępowaniu rentowym.”
Ustalenie stanu wyłączającego świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest dopuszczalne także po śmierci osoby składającej oświadczenie woli. SN w orzeczeniu z dnia 27 kwietnia 1979r stwierdza: „Ustalenie nieważności umowy z tej przyczyny, że jedna ze stron złożyła oświadczenie woli w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji (art. 82 k.c.), jest dopuszczalne także po śmierci tej strony, jeżeli materiał zebrany w sprawie wystarcza do udowodnienia, że stan taki istniał w chwili składania oświadczenia woli. Należący do kręgu spadkobierców ustawowych po osobie, (...), może żądać ustalenia nieważności umowy dopiero po jej śmierci jako jej spadkobierca.”
II. Brak świadomości
Stan ten nie został zdefiniowany w ustawie. Jednakże nauka i judykatura definiuje go jako: brak rozeznania, niemożność rozróżnienia posunięć własnych lub innych osób, niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia własnego postępowania. Przy tym bez znaczenia jest czy jest to stan przejściowy czy trwały.
Podkreślić należy, że ustawa nie dopuszcza jakiegokolwiek stopniowania tego stanu, chociaż oczywiste jest, że może on występować z różnym natężeniem. Zatem sąd musi zawsze dokonać kategorycznej oceny, czy stan psychiczny składającego oświadczenie w chwili jego składania, uniemożliwiał jej rozeznanie. Podkreślić należy, że stan ten nie zawsze musi polegać na zupełnym zaniku świadomości i ustaniu czynności mózgu.
III. Brak swobody
Wyróżnienie w art. 82 KC stanu braku swobody opiera się na założeniu, że „ istnieją takie stany psychiki człowieka, które pozwalają mu wprawdzie na właściwie rozpoznać sens własnego lub cudzego zachowania, ale wyłączają możliwość kierowania swym postępowaniem, a w tym również podejmowania swobodnie decyzji.” Może to być spowodowane np. ciężką, przewlekłą chorobą.
Brak swobody musi się odnosić do okoliczności wewnętrznych, a nie zewnętrznych. Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 15 stycznia 1992 r. stwierdza: „Przyczyna wyłączająca swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi tkwić w samym oświadczającym, a nie w sytuacji zewnętrznej, w jakiej się znalazł. Brak swobody - (...) - musi być odniesiony do okoliczności wewnętrznych a nie zewnętrznych; przyczyna wyłączająca swobodne powzięcie decyzji musi być umiejscowiona w samym podmiocie składającym oświadczenie, a nie w jakiejś sytuacji zewnętrznej, w jakiej ta osoba została postanowiona czy to przez kontrahenta, czy przez inne osoby. Ogólnie musi chodzić o sytuacje wyłączające możliwość swobodnego, nieskrępowanego wyboru zachowania.”
Powzięcie decyzji i wyrażenie woli pod wpływem trudnej sytuacji ekonomicznej ze szkodą dla składającego oświadczenie woli, nie powoduje jego nieważności w rozumieniu art. 82 KC, co stwierdza SN w wyroku z dnia 1 lipca 1974 r.: „Zawarcie przez stronę niekorzystnej dla niej umowy z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej, w jakiej ta strona się znajduje, nie powoduje samo przez się nieważności jej oświadczenia woli w rozumieniu art. 82 k.c.”
Oczywista jest sytuacja w przypadku tzw. przymusu fizycznego. Charakteryzuje się on tym, że ruchy człowieka w ogóle nie są sterowane przez jego centralny układ nerwowy, lecz są wynikiem ukierunkowanego nacisku zewnętrznego (np. gdy ktoś podnosi rękę sąsiada w głosowaniu lub „przemocą chwyta” rękę drugiej osoby i składa w ten sposób podpis na dokumencie).
IV. Prawne konsekwencje braku świadomości albo swobody
W przypadku zaistnienia przynajmniej jednego ze stanów faktycznych określonych w art. 82 KC przepis ten ustanawia sankcję bezwzględnej nieważności oświadczenia woli, a w konsekwencji czynności prawnej, którą to oświadczenie konstytuuje.
Konstrukcja ta nie dopuszcza uwzględnienia zaufania osoby (dobrej wiary), której zostało złożone oświadczenie woli dotknięte wadą określoną w art. 82 KC. Jest ono zawsze nieważne, chociażby jego adresat nie mógł na podstawie kontekstu sądzić, że jest ono wadliwe w aspekcie art. 82 KC.
V. Ubezwłasnowolnienie
Jeżeli oświadczenie woli zostało złożone przez osobę całkowicie ubezwłasnowolnioną, to jest ono nieważne i to bez względu na to czy zaistniały przesłanki do unieważnienia oświadczenia woli na podstawie art. 82 KC. Nie ma znaczenia również, „czy podstawa ubezwłasnowolnienia całkowitego nadal istnieje, czy też ustała, na przykład na skutek wyleczenia z pijaństwa lub narkomanii.” Każde zatem oświadczenie woli złożone w czasie trwania ubezwłasnowolnienia (to znaczy do chwili jego uchylenia orzeczeniem sądowym) jest bezwzględnie nieważne.
VI. Wyjątki od zasady art. 82 KC
Czynność prawna dokonana w stanie braku świadomości lub swobody w powzięciu decyzji i wyrażeniu woli jest bezwzględnie nieważna. Na nieważność tę może powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny w każdym czasie. Wyjątki stanowią:
żądanie unieważnienia małżeństwa przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli - termin wynosi 6 miesięcy od ustania tego stanu; w każdym wypadku nie można żądać unieważnienia małżeństwa po upływie 3 lat od jego zawarcia (art. 151 KRO),
żądanie unieważnienia uznania dziecka przez mężczyznę, który dziecko uznał - termin wynosi 1 rok od daty uznania (art. 80 KRO),
powołanie się na nieważność testamentu spowodowaną wadą oświadczenia woli - termin wynosi 3 lata od dowiedzenia się o istnieniu wady, jednak nie może upłynąć więcej niż 10 lat po otwarciu spadku (art. 945 § 2 KC).
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
Z. Radwański ,System prawa prywatnego. Prawo cywilne - część ogólna, t.2,Warszawa 2002, s. 381
E. Gniewek, Kodeks cywilny. Komentarz do art.1- 534, pod red. E Gniewka, t.1, Warszawa 2004, s. 336
S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu Cywilnego. Księga I. Część ogólna, t. 1, Warszawa 2003, s. 338
Wyrok SN z dnia 26 stycznia 1999r., I PKN 534/97, OSNAPiUS 2000r., Nr 6, poz.215
Orzeczenie SN z dnia 27 kwietnia 1979 r., III CRN 56/79, OSNCP 1979r.,Nr 12, poz.244
Z. Radwański, System..., s. 382
Wyrok SA w Poznaniu z dnia 15 stycznia 1992 r., I ACr 516/ 91, OSA 1993, Nr 9, poz. 62
wyrok SN z dnia 1 lipca 1974 r., III CRN 119/74, OSP 1976, Nr 2, poz. 30
S. Rudnicki, Komentarz..., s. 337
3