Wady oświadczenia woli

Kodeks obejmuje tą nazwą zespół instytucji uregulowanych w art. 82-88 KC. Różnią się one jednak tak znacznie między sobą, że można do nich odnieść tylko bardzo ogólnikowo sformułowane twierdzenie, a mianowicie, iż wskazują one, w jakich okolicznościach pewne stany psychi­ki lub wiedzy człowieka towarzyszące składaniu oświadczeń woli uwzględnia system prawny, określając ich wpływ na ważność czynności prawnej.

Do wad oświadczenia woli kodeks zalicza następujące omówione poniżej instytucje:

1. stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,

2. pozorność,

3. błąd,

4. podstęp,

5. groźbę.

Brak świadomości lub swobody

Art. 82. Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.

Przepis ten dotyczy więc nawet przemijających tylko zaburzeń psychicznych, jeżeli w chwili dokonywania czynności prawnych wyłączały one świadome (np. wskutek nadużycia alkoholu), albo swobodne (np. pod wpływem głodu narkotycznego) powzięcie decyzji i wyrażenie woli.

Przymus fizyczny

Należy przyjąć, że art. 82 KC odnosi się nie tylko do stanów patologicz­nych, ale i fizjologicznych człowieka, w których jego centralny układ ner­wowy nie osiągnął odpowiedniego poziomu aktywności umożliwiającej mu odbieranie i przetwarzanie informacji (np. sen) oraz przypadków podlegania przemocy, czyli tzw. przymusu fizycznego, który charakteryzuje się tym, że ruchy człowieka w ogóle nie są sterowane przez jego centralny układ nerwo­wy, lecz poddane ukierunkowanemu naciskowi zewnętrznemu.

Przykład: A chwyta przemocą rękę B i „składa" w ten sposób podpis na dokumencie obejmującym treść umowy albo siedząca obok osoba podnosi rękę sąsiada przy głosowaniu.

Określona w art. 82 KC wada oświadczenia woli odnosi się wyłącznie do osoby, która zachowuje się w ten sposób, iż można by sądzić, że składa oświadczenie woli. Przepis ten nie uwzględnia natomiast interesów jakiej­kolwiek innej osoby, a w szczególności np. kontrahenta działającego w dobrej wierze.

Pozorność

Pojęcie

a)

Art. 83. § 1. Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru.

Przepis ten ma na względzie sytuację, gdy strony umawiają się potajemnie, iż ujawnione wobec osób trzecich oświadczenie woli nie wywoła skutków prawnych.

Przykład: A zawarł na piśmie z B umowę sprzedaży obrazu i równocześnie potajemnie porozumiał się z B, że umowa ta nie wywrze skutków prawnych, to znaczy iż własność obrazu nie przejdzie na B, a zatem jego właścicielem pozostanie A. Taka pozorna umowa może mieć na celu np. wyjęcie obrazu spod egzekucji, którą prowadzą wierzyciele A z jego majątku.

Pozornymi mogą być tylko umowy lub oświadczenia woli jednostronne składane innej osobie, ponieważ tylko w tego rodzaju czynnościach prawnych występuje druga strona, z którą można porozumieć się potajemnie co do tego, iż oświadczenie nie wywrze skutków prawnych.

Przykład: Nie do pomyślenia jest pozorny testament lub pozorne odrzucenie spadku dokonane w oświadczeniu złożonym sądowi (art. 1018 § 3 KC).

b)

Obok umowy potajemnej, powodującej nieważność czynności pozor­nej, strony mogą dokonać innej tzw. ukrytej czynności prawnej, która, zgodnie z ich zamiarem, ma wywołać określone w niej skutki prawne. Nie jest ona nieważna z tego tylko względu, że pozostaje ukryta wobec osób trzecich (art. 83 § l zd. 2 KC).

Art. 83 § 1 zd 2 k.c. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności.

Przykład: Jeżeli A zawarł z B (na piśmie) umowę sprzedaży obrazu i równocześnie potajemnie porozumiał się z B, że umowa ta nie wywrze skutków prawnych, wówczas umowa sprzedaży - jako pozorna - jest nieważna i wskutek tego prawo własności obrazu nadal pozostanie przy A. Strony mogą jednak nie tylko porozumieć się co do nieskutecz­ności umowy sprzedaży, lecz równocześnie zawrzeć inną umowę (ukrytą), np. darowizny obrazu powodującą przejście prawa własności na nabywcę, lecz z innego tytułu.

Czynność prawna ukryta musi odpowiadać nie tylko przesłankom ważności przewidzianym dla wszystkich czynności prawnych, ale również takim, jakie prawo wskazuje dla tego rodzaju czynności, do którego należy ukryta czynność prawna (art. 83 § 2 KC). Odnosi się to także do formy czynności prawnej.

Skutki pozorności

Mimo iż pozorne oświadczenie woli jest bezwzględnie nieważne, ma ono doniosłość prawną dla osób trzecich które odpłatnie nabyły prawo lub zwolnione zostały z zobowiązania, działając w zaufaniu, że oświadczenie woli nie zostało złożone dla pozoru (art. 83 § 2 KC).

Przykład: A pozornie cedował na B swoją wierzytelność, która przysługiwała mu przeciwko X. Następnie B zawarł rzeczywistą już umowę cesji z C o charakterze odpłat­nym. Gdyby stosować tylko regułę, że oświadczenie woli pozorne jest nieważne, to nale­żałoby dojść do wniosku, że także umowa B z C nie wywołuje skutków prawnych, ponie­waż B rozporządził prawem, którego nie nabył. Natomiast zgodnie z art. 83 § 2 KC, jeżeli C nie wiedział o tym, że cesja między A i B jest pozorna, wtedy pozorność nie powoduje nieważności odpłatnej cesji zawartej między B i C. Ostatecznie więc C nabędzie wierzy­telność przeciwko X, mimo iż zbywca jej (tzn. B), nie miał prawa nią rozporządzać.

Błąd

Pojęcie

Przez błąd rozumie się niezgodność między obiektywną rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości człowieka. Ma on doniosłość prawną. - jako wada oświadczenia woli - tylko wtedy, gdy:

- dotyczy treści czynności prawnej (art. 84 § l zd. 2 KC) i

- gdy jest istotny (art. 84 § 2 KC).

Jeżeli ostatecznie ustalony w następstwie przeprowadzonej wykładni sens czynności prawnej nie odpowiada wyobrażeniom żywionym w tym względzie przez podmiot składający oświadczenie woli, wtedy działa on pod wpływem błędu co do treści czynności prawnej. Błąd taki może w szczególności dotyczyć właściwości przedmiotu (w tym ich liczby) oraz treści zachowań określonych w czynności prawnej, a nawet oceny, czy jest to w ogóle czynność prawna oraz jakiego rodzaju.

Przykład: A kupuje określony obraz błędnie sądząc, że jest to oryginał, podczas gdy w rzeczywistości jest to kopia; A zawiera z B umowę o wybudowanie domu jednorodzin­nego błędnie sądząc, że B ma uprawnienia budowlane; A „pożycza" B pewien przedmiot, podczas gdy w rzeczywistości chodzi mu o użyczenie go; A pomyłkowo wymienił cenę kupna w wysokości 1000 zł, podczas gdy w istocie zamierzał uzyskać kwotę 10 000 zł, w milionach zamiast w miliardach, w „starych" zamiast w „nowych" złotych.

Nie ma natomiast charakteru błędu, co do treści czynności prawnej nie­zgodne z rzeczywistością wyobrażenie dotyczące okoliczności nieuregulowa­nych w czynności prawnej, chociażby wywarły one wpływ na jej dokonanie.

Przykład: A kupił działkę budowlaną błędnie sądząc, że posiadana przez niego suma pieniężna wystarczy do wybudowania domu jednorodzinnego.

Drugą, konieczną cechą błędu prawnie doniosłego, a mianowicie jego istot­ny charakter, każe ustawa oceniać według kryteriów zindywidualizowanych, lecz zarazem obiektywnych. W myśl bowiem art. 84 § 2 KC, „można powo­ływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu" (kryterium wiedzy zindy­widualizowanej) i „oceniał sprawę rozsądnie" (kryterium odwołujące się do wzorca zachowań człowieka rozsądnego) „nie złożyłby oświadczenia tej treści".

Przypadki szczególne

a) W odniesieniu do oświadczeń woli składanych innej osobie (należą do nich w szczególności oświadczenia woli składane w toku zawierania umów) i będących zarazem odpłatnymi czynnościami prawnymi, a więc w zakresie czynności prawnych o podstawowej doniosłości społecznej, ustawa każe li­czyć się także z interesami adresatów oświadczonej woli. Znajduje to wyraz w tym, że we wspomnianych sytuacjach na błąd dotyczący treści czynności prawnej i istotny można powołać się tylko wtedy, gdy ponadto adresat oświad­czenia woli:

1. albo błąd wywołał, chociażby bez swej winy (np. mylnie oznakowano sprze­dany obraz),

2. albo wiedział o błędzie (np. z treści prowadzonych negocjacji),

3. albo mógł z łatwością błąd zauważyć (art. 84 § l zd. 2 KC).

Jeśli adresat oświadczenia woli w sytuacjach powyższych nie wypro­wadził składającego oświadczenie woli z błędu, wtedy interes jego nie zasłu­guje na ochronę.

b) Oświadczenie woli składane innej osobie za pośrednictwem posłańca może ulec zniekształceniu w toku jego przesyłania. Posłańcem jest osoba niebędąca stroną czynności prawnej.

Art. 85. Zniekształcenie oświadczenia woli przez osobę użytą do jego przesłania ma takie same skutki, jak błąd przy złożeniu oświadczenia.

Przykład: Posłane przez ojca dziecko po l pudełko papierosów kupuje ich 10.

W przypadku takim należy stosować przepisy o błędzie (art. 85 KC), w szczególności więc trzeba rozważyć, czy zniekształcenie to ma charakter istotny oraz czy adresat oświadczenia woli o nim wiedział albo mógł z łatwo­ścią je zauważyć (art. 84 KC).

Skutki

W odróżnieniu od dwóch poprzednich wad oświadczenia woli_; błąd nie po­woduje nieważności czynności prawnej, a jedynie stanowi podstawę do uchyle­nia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli (art. 84 § l KC).

Podstęp

Pojęcie

Art. 86. § 1. Jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej.

§ 2. Podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna.

Podstępne działanie polega na świadomym wprowadzeniu jakiejś osoby w błąd lub na umocnieniu jej błędnego mniemania i to w celu skłonienia jej do złożenia oświadczenia woli określonej treści. Za podstęp uważa się także świadome przemilczenie pewnych informacji, ale tylko wtedy, gdy istniał obo­wiązek ich udzielenia.

Przykład: Funkcjonariusz publiczny kompetentny do przygotowania decyzji dotyczącej sprzedaży działki państwowej, sam starając się o jej kupno, zataja przed właściwym orga­nem, iż o przydział tej działki ubiega się także inna osoba.

W myśl art. 86 § l KC składający oświadczenie woli może powołać się na błąd także wtedy, gdy nie był on istotny lub gdy nie dotyczył treści czynności prawnej.

Przykład: Matka dziecka pozamałżeńskiego, pragnąc skłonić X-a do uznania jej dziec­ka, fałszywie zapewnia go, iż jest biologicznym jego ojcem, na dowód czego podaje nie­prawdziwą datę urodzenia dziecka. Stwierdzenie biologicznego pochodzenia dziecka nie należy do treści tego oświadczenia woli. Mylne wyobrażenie X-a o tym, że jest ojcem dziecka odnosi się zatem wyłącznie do jego sfery motywacyjnej, a nie do treści czyn­ności prawnej. Ze względu jednak na to, że X został podstępnie wprowadzony w błąd co do tej okoliczności, jego oświadczenie woli o uznaniu dziecka jest wadliwe.

Skutki

Wada ta, podobnie jak błąd, również uzasadnia uchylenie się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli. W typowych przypadkach działań podstępnych dokonuje strona czynności prawnej. Jednakże system prawny ze względu na szkodliwość społeczną wspomnianej wady oświadczenia woli w następujących dwóch przypadkach pozwala powołać się także na podstęp osoby trzeciej (art. 86 § 2 KC):

1. gdy czynność prawna jest nieodpłatna,

1. gdy druga strona (adresat oświadczenia woli) o podstępie osoby trzeciej wiedziała i nie zawiadomiła o nim składającego oświadczenie woli.

Groźba

Przez groźbę rozumie się zapowiedź wyrządzenia komuś jakiegoś zła, w razie gdyby nie dokonał on żądanej czynności prawnej. Osoba zagrożona znajduje się w sytuacji przymusowej (tzw. przymus psychiczny); stoi przed alternatywą: albo dokonać żądanej czynności prawnej, albo narazić się na re­alizację stanu rzeczy określonego w groźbie. Nie jest ona jednak pozbawio­na możliwości wyboru. Gdyby tak było, jej zachowanie nie miałoby z mocy art. 82 KC w ogóle cech czynności prawnej.

Przykład: Jeżeli dwóch mocnych sąsiadów przemocą podnosi przy głosowaniu rękę siedzącego pośrodku uczestnika zebrania, wtedy osoba ta nie dokonuje w ogóle wyboru i dlatego nie składa żadnego oświadczenia woli.

System prawny nie chroni generalnie osób, które dokonują czynności prawnych pod wpływem obawy, że spotka je jakieś zło. Prawo ma jedynie na względzie przypadki, gdy wspomniana sytuacja powstała wskutek celowego i bezprawnego działania innej osoby. Dopiero bowiem groźba bezprawna (art. 87 KC) stanowi niedo­puszczalną interwencję w proces motywacji człowieka. Pod tym względem jest ona podobna do podstępu, jednakże osoba działająca pod wpływem groź­by, w odróżnieniu od osoby podstępnie wprowadzonej w błąd, wie o tym, że decyzja dokonania czynności prawnej została jej narzucona.

W teorii i praktyce pojawiają się kontrowersje przy próbach bliższego określenia pojęcia bezprawności groźby. W każdym razie przyjmuje się, że cechę tę ma nie tylko zapowiedź dokonania czynu bezwzględnie zabronione­go przez system prawny (np. pobicia lub zabicia kogoś), ale także zapowiedz podjęcia działań wprawdzie dozwolonych, lecz nie w tym celu, aby skłonić kogoś do złożenia oświadczenia woli określonej treści.

Przykład: Z tego względu np. bezprawna będzie groźba, gdy A zapowiada B, że doniesie do organów ścigania o dokonanym przez B przestępstwie drogowym, jeżeli B nie daruje mu określonego przedmiotu. Natomiast nie będzie miała tej cechy zapowiedź wszczęcia postępo­wania sądowego zmierzającego do uzyskania należnego świadczenia lub wskazanie na możli­wość powstania odpowiedzialności karnej.

Doniosłość prawna groźby zależy nie tylko od tego, czy była ona bez­ prawna, ale ponadto także poważna, tzn. powodująca poważne niebezpieczeń­stwo dla osobistych lub majątkowych dóbr niekoniecznie składającego oświad­czenie woli, ale jakiejkolwiek innej osoby (art. 87 KC). O tym, czy groźba jest poważna, należy rozstrzygać według okoliczności, badając czy składają­cy oświadczenie woli „mógł się obawiać" wspomnianych wyżej następstw groźby (art. 87 KC). Ustawa każe więc mieć na względzie człowieka typo­wego, znajdującego się jednak w określonej sytuacji majątkowej lub osobistej i dysponującego określoną wiedzą o konsekwencjach groźby, a zwłaszcza o realnych możliwościach jej wykonania.

Takie same konsekwencje wywołuje w świetle art. 87 KC groźba pocho­dząca zarówno od strony, której złożone zostało oświadczenie woli, jak i od jakiejkolwiek osoby trzeciej, chociażby nawet strona ta nie wiedziała o groź­bie osoby trzeciej. Również groźba otwiera możliwość uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli.

Uchylenie się od skutków prawnych

Jeżeli ktoś złożył oświadczenie woli pod wpływem błędu, podstępu lub groźby, to przysługuje mu prawo podmiotowe kształtujące do uchylenia się od skutków prawnych tego oświadczenia (art. 84-87 KC).

Prawo to wykonuje uprawniony przez złożenie kolejnego oświadczenia woli, które wyraża decyzję uchylenia skutków prawnych pierwotnie dokonanej czynności prawnej. Oświadczenie woli o uchyleniu się od skutków pierwotnej czynności prawnej wymaga formy pisemnej, która jednak zastrzeżona została tylko dla celów dowodowych (ad probationem). Nie wymaga się więc jej zachowania w stosunkach między przedsiębiorcami (art. 74 § 3 KC). Oświadczenie to musi być złożone drugiej stronie pierwotnej czynności prawnej (art. 88 § l KC), a jeżeli jej nie ma, wtedy osobie zainteresowanej w skutkach pierwotnej czynności prawnej. Zgodnie więc ze wspomnianymi regułami ogólnymi, uchylenie się od skutków prawnych w sytuacjach wyżej wskazanych realizuje się bez udziału organu orzekającego.

Natomiast sąd rozstrzyga spory co do tego, czy zaszły przesłanki ważnego uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli.

Prawo podmiotowe do uchylenia się od skutków czynności prawnej ograniczone jest rocznym terminem, który w razie błędu wywołanego również podstępem liczy się od dnia jego wykrycia, a w razie groźby - od dnia, kiedy stan obawy ustał (art. 88 § 2 KC). Należy podkreślić, że stan obawy ustaje nie tylko wtedy, gdy osoba grożąca złem utraciła możliwość wykonania groźby, ale także wtedy, gdy zapowiedziane w groźbie zło nastąpiło.

Uchylenie się od skutków oświadczenia woli powoduje zgaśniecie wszelkich związanych z nim konsekwencji prawnych i to już od chwili złożenia wadliwego oświadczenia woli, a więc z mocą wsteczną. Uprawniony nie może natomiast domagać się jakiejkolwiek zmiany treści wadliwej czynności prawnej.

Przykład: A, który kupił konia „Piorun", podstępnie wprowadzony w błąd, że jest to znakomity koń wyścigowy, nie może żądać obniżenia ceny jego nabycia, a tylko może Uchylić się od skutków prawnych umowy, co prowadzi do obowiązku zwrócenia obu spełnionych świadczeń (wydania konia i zwrotu pieniędzy).

5

---