Wykonanie zobowiązań

Zasady obowiązujące przy wykonaniu zobowiązań

1. Zasada wykonania zobowiązań zgodnie z celem społeczno- gospodarczym oraz zasadami współżycia społecznego

Art. 353¹. Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

2. Zasada współdziałania stron przy wykonaniu zobowiązań

Art. 354. § 1. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom.

§ 2. W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel.

3. Zasada realnego wykonania zobowiązań

Art. 353. § 1. Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić.

§ 2. Świadczenie może polegać na działaniu albo na zaniechaniu.

4. Zasada należytej staranności

Art. 355. § 1. Dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność).

§ 2. Należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności.

Powyższa zasada oznacza, iż nie każdy podmiot traktowany jako przedsiębiorca będzie oceniany identycznie. Podstawą do oceny profesjonalizmu w wykonaniu umowy przez danego przedsiębiorcę będą przede wszystkim wymogi i standardy określone w danej branży oraz rodzaj działalności prowadzonej przez przedsiębiorcę.

Przykład Profesjonalizm w branży medycznej (np. wykonywanie usług medycznych) oceniany jest przy uwzględnieniu innych cech, parametrów niż profesjonalizm w branży samochodowej czy związanej z obrotem artykułami spożywczymi. Podmioty wykonujące działalność oceniane są przy uwzględnieniu specyficznych elementów, cech tej działalności.

5. Zasada odpowiedniej jakości świadczenia

Art. 357. Jeżeli dłużnik jest zobowiązany do świadczenia rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a jakość rzeczy nie jest oznaczona przez właściwe przepisy lub przez czynność prawną ani nie wynika z okoliczności, dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości.

Kodeks cywilny wyróżnia rzeczy oznaczone co do: - gatunku (rodzaju) - tożsamości. Rzeczy oznaczone co do gatunku (rodzaju) oznaczone są według cech rodzajowych, właściwych dla większej liczby przedmiotów. Rzecz oznaczone według tożsamości oznaczone są według cech indywidualnych, właściwych tylko dla jednego przedmiotu. Ocena, czy dana rzecz jest oznaczona tylko co do gatunku, czy tylko co do tożsamości zależy od woli stron, oświadczonej wyraźnie lub w sposób dorozumiany. W zależności od treści umowy takie przedmioty jak samochód czy lodówka, telewizor, pralka, stół, szafa itd. mogą stanowić rzecz oznaczoną według cech gatunkowych lub indywidualnych. Decyduje sposób oznaczenie tych rzeczy. Umowa może przewidywać np. że osoba A sprowadzi osobie B samochód z Niemiec. Jeśli w umowie nie zostaną wskazane żadne cechy indywidualne samochodu, to przedmiot umowy będzie oznaczony co do gatunku. Spełnienie zobowiązania będzie polegało na sprzedaniu jakiegokolwiek samochodu. Niekiedy oczywiście umowa może zawężać kategorię wskazując np. że ma to być samochód osobowy określonej marki. Nadal jednak przedmiot umowy będzie oznaczony według gatunku. Zobowiązany może więc sprowadzić jakikolwiek samochód spełniające wymogi gatunkowe określone w umowie. Jeśli jednak umowa przewiduje, że sprowadzony ma być ściśle określony pojazd np. poprzez wskazanie numeru rejestracyjnego czy numeru nadwozia, to rzecz jest już oznaczona co do tożsamości. W takim przypadku nie można więc sprowadzić jakiegoś innego samochodu, choćby nawet był to pojazd o identycznych cechach.

6. Zasada osobistego wykonania zobowiązania przez dłużnika

Art. 356. § 1. Wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności prawnej, z ustawy albo z właściwości świadczenia.

§ 2. Jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała bez wiedzy dłużnika.

7. Zasada niemożności odmowy przyjęcia świadczenia częściowego przez wierzyciela

Art. 450. Wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, chociażby cała wierzytelność była już wymagalna, chyba że przyjęcie takiego świadczenia narusza jego uzasadniony interes.

Przykład
Strony zawarły umowę sprzedaży nieruchomości. Jako cenę zapłaty za przedmiot świadczenia strony ustaliły cenę w kwocie 300 000 zł. Nabywca nie posiada kwoty w pełnej wysokości i wpłacił na rzecz zbywcy jedynie część ceny. Zbywca nie może odmówić przyjęcia wpłaty.

Zmiana stosunków (clausula rebus sic stantibus)

Art. 357¹. Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.

Zakres zastosowania

Przepis art. 357¹ KC znajduje zastosowanie do cywilnoprawnych zobo­wiązań powstających z umów. Wskazuje na to jednoznacznie fragment wspo­mnianego przepisu odwołujący się do okoliczności, których strony nie przewi­dywały przy zawarciu umowy.

Przesłanki

Sąd może zastosować środki przewidziane w art. 357¹ KC, jeżeli kumulatywnie spełnione zostaną trzy przesłanki:

a) nastąpi nadzwyczajna zmiana sto­sunków;

b) zmiana ta pociąga za sobą nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia lub grozi jednej ze stron rażącą stratą

c) strony nie przewidywały wpływu nadzwyczajnej zmiany stosunków na zobowiązanie.

Ad a) Przez zmianę stosunków należy rozumieć obiektywne, o charakterze powszechnym przekształcenia stosunków społecznych, a zwłaszcza gospodar­czych. Z pewnością nie może tu chodzić tylko o zmiany sytuacji indywidualnej strony stosunku zobowiązaniowego.

Przemiany stosunków społecznych są zjawiskiem stałym i normalnym w dzie­jach ludzkości. Tylko jeżeli mają one charakter nadzwyczajny, stanowią prze­słankę zastosowania art. 357¹ KC.

Nadzwyczajna zmiana stosunków może mleć tło zarówno przyrodnicze (np. nie­urodzaj, niezwykle surowa zima, powódź, skażenie atmosfery wybuchem atomo­wym), jak i społeczne (wojna, strajki powszechne, rozruchy, gwałtowna zmiana ustroju politycznego). Do takich nadzwyczajnych zmian stosunków należy hiperinflacja, głęboki kryzys gospodarczy, zasadnicze przekształcenia w strukturze krajowego i międzynarodowego rynku, a także zmiany w systemie prawnym.

Ad b) Nadzwyczajna zmiana stosunków ma doniosłość w świetle art. 357¹ KC tylko wtedy, gdy wpłynie na indywidualną sytuację strony stosunku zobowiązaniowego w tym sensie, że pociągnie za sobą nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia lub grozi jednej ze stron rażącą stratą. Między nad­zwyczajną zmianą stosunków a wspomnianą zmianą sytuacji indywidualnej pod­miotu musi więc istnieć związek przyczynowy. Nie jest możliwa ingerencja sądu, jeżeli umowa zo­stała w całości wykonana; w szczególności, na podstawie art. 357¹ KC nie można wówczas umowy rozwiązać

Ad c) Najwięcej trudności interpretacyjnych, a także krytyki pod adresem ustawodawcy wywołuje przesłanka przewidywalności. Niewątpliwie chodzi tu nie o przewidywanie zmiany stosunków, lecz o ich wpływ na indywidualną sytuację podmiotu. Strony mogły bowiem przewidywać wystąpienie pewnych zdarzeń i związanych z nimi zmian stosunków (np. przekształcenia ustroju po­litycznego), lecz nie znaczy to jeszcze, że brały pod uwagę ryzyko, jakie stąd wynika dla łączącego ich z kimś stosunku zobowiązaniowego.

Decyzje sądu

a) Jeżeli spełnią się wspomniane przesłanki, sądowi przysługuje kompeten­cja do ingerowania w stosunek zobowiązaniowy przez wydanie następujących typów orzeczeń:

1. oznaczenie sposobu wykonania zobowiązania. Ingerencja sądu w tej posta­ci może w szczególności polegać na zmianie czasu, miejsca i środków, jaki­mi świadczenie ma być wykonane;

2. oznaczenie wysokości świadczenia. Jeżeli strata zagraża wierzycielowi, wówczas sąd podwyższy wysokość świadczenia dłużnika; jeżeli na stratę narażony jest dłużnik, obniży wysokość jego świadczenia. W umowach wzajemnych sąd może równocześnie zmieniać wysokość świadczeń obu stron celem zrównoważenia ich sytuacji prawnej;

3. rozwiązanie umowy. W przypadku takim sąd może ponadto - w miarę po­trzeby - orzec o rozliczeniach stron.

b) Sąd wydaje wspomniane orzeczenia wyłącznie na żądanie strony stosun­ku zobowiązaniowego. Może je zgłosić każdy podmiot, nie wyłączając osób pro­fesjonalnie prowadzących działalność gospodarczą.

Przy wyborze właściwego sposobu przystosowania zobowiązania do zmie­nionych okoliczności sąd powinien dopiero w ostateczności orzekać o roz­wiązaniu umowy (wskazuje na to wyraz „nawet" w art. 357¹ KC), preferując utrzymanie zobowiązania o zmodyfikowanej treści.

Podmioty wykonania zobowiązania

1. Osoby wykonujące

Wierzyciel zainteresowany jest w uzyskaniu należnego mu świadczenia, co niekoniecznie wymaga osobistego wykonania tego świadczenia przez dłużni­ka. Z tego względu wierzyciel może żądać osobistego świadczenia jedynie wte­dy, gdy wynika to, zgodnie z art. 356 § l KC, z:

1. treści czynności prawnej (np. zawartego w umowie zastrzeżenia, że X oso­biście wymaluje mieszkanie Y-a),

2. ustawy (np. art. 738 § 1, art. 840 § 1 KC),

3. właściwości świadczenia; formuła ta ma na względzie związek między ce­chami indywidualnymi dłużnika a jakością świadczenia (np. świadczenia polegającego na namalowaniu portretu).

Poza tymi przypadkami świadczenie może wykonać ktokolwiek, byleby działał co najmniej za wiedzą i tym samym za domniemanym przyzwoleniem dłużnika (a contrario z art. 356 § 2 KC). Zastrzeżenie to ma na względzie ochronę interesu dłużnika, który zawsze odpowiada za niewłaściwe wykonanie zobowiązania i tym samym ponosi ryzyko związane z posługiwaniem się innymi osobami przy wykonywaniu zobowiązania (por. art. 474 KC). Obawy te jed­nak nie występują przy spełnianiu świadczeń pieniężnych. Świadczenia tego rodzaju, jeżeli są wymagalne, mogą być wykonane przez osoby trzecie, cho­ciażby działały one bez wiedzy dłużnika (art. 356 § 2 KC).

Jeżeli świadczenie nie jest wykonywane przez właściwą osobę, wierzyciel może go nie przyjąć, co nie pociąga dla niego żadnych ujemnych następstw - w szczególności w postaci popadnięcia w zwłokę (por. art. 486 KC).

2. Osoby przyjmujące

Bardziej rygorystycznie oznaczony został krąg osób uprawnionych do przyjęcia świadczenia. Poza samym wierzycielem należą do niego jedynie oso­by upoważnione przez wierzyciela do odbioru świadczenia. Upoważnienie to może nastąpić także po, w postaci potwierdzenia (art. 452 KC). Zarówno sam wierzyciel, jak i osoba przez niego upoważniona powinni być faktycznie zdolni do przyjęcia świadczenia (art. 452 KC). Jeżeli świadczenie polega na do­konaniu czynności prawnej (np. zawarciu umowy), osoba przyjmująca świad­czenie dłużnika powinna mieć także zdolność do czynności prawnych. Na miejsce osoby niezdolnej do przyjęcia świadczenia wstępuje jej przedstawiciel ustawowy.

Świadczenie spełnione do rąk osoby nieuprawnionej z reguły nie zwalnia dłużnika z zobowiązania, w następstwie czego wierzyciel może nadal do­magać się od dłużnika wykonania zobowiązania. Od tej reguły istnieją jednak wyjątki. Zgodnie więc z art. 452 KC, dłużnik zostaje zwolniony z zobowiąza­nia w takim zakresie, w jakim wierzyciel skorzystał ze świadczenia spełnio­nego do rąk osoby nieuprawnionej lub wierzyciela niezdolnego do przyjęcia świadczenia. Ciężar udowodnienia tego faktu spoczywa jednak na dłużniku (art.6KC).

Ponadto, w niektórych wyraźnie w ustawie przewidzianych przypadkach chroniona jest dobra wiara dłużnika, świadczącego do rąk osoby nieuprawnio­nej do odbioru. W szczególności świadczenie do rąk osoby, która okazuje po­kwitowanie wystawione przez wierzyciela, zwalnia dłużnika, chyba że dłużnik działał w złej wierze (art. 464 KC).

Przedmiot wykonania zobowiązania

1. Rzeczy oznaczone co do gatunku

Jeżeli dłużnik jest zobowiązany do świadczenia rzeczy oznaczonych co do gatunku, a ich jakość nie została oznaczona ani przez czynność prawną lub właściwe przepisy, ani nie wynika z okoliczności, dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości (art. 357 KC).

Do okoliczności, z których wynikać może określenie jakości rzeczy, należą w szczególności: dotychczasowa praktyka stosowana we wzajemnych stosunkach stron oraz znane stronom spe­cjalne przeznaczenie rzeczy.

2. Część świadczenia

Przy niepodzielnych świadczeniach (np. sprzedaży konia), częściowe świad­czenie, z natury rzeczy, nie może być wykonane.

Natomiast, jeżeli świadczenie jest podzielne (np. w razie zapłaty pieniędzy, sprzedaży zboża), a wymagalny jest cały dług, pojawia się pytanie: czy wierzy­ciel obowiązany jest przyjąć część zaofiarowanego mu świadczenia. Problem ten rozstrzyga art. 450 KC generalnie na korzyść dłużnika, stanowiąc, że wie­rzyciel nie może odmówić przyjęcia części świadczenia, chyba że naru­szałoby to jego uzasadniony interes, co wierzyciel powinien udowodnić.

Przykład: Pełna liczba podzespołów niezbędnych do podjęcia produkcji finalnej.

Jeżeli wierzyciel nie ma obowiązku przyjęcia części świadczenia i zaofiaro­wanej mu części nie przyjął, dłużnik popada w zwłokę co do całości świadczenia.

3. Kilka świadczeń (zarachowanie zapłaty)

Jeżeli dłużnik zobowiązany jest do kilku jednorodzajowych świadczeń, a świadczy w rozmiarze niewystarczającym na zaspokojenie wszystkich, poja­wia się pytanie: na poczet którego z należnych wierzycielowi świadczeń należy zaliczyć świadczenie spełnione przez dłużnika¹.

Przykład Dłużnik zobowiązany jest:

1. zwrócić pożyczkę w wysokości 100 zł wraz ze 100 zł zaległych odsetek;

2. płacić wierzycielowi czynsz najmu miesięcznie w tej samej wysokości, z tym że zalega za 3 miesiące. Natomiast dłużnik płaci wierzycielowi 100 zł.

Rozstrzygnięcie wspomnianej kwestii zależy przede wszystkim od dłużnika (art. 451 § l KC); może on bowiem wskazać, które zobowiązanie chce wy­konać. Jednakże to, co przypada na poczet danego długu, wierzyciel może zali­czyć na związane z tym długiem zaległe należności uboczne oraz zalegające świadczenia główne.

Przykład: W podanym przykładzie, jeżeli dłużnik wskazał, że chce spłacić pożyczkę, wierzyciel może zaliczyć zapłacone mu 100 zł przede wszystkim na zaległe odsetki. W kon­sekwencji nadal będzie miał wobec dłużnika roszczenie o zwrot pożyczki w wysokości 100 zł. Natomiast jeżeli dłużnik główny wskazał zobowiązanie z tytułu najmu, wierzyciel może zaliczyć otrzymane 100 zł na poczet zaległych, a nic bieżących świadczeń czynszowych.

Regułę tę SN odniósł także do przypadku, gdy dłużnik spełniający świadczenie ma wobec wierzyciela jeden tylko dług złożony z należności głównej i odsetek

Gdyby dłużnik nie skorzystał z tego uprawnienia, inicjatywa w tym względzie przechodzi na wierzyciela; może on bowiem wskazać w pokwito­waniu, na jakie zobowiązanie świadczenie ma być zaliczone. Jednakże jest to skuteczne dopiero wtedy, gdy dłużnik przyjął to pokwitowanie, a tym samym w sposób dorozumiany wyraził zgodę na propozycję wierzyciela. Do tego mo­mentu dłużnik zachowuje prawo wskazania długu, jaki chce świadczeniem swoim zaspokoić (art. 451 § 2 KC).

Jeżeli w żaden ze wspomnianych sposobów nie nastąpiło zaliczenie świadczenia na poczet określonego zobowiązania, ma zastosowanie względnie wiążąca norma art. 451 § 3 KC, według której spełnione świadczenie zalicza się przede wszystkim na poczet długu wymagalnego, a jeżeli jest kilka długów wymagalnych - na poczet najdawniej wymagalnego.

Gdyby i ta zasada pierwszeństwa nie dała się zastosować, trzeba by przyjąć, że spełnione świadczenie zalicza się na poczet wszystkich długów stosunkowo.

Miejsce spełnienia świadczenia

Długi mogą być odbiorcze albo oddawcze w zależności od tego, czy wierzyciel powinien zgłosić się u dłużnika po odbiór świadczenia, czy dłużnik powinien je dostarczyć wierzycielowi. Przyjmuje się, że w razie braku innych postanowień umowy lub przepisów szczególnych, świadczenia, które mają być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela, mają charakter długów od­dawczych. Dłużnik powinien więc świadczenie dostarczyć wierzycielowi. Nato­miast świadczenia spełniane w miejscu zamieszkania lub w siedzibie dłużnika zali­cza się do długów odbiorczych; świadczenie powinien więc odebrać wierzyciel.

Przykład: Kupujący powinien odebrać konia ze stajni sprzedawcy - dług odbiorczy; na­tomiast najemca zapłacić czynsz u wynajmującego lub na wskazane przez niego konto - dług oddawczy.

Miejsce spełnienia Świadczenia określa przede wszystkim treść zobowiąza­nia lub jego właściwość (np. położenie nieruchomości).

Dopiero gdy brak jest tego rodzaju wskazań, zastosowanie znajduje względ­nie wiążąca norma art. 454 KC, która wspomnianą kwestią reguluje różnie, w zależności od tego, czy przedmiotem zobowiązania jest świadczenie pienięż­ne, czy świadczenie innego rodzaju.

Art. 454. § 1. Jeżeli miejsce spełnienia świadczenia nie jest oznaczone ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę. Jednakże świadczenie pieniężne powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia; jeżeli wierzyciel zmienił miejsce zamieszkania lub siedzibę po powstaniu zobowiązania, ponosi spowodowaną przez tę zmianę nadwyżkę kosztów przesłania.

§ 2. Jeżeli zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem dłużnika lub wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa.

Świadczenia pieniężne powinny być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia (długi oddawcze; art. 454 § 1 zd. 2 KC), przy czym jeżeli zobowiązanie ma związek z przedsię­biorstwem wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa (art. 454 § 2 KC). Ściśle rzecz ujmując, nie chodzi w tym przypadku o miejsce zamieszkania w rozumieniu art. 25 KC, a wiec o miejsco­wość, lecz o oznaczenie bardziej dokładne, jakim jest konkretny adres zamiesz­kania lub siedziby przedsiębiorstwa (por. też art. 454 § l KC dotyczący zmiany miejsca zamieszkania lub siedziby).

Natomiast w odniesieniu do świadczeń niepieniężnych właściwe jest miej­sce zamieszkania lub siedziby dłużnika (długi odbiorcze; art. 454 § 1 zd. 1 KC).

Jednakże miejsce to może być przez strony inaczej oznaczone. W szczegól­ności, jeżeli wierzyciel wskazał swój rachunek bankowy, a dłużnik dokonał zapłaty w postaci rozliczeń bezgotówkowych na ten rachunek, należy przyjąć, że miejscem wykonania zobowiązania pieniężnego jest siedziba banku pro­wadzącego rachunek wierzyciela.

Termin spełnienia świadczenia

1. Oznaczenie

O terminie - podobnie jak o miejscu - spełnienia świadczenia przede wszystkim decyduje treść lub właściwość zobowiązania (art. 455 KC).

Art. 455. Jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.

Dopiero, gdy na tej podstawie nie da się ustalić terminu świadczenia, znaj­duje zastosowanie przepis art. 455 KC, według którego świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Decyzja w tym względzie należy więc do wierzyciela. Realizuje on ją przez złożenie oświadczenia dłużnikowi, w którym wzywa go do spełnienia świadczenia.

Ponadto wierzycielowi przysługuje z mocy ustawy uprawnienie do określe­nia nie tylko terminów, lecz także wielkości poszczególnych części świad­czeń, jeżeli strony zastrzegły w umowie, że spełnienie świadczenia następować będzie częściami, ale nie ustaliły ani ich wielkości, ani terminów wykonania (art. 456 KC). Jednakże w interesie dłużnika wspomniane uprawnienie wierzy­ciela ograniczone jest trzema przesłankami:

1. oświadczenie wierzyciela ma być złożone w czasie właściwym - w szcze­gólności więc z dostatecznym wyprzedzeniem,

2. uwzględniać powinno możliwości dłużnika — zwłaszcza jego zaangażowa­nia w wykonywanie innych umów,

3) wierzyciel powinien rozważyć także sposób spełnienia świadczenia - tak, aby jego wykonanie było technicznie możliwe.

Do wezwania tego dłużnik powinien się zastosować „niezwłocznie", to znaczy bez zbędnej zwłoki, ale w okresie pozwalającym na wykonanie danego świadczenia w zwykłym trybie działań.

Ponadto w wyjątkowych sytuacjach, gdy interes wierzyciela jest za­grożony, może on żądać spełnienia świadczenia nawet przed nadejściem termi­nu zastrzeżonego w treści zobowiązania (por. art. 458 KC).

Art. 458. Jeżeli dłużnik stał się niewypłacalny albo jeżeli wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, zabezpieczenie wierzytelności uległo znacznemu zmniejszeniu, wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia bez względu na zastrzeżony termin.

Terminy spełnienia świadczenia mogą być zastrzeżone na korzyść: dłużnika, wierzyciela albo obu stron.

1. Zastrzeżenie terminu na korzyść dłużnika ma takie znaczenie, że dłużnik jest uprawniony do wcześniejszego świadczenia, natomiast wierzyciel nie może domagać się. tego świadczenia przed upływem terminu.

2. Jeżeli termin zastrzeżony został na rzecz wierzyciela, wówczas nie ma on obowiązku przyjąć świadczenia wcześniej, natomiast sam może żądać wy­ konania go przed nadejściem terminu.

3. Jeżeli termin zastrzeżony został na korzyść obu stron, wówczas przed jego nadejściem ani dłużnik nie może spełnić świadczenia, ani wierzyciel nie może żądać jego spełnienia.

W przypadkach, gdy termin spełnienia świadczenia oznaczony został w treści czynności prawnej, a równocześnie nie określono w niej, na czyją korzyść został on zastrzeżony, z pomocą przychodzi szczególna norma interpretacyjna art. 457 KC, która każe przyjąć, że termin ten został zastrzeżony na korzyść dłużnika.

Art. 457. Termin spełnienia świadczenia oznaczony przez czynność prawną poczytuje się w razie wątpliwości za zastrzeżony na korzyść dłużnika.

2. Wymagalność

Upływ terminu, w którym świadczenie miało zostać spełnione, to chwila o bardzo istotnym znaczeniu dla stosunku obligacyjnego. Jeżeli dłużnik nie spełnił świadczenia, to z upływem tego terminu:

1. dłużnik opóźnia się ze świadczeniem albo popada w zwłokę, o ile opóź­nienie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzial­ność (art. 476 KC);

2. wierzyciel może dochodzić spełnienia świadczenia na drodze sądowej, gdyż jego roszczenie stało się. wymagalne - zaczął biec termin przedawnienia roszczenia (art. 120 § l KC).

Zgodnie z ogólną regułą, że roszczenie staje się wymagalne, gdy już zaktuali­zował się obowiązek świadczenia, a więc gdy wierzyciel ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności, należy przyjąć, że termin wymagalności przypada w dniu następującym po terminie spełnienia świadczenia.

Przykład: Jeżeli dłużnik miał zapłacić wierzycielowi 1000 zł do końca czerwca, wówczas dniem wymagalności jest l lipca, gdyż dopiero w tym dniu można orzec, że świadczenie po­winno być już spełnione. Jeżeli lak nie jest, to dłużnik opóźnia się ze świadczeniem, a wierzy­ciel może, począwszy od tego terminu, żądać świadczenia, i co więcej powinien dochodzić roszczenia przed sądem, aby nie dopuścić do przedawnienia, którego bieg rozpoczął się także w tym terminie.

Wykonanie świadczeń wzajemnych

1. Jednoczesność świadczeń

W stosunkach zobowiązaniowych wynikających z umów wzajemnych każda ze stron zobowiązana jest do spełnienia świadczenia na rzecz drugiej strony. Między tymi świadczeniami istnieje związek polegający na tym, że świadcze­nie jednej strony jest odpowiednikiem świadczenia drugiej strony (art. 487 § 2 KC).

Ze względu na zachodzący między tymi świadczeniami wzajemnymi związek, art. 488 § l KC stanowi ogólną regułę, że świadczenia te powinny być spełnio­ne jednocześnie. Rozwiązanie takie jest najpewniejszym i wypróbowanym sposobem zabezpieczenia interesów stron i sprzyja szybkiemu osiągnięciu za­mierzonych przez nie celów¹.

Chodzi tu więc o tzw. świadczenie z ręki do ręki; np. wręczenie rzeczy za zapłatą ceny;

W konsekwencji każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem swojego świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego (art. 488 § 2 KC)

Art. 488. § 1. Świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być spełnione jednocześnie, chyba że z umowy, z ustawy albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, iż jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia.

§ 2. Jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego.

2. Świadczenie wcześniejsze

Norma wyznaczająca obowiązek jednoczesnego spełnienia świadczeń wzajemnych ma jednak charakter względnie wiążący. Znajduje ona zastosowanie dopiero wtedy, gdy ani treść umowy, ani orzeczenie organu orzekającego, ani też decyzja kompetentnego organu administracyjnego nie wskaże, iż jedna ze stron zobowiązana jest do świadczenia wcześniejszego (art. 488 § 1 KC).

Ponadto w stosunkach zobowiązaniowych trwałych, gdzie jedna strona zobowiązana jest do świadczenia ciągłego, a druga do świadczenia jednorazowego lub okresowego, z natury rzeczy świadczenia te nie mogą być wykonane jednocześnie.

Przykład: W stosunku najmu najemca zobowiązany jest płacić okresowo czynsz (art. 669 KC), natomiast wynajmujący w zamian za to nieprzerwanie umożliwiać mu uży­wanie rzeczy („oddać najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nieoznaczo­ny": art. 659 § l KC).

W przypadkach gdy jedno ze świadczeń wzajemnych ma być wykonane wcześniej niż drugie, strona zobowiązana do spełnienia wcześniejszego świad­czenia narażona jest na ryzyko, że nie otrzyma następnie świadczenia wzajemne­go mającego być odpowiednikiem jej świadczenia. Jeżeli to ryzyko przybierze kształt realnego niebezpieczeństwa, ponieważ spełnienie świadczenia później­szego jest wątpliwe z uwagi na stan majątkowy dłużnika, strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem (art. 490 § l KC).

Jednakże wspomniane uprawnienie nie przysługuje stronie zobowiązanej do wcześniejszego świadczenia w dwóch przypadkach:

1. gdy wiedziała ona w chwili zawarcia umowy o złym stanie majątkowym drugiej strony (art. 490 § 2 KC). W takich okolicznościach bowiem strona zo­bowiązująca się do wcześniejszego świadczenia świadomie podejmuje ryzyko nieotrzymania świadczenia wzajemnego;

2. gdy strona znajdująca się w złej sytuacji majątkowej zaofiaruje jedno­czesne spełnienie swojego świadczenia lub da zabezpieczenie (art. 490 § 1 KC). W takim bowiem razie spełnienie świadczenia we właściwym terminie nie wiąże się z ryzykiem nieotrzymania świadczenia wzajemnego.

Co do sposobu dania zabezpieczenia por. art. 364 KC.

Dowody spełnienia świadczenia

Jeżeli świadczenie polega na czynieniu (zaniechania się nie dowodzi), na dłużniku spoczywa ciężar dowodu, że je spełnił (art. 6 KC). Dłużnik jest więc zainteresowany w uzyskaniu odpowiednich środków dowodowych, w czym pomaga mu system prawny.

Zgodnie bowiem z art. 462 § 1 KC, dłużnik, spełniając świadczenie, może żądać od wierzyciela pokwitowania. Wyraża ono ujęte w formie pisemnej oświadczenie wierzyciela lub upoważnionej przez niego osoby, że dłużnik spełnił świadczenie. Dłużnik, gdy ma w tym interes, może żądać wystawienia pokwitowania w szczególnej formie (art. 462 § 2 KC). Jeżeli nie umówiono się inaczej, jest on zobowiązany ponieść koszty sporządzenia takiego pokwitowa­nia (art. 462 § 3 KC).

Pokwitowanie stanowi nie tylko dowód wykonania świadczenia głównego określonego w jego treści, ale ponadto łączy się z nim domniemanie prawne, że spełnione zostało również świadczenie okresowe wymagalne wcześniej (np. czynsz za poprzednie miesiące) oraz - jeśli chodzi o zapłatę pieniędzy - że dłużnik uiścił także należności uboczne, w szczególności odsetki (art. 466 KC).

Prawna doniosłość pokwitowania znajduje poza tym wyraz przy ocenie kwestii, czy świadczenie odebrała właściwa osoba. Jeżeli bowiem dłużnik spełnił świadczenie do rąk osoby, która okazuje pokwitowanie wystawione przez wierzyciela, wówczas uznaje się tę osobę za upoważnioną do odbioru świadczenia, chyba że dłużnik działał w złej wierze, a więc wiedział, że tak nie jest, lub gdy zastrzeżono w treści zobowiązania, iż świadczenie ma nastąpić do rąk własnych wierzyciela (art. 464 KC).

Jeżeli istnieje dokument stwierdzający zobowiązanie, wystawienie pokwitowania nie w pełni chroni interesy dłużnika, ponieważ w ręku wierzyciela nadal pozostaje dowód zaciągnięcia przez dłużnika zobowiązania. Dlatego w takich przypadkach dłużnik, spełniając świadczenie, może żądać zwrotu do­kumentu lub uczynienia na nim odpowiedniej wzmianki, a w razie utraty do­kumentu — niezależnie od pokwitowania — oświadczenia wierzyciela, że doku­ment został utracony (art. 465 § l i 2 KC).

Gdyby wierzyciel odmówił wykonania tych czynności, dłużnik może po­wstrzymać się ze spełnieniem świadczenia albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego bez ujemnych dla siebie konsekwencji prawnych (art. 463, 465§3KC).

---