Wygaśnięcie zobowiązań
Zasadniczym celem zobowiązania jest zaspokojenie interesu wierzyciela. Zwykle następuje to zgodnie z treścią zobowiązania. Istnieją różne stany faktyczne, które prowadząc do wygaśnięcia zobowiązania, powodują także zaspokojenie interesu wierzyciela. Są to:
Świadczenie w miejsce wykonania
Odnowienie
Potrącenie
Złożenie do depozytu sądowego;
Są również takie, które prowadzą do wygaśnięcia zobowiązania bez spełnienia świadczenia:
Zwolnienie z długu
Rozwiązanie umowy.
Ad. I Świadczenie w miejscu wykonania.
Art. 453. Jeżeli dłużnik w celu zwolnienia się z zobowiązania spełnia za zgodą wierzyciela inne świadczenie, zobowiązanie wygasa. Jednakże gdy przedmiot świadczenia ma wady, dłużnik obowiązany jest do rękojmi według przepisów o rękojmi przy sprzedaży.
Występują 2 elementy: umowa między dłużnikiem a wierzycielem co do zmiany przedmiotu świadczenia oraz faktyczne spełnienia tego świadczenia. W przypadku wad rzeczy, będącej przedmiotem nowego świadczenia mają zastosowanie przepisy o rękojmi, wierzyciel nie może już żądać spełnienia pierwotnego świadczenia.
Przykład: A zobowiązał się pierwotnie do zapłaty B kwoty 2500 złotych. Następnie A za zgodą B w celu zwolnienia się z tego zobowiązania przenosi na B własność konia, który jest chory. W przypadku takim B nie może żądać od A 2500 złotych, lecz przysługują mu uprawnienia z tytułu rękojmi.
Ad. II Odnowienie (nowacja)
Art. 506. § 1. Jeżeli w celu umorzenia zobowiązania dłużnik zobowiązuje się za zgodą wierzyciela spełnić inne świadczenie albo nawet to samo świadczenie, lecz z innej podstawy prawnej, zobowiązanie dotychczasowe wygasa (odnowienie).
Występuje umowa między wierzycielem a dłużnikiem, na mocy której dotychczasowe zobowiązanie jest umorzone, ponieważ powstaje nowy stosunek zobowiązaniowy, który różni się od dawnego innym świadczeniem lub inną podstawą prawną przy niezmienionym świadczeniu.
Przykład. A winien jest B z tytułu reszty ceny kupna 2500 złotych, w przypadku wskazanym ad 1) (inne świadczenie) strony postanawiają, że treścią nowego zobowiązania będzie przeniesienie własności konia, w przypadku ad 2) (inna podstawa prawna) A pozostaje nadal zobowiązany do zapłaty 2500 złotych, lecz nie z tytułu umowy kupna, ale np. z tytułu darowizny.
W przeciwieństwie do świadczenia w miejscu wykonania umorzenie pierwotnego zobowiązania następuje wskutek zaciągnięcia nowego zobowiązania, a nie dopiero przez jego wykonanie. Strony muszą napomknąć, że nowe zobowiązanie powstało w celu umorzenia poprzedniego, z uwagi na domniemanie z §2 tegoż artykułu:
§ 2. W razie wątpliwości poczytuje się, że zmiana treści dotychczasowego zobowiązania nie stanowi odnowienia. Dotyczy to w szczególności wypadku, gdy wierzyciel otrzymuje od dłużnika weksel lub czek.
Odnowienie nie wymaga formy szczególnej (chyba, że wymagają jej przepisy szczególne dot. czynności prawnej). Wskutek odnowienia wygasają również akcesoryjne prawa związane z dotychczasowym zobowiązaniem (np. poręczenie, zastaw) - chyba że poręczyciel lub osoba trzecia wyrazi zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia (art. 507).
Ad. III Potrącenie (kompensacja)
Art. 498. § 1. Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.
Polega na potrąceniu dwóch przeciwstawnych wierzytelności w następstwie złożenia oświadczenia woli przez jednego wierzyciela drugiemu wierzycielowi. Obie osoby muszą być względem siebie wierzycielami i dłużnikami, jednak nie musi to być umowa wzajemna. Przedmiotem świadczeń są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku - można więc potrącać gdy wierzytelności są jednorodzajowe. Możliwa jest kompensacja w przypadku zobowiązań w różnych walutach. Ponadto obie wierzytelności muszą być wymagalne. Odroczenie wykonania zobowiązania przez wierzyciela lub sąd nie wyłącza możliwości potrącenia. Wierzytelność musi być zaskarżalna.
Potrącenie realizuje się poprzez prawo kształtujące, nieodwołalne, jednostronne oświadczenie woli drugiej stronie (nie ma wymagań szczególnej formy). Skutki oświadczenia mają moc wsteczną - od chwili, kiedy potrącenie było możliwe.
§ 2. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.
Tylko gdy wierzytelności mają tę samą wysokość, są umarzane w całości. Jeżeli stronie przysługuje więcej wierzytelności, stosuje się przepisy o zaliczeniu zapłaty.
Art. 505. Nie mogą być umorzone przez potrącenie:
1) wierzytelności nie ulegające zajęciu (chodzi o postępowanie egzekucyjne z KPC);
2) wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania (roszczenia alimentacyjne, renta);
3) wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
4) wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.
Strona może sama przedstawić do potrącenia chronioną wierzytelność, obie strony mogą umownie określić wyłączenia, które podlegać będą ocenie z punktu zasad współżycia społecznego.
Na zasadzie swobody umów strony mogą dowolnie regulować te kwestie. Wymienione w art. 505 kc wyłączenia nie odnoszą się do potrąceń umownych. Potrącenia umowne nie mogą jednak naruszać interesów osób trzecich.
Ad. IV Złożenie do depozytu sądowego.
Ma takie same skutki jak spełnienie świadczenia. Dłużnik, który złożył do depozytu przedmiot świadczenia może po jego odbiór odesłać tam wierzyciela, a jeśli zobowiązanie było wzajemne - domagać się spełnienia należnego mu świadczenia. Dłużnik nie musi się już troszczyć o rzecz, nie lecą odsetki, wierzyciel nie może realizować praw akcesoryjnych zabezpieczających wierzytelność.
Art. 469. § 1. Dopóki wierzyciel nie zażądał wydania przedmiotu świadczenia z depozytu sądowego, dłużnik może przedmiot złożony odebrać.
§ 2. Jeżeli dłużnik odbierze przedmiot świadczenia z depozytu sądowego, złożenie do depozytu uważa się za niebyłe.
Wówczas wszystkie konsekwencje złożenia do depozytu (wspominane wyżej) zostają uchylone ze skutkiem wstecznym. Definitywne wygaśnięcie zobowiązania następuje z chwilą zażądania przez wierzyciela wydania mu przedmiotu świadczenia z depozytu lub nastąpi likwidacja niepojętego depozytu (przejście praw do niego na Skarb Państwa).
Art. 470. Ważne złożenie do depozytu sądowego ma takie same skutki jak spełnienie świadczenia i zobowiązuje wierzyciela do zwrotu dłużnikowi kosztów złożenia.
Chyba, że dłużnik sam odebrał przedmiot świadczenia z depozytu.
Złożenie musi być ważne, tzn. muszą istnieć okoliczności uzasadniające złożenie do depozytu (dłużnik nie może spełnić świadczenia z przyczyn leżących po stronie wierzyciela); zaś przedmiot złożony musi odpowiadać treści zobowiązania (należyty przedmiot w odpowiednim czasie, świadczenie musi być wymagalne).
Art. 468. § 1. O złożeniu przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego dłużnik powinien niezwłocznie zawiadomić wierzyciela, chyba że zawiadomienie napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Zawiadomienie powinno nastąpić na piśmie.
§ 2. W razie niewykonania powyższego obowiązku dłużnik jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę.
Ad. V Zwolnienie z długu.
Art. 508. Zobowiązanie wygasa, gdy wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik zwolnienie przyjmuje.
Jest to umowa wierzyciela z dłużnikiem. Prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania bez konieczności spełnienia świadczenia lub jego surogatu. Ma niekoniecznie charakter nieodpłatny - strony mogą się umówić, że zwolnienie nastąpi odpłatnie. Nie wymaga szczególnej formy.
Ad. VI Rozwiązanie umowy.
Możliwe jest na zasadzie swobody kontraktowej. Jest to umowa przeciwna umowie pierwotnej, mająca zlikwidować jej skutki prawne. Nie można rozwiązać stosunku zobowiązaniowego, który już wygasł. Przyjmuje się, że rozwiązanie umowy wywołuje skutki od zaraz w przypadku trwałych zobowiązań (jak np. z najmu), aby uniknąć trudności związanych z rozliczeniami między stronami. Poza tym ogólnie rozwiązanie umowy może wywołać skutki z mocą wsteczną, zależnie od stanu realizacji umowy przez strony.
Umowa rozwiązująca ma skutek względny, czyli między stronami. Nie może naruszać praw bezwzględnych nabytych przez osoby trzecie.
Rozliczenia między stronami z tytułu spełnionych już świadczeń mają podstawę w umowie rozwiązującej, a nie w instytucji nienależnego świadczenia. Jeżeli treść umowy tego nie reguluje przyjmuje się, że każdy powinien zwrócić, co otrzymał na podstawie umowy pierwotnej.