Ewangelia Pseudo-Mateusza (PsMt)
(przekład ks. Kazimierz Obrycki, wstęp i komentarz ks. Marek Starowieyski)
Ewangelia Pseudo-Mateusza może być przykładem zmian, jakie zaszły w nauce w ostatnim ćwierćwieczu a równocześnie tego, co nazwałem we wstępie "życiem apokryfu". W Apokryfach Nowego Testamentu przełożono ten utwór wedle tekstu wydanego przez K. v. Tischendorf, jak to zresztą czynili wszyscy autorzy wielkich zbiorów przekładów apokryfów. Otóż tekst ten oddawał ostatnią fazę ewolucji utworu. Właściwy utwór, pochodzący z VI/VIII w. (prawdopodobnie z pierwszej ćwierci VII w.), który tu przekładamy wedle wydania J. Gijsela, składa się z dwóch części:
- pierwsza (rozdziały 1-17) opowiada o narodzinach Maryi i Jezusa i zasadniczo opiera się na łacińskiej parafrazie ProtEwJk z tym, że usunięto z niej opowiadanie o losie Zachariasza i Elżbiety a dodano do niej dwa epizody zaczerpnięte z Ewangelii kanoniczych: o Symeonie i Annie oraz o przybyciu Magów;
- druga (rozdziały 18-24) opowiada o ucieczce do Egiptu i opiera się na nieznanym utworze, który stanowi również podstawę niektórych epizodów EwDz-Arab. W PsMt mamy więc 3 epizody: o posłuszeństwie zwierząt Jezusowi (nie znamy analogii), opis palmy schylającej się na rozkaz Jezusa i epizod z Afrodyzjuszem - obydwa znane skądinąd.
Do tych dwóch grup tekstów dodano w XI w. wersję łacińską Dzieciństwa Pana (EwTmDz), którą ostatni wydawca usunął, a za nim i my, jako obce ciało.
Utwór ten podlegał innym zmianom. Tekst pierwotny nosił prawdopodobnie tytuł: Narodziny Maryi i był uważany za dzieło Apostoła Jakuba Mniejszego. Gdy ten utwór został potępiony, najpierw listem papieża Innocentego I do Eksuperiusza, bpa Tuluzy (potępiającego utwory występujące pod imieniem Jakuba Mniejszego)278 a następnie przez Dekrety Ps. Gelazjańskie ("Ewangelia Jakuba Młodszego, apokryf")279, dodano, na miejsce dawnego prologu, nowy: korespondencję św. Hieronima z Chromacjuszem i Heliodorem, dzięki czemu utwór zaczął funkcjonować pod autorytetem Ewangelisty św. Mateusza oraz św. Hieronima. W samym zaś utworze zastąpiono teksty biblijne w wersji Itali wersją Wulgaty.
W nowym wydaniu J. Gijsela usunięto EwTmDz, przywrócono dawny prolog utrzymując równocześnie korespondencję św. Hieronima z Chromacjuszem i Heliodorem oraz pierwotny tytuł.
Tekst pierwotny naszego apokryfu pochodzi z VI w., co stwierdzamy dzięki aluzjom (a nie cytatom) do Reguły św. Benedykta. Najstarsze rękopisy pochodzą z IX w. Z tegoż czasu pochodzą pierwsze nawiązania do niego: Paschazego Radberta ( ok. 860)280 oraz mniszki, Hroswity z Gandersheim (X w.); w tym też czasie powstaje utwór Narodzenie Maryi, uważany za dzieło wspomnianego już Paschazego Radberta lub innego uczonego mnicha z IX w. Ewangelia Pseudo-Mateusza, pisana dość prymitywnym językiem łacińskim, nie była popularna w średniowieczu: przedkładano nad nią pisane bardziej eleganckim językiem Narodzenie Maryi, które jest cytowane zazwyczaj w literaturze teologicznej, niemniej jednak nawiązują do niej dwa wielkie zbiory hagiograficzne z XIII wieku: Wincentego z Beauvais i Jakuba de Voragine.
Jeśli idzie o autora, różne rękopisy podają różnych autorów: Jakuba Apostoła, Brata Pańskiego (prolog pierwotny), Mateusza (korespondencja) oraz Apostoła Jana. Ze względu na aluzje do zwyczajów monastycznych, które podkreślono w komentarzu należy, przypuszczać, że PsMt powstała w Galii, w kręgach rodzącego się monastycyzmu benedyktyńskiego.
Charakterystyczną cechą PsMt są dublowania - występujące zresztą i w innych apokryfach - dwa razy wspomniano hojność Joachima, dwa razy rozmawia on z aniołem - podobnie jak i Anna, dwie położne, itd. Pierwsza część utworu oparta na ProtEwJk stanowi nie tylko jej parafrazę, ale też wykazuje jeszcze mniejszą znajomość świata i realiów biblijnych, które albo upraszcza, albo likwiduje.
PsMt mimo swojej prostoty zawiera interesujące elementy teologiczne. Stanowi odpowiedź na nowe potrzeby mariologii czasów karolińskich a zarazem pokazuje przemiany, jakie zachodziły w sposobie pojmowania roli Maryi. Jeżeli w Prot-EwJk dziewictwo Maryi ma charakter chrystologiczny, to tu stanowi wyraz duchowości monastycznej: Maryja wraz z innymi mniszkami składa śluby wiecznego dziewictwa. Maryja jest Matką Bożą, jest królową, ale podkreśla się jej ludzkie macierzyństwo. Mimo zaprzeczeń Ratramnusa z Corbie (IX w.), z którym polemizował Paschazy Radbert ( ok. 860), prawda o dziewictwie Maryi jest już wtedy powszechnie przyjęta. Według Paschazego Radberta tylko cudowny poród odpowiadał godności Maryi i Bóstwu jej Syna; dziewictwo Maryi stanowi więc dopełnienie Bożego macierzyństwa281. Autor PsMt bardzo dba o ortodoksję i usuwa wszystko, co w jakiś sposób mogłoby jej przeczyć. Autor podkreśla rolę Maryi w dziejach zbawienia (rozdz. 2-3) i jej dziewictwo ante, in i post partum (rozdz. 7-13) oraz przedstawia Maryję jako wzór życia zakonnego: nie tylko dba ona o własne udoskonalenie, ale również i innych towarzyszek (rozdz. 4-6).
Tytuł Ewangelia Pseudo-Mateusza pochodzi od Tischendorfa. Ponieważ przyjął się on powszechnie w nauce, utrzymujemy go i w naszym wydaniu.
Dawny przekład dokonany na podstawie tekstu Tischendorfa poprawiono na podstawie wydania Gijsela.
PROLOG PIERWOTNY. Ja, Jakub, syn Józefa rzemieślnika283, żyjąc w bojaźni Bożej, spisałem wszystko, co sam na własne oczy widziałem, a co się wydarzyło przy narodzeniu się świętej Maryi, jak też przy narodzeniu się Zbawiciela; dziękuję przy tym Bogu, który dał mi mądrość, żebym sporządził opis Jego przyjścia i przedstawił wypełnienie się [czasów] dwunastu pokoleniom Izraela.
PROLOG PÓŹNIEJSZY
KORESPONDENCJA CHROMACJUSZA I HELIODORA
ZE ŚW. HIERONIMEM284
LIST CHROMACJUSZA I HELIODORA. Ukochanemu bratu naszemu, Hieronimowi kapłanowi, Chromacjusz i Heliodor, biskupi, przesyłają pozdrowienie w Panu.
Znaleźliśmy w księgach apokryficznych opis narodzenia Maryi Dziewicy oraz narodzenia i dzieciństwa Pana naszego, Jezusa Chrystusa. Po dokładnym zapoznaniu się z nimi sądzimy, że wiele jest w nich treści przeciwnych naszej wierze, i dlatego wszystkie je powinniśmy odrzucić, aby pod pretekstem poznania Chrystusa nie dawać okazji do zadowolenia
Antychrystusowi. Przeciwko naszemu zdaniu wystąpili święci mężowie, Armeniusz i Wirinus285, którzy głoszą, że ty, świątobliwy mężu, odnalazłeś księgę napisaną po hebrajsku własnoręcznie przez św. Mateusza ewangelistę, w której zostało opisane dzieciństwo Matki Dziewicy i naszego Zbawiciela286. Dlatego też usilnie cię prosimy przez miłość do Pana naszego, Jezusa Chrystusa, abyś przełożył ją z hebrajskiego na łacinę nie tyle dla przekazania świadectwa o Chrystusie, ile raczej dla pokonania głupoty heretyków. Oni bowiem, odkąd zaczęli szerzyć fałszywą naukę, błędnie przedstawiają święte narodzenie Chrystusa, aby przez słodycz życia zaciemnić gorycz śmierci. Powinnością więc najczystszej miłości jest, abyś wysłuchał próśb twoich braci, a także zadośćuczynił życzeniom biskupów, spełniając posługę miłości, którą uważasz za słuszną.
Żegnaj w Panu i módl się za nas.
ODPOWIEDŹ ŚW. HIERONIMA. Hieronim, uniżony sługa Chrystusa, świętym i błogosławionym biskupom, Chromacjuszowi i Heliodorowi, pozdrowienie w Panu.
Ten, kto kopie złotonośną ziemię, nie chwyta od razu za to, co znajduje się w wykopanym dole, lecz zanim podniesie ciężar szlachetnego metalu, rozgrzebując i przewalając darń przez jakiś czas zwleka, zastanawia się i żyje nadzieją, gdyż nie posiada jeszcze skarbu. Wasze Wielebności, postawiliście mi trudne zadanie do wykonania, gdyż nakazaliście przełożyć dzieło, którego sam święty Mateusz Apostoł i Ewangelista nie chciał rozpowszechniać. Gdyby bowiem nie miało być tajne, zapewne dołączyłby je Apostoł do wydanej przez siebie Ewangelii. Tymczasem on sporządził książeczkę pod zasłoną liter hebrajskich i nie wydał jej, a dzisiaj to własnoręcznie przez niego napisane dzieło posiadają bardzo pobożni mężowie, którzy na drodze przekazu otrzymali je od poprzednich pokoleń. Ponieważ zaś księga ta nigdy nie była tłumaczona, zapewne więc przekazany tekst uległ pewnym zmianom, jak to miało miejsce w przypadku Leucjusza, ucznia Manesa287, który fałszywie spisał Dzieje Apostolskie. Opublikowana przez niego książka nie zawierała treści budującej, lecz gorszącą, i jako taka została uznana przez ów synod288, przed którym słusznie uszy Kościoła nie są otwarte.
Niech złośliwi nie rzucają na nas oszczerstw, albowiem nie dołączamy owej książeczki do pism kanonicznych, lecz zapiski Apostoła i Ewangelisty tłumaczymy po to, aby usunąć fałsz herezji. W tym zamierzeniu zarówno jesteśmy posłuszni poleceniom biskupów, jak i walczymy z niegodziwymi heretykami.
Miłość Chrystusa, na którą odpowiadamy, przyświeca nam wierzącym, że wspomagają nas modlitwami swymi ci, którzy przez naszą posługę będą mogli poznać święte dzieciństwo naszego Zbawiciela.
JOACHIM MĄŻ SPRAWIEDLIWY289. 1.290 1. W owych czasach żył w Izraelu mąż imieniem Joachim, z pokolenia Judy. Był on pasterzem swoich owiec i człowiekiem bojącym się Pana w prostocie swojej. Zajmował się jedynie swoją trzodą, a korzyści, jakie z niej miał, przeznaczał dla wszystkich bojących się Boga: podwójne dary składał tym, którzy żyli w bojaźni i nauce Bożej291, pojedyncze zaś dary przeznaczał dla posługujących292. Wszystkie swe dochody, czy to z baranów, czy to z owiec, czy to z wełny, czy z czegokolwiek innego, dzielił na trzy części: jedną część rozdawał wdowom, sierotom, podróżnym [pielgrzymom] i ubogim, drugą przeznaczał dla służących Bogu, trzecią zaś zachowywał dla siebie i dla swoich domowników293. 2. A gdy on tak czynił, Bóg pomnażał jego trzody294, gdyż nie było w Izraelu męża jemu podobnego. Postępował zaś on tak od piętnastego roku życia. Kiedy miał lat dwadzieścia, wziął za żonę Annę, córkę Isachara295, która pochodziła z tego samego pokolenia, to jest z pokolenia i z rodu Dawida. I żył z nią w małżeństwie dwadzieścia lat, nie mając z niej jednak dzieci.
WYPĘDZENIE JOACHIMA ZE ŚWIĄTYNI. ŻALE ANNY. 2.296 1. Stało się, że w czasie dni świątecznych297 Joachim stanął wraz z tymi, którzy ofiarowali Panu kadzidło, i przygotowywał się, by złożyć swoje dary przed ołtarzem Pana. A pisarz świątyni, imieniem Ruben298, podchodząc do niego rzekł: "Nie godzi się tobie stać pośród składających ofiary Bogu, ponieważ Pan nie błogosławi ci299, albowiem nie dał ci potomka w Izraelu". Przeto zawstydzony wobec ludu Joachim opuścił z płaczem świątynię Pańską300 i nie powrócił do domu, lecz udał się do swych trzód i poprowadził ze sobą pasterzy w okolice górskie tak odległe, że przez pięć miesięcy jego żona Anna nie miała o nim żadnej wieści. 2. Podczas modlitwy płakała i mówiła:
"O Panie, oto nie dałeś mi synów, dlaczego i męża mego mi zabrałeś? Minęło bowiem pięć miesięcy, a nie widzę mego męża. I nie wiem, czy zmarł, abym przynajmniej mogła mu sprawić pogrzeb". I kiedy tak płakała w ogrodzie swego domu wznosząc w modlitwie oczy ku Panu, zobaczyła gniazdo wróbli na drzewie laurowym i zawołała z jękiem do Pana: "Panie Boże wszechmogący, który obdarzyłeś potomstwem wszelkie stworzenie, zwierzęta dzikie i domowe, gady, ryby, ptaki i wszystko to cieszy się ze swego potomstwa, dlaczego mnie jedną odsunąłeś od daru Twojej łaskawości? Ty wiesz, Panie, że od początku małżeństwa złożyłam ślub, iż jeżeli dasz mi syna lub córkę, ofiaruję je Tobie301 w tym świętym przybytku". 3. I kiedy to powiedziała, nagle przed jej obliczem ukazał się anioł Pański i powiedział do niej: "Nie bój się, Anno, ponieważ w planach Bożych jest twój potomek302, a dziecko, które się z ciebie narodzi, wzbudzi podziw po wszystkie czasy aż do końca świata". Gdy to powiedział, znikł sprzed jej oczu. Ona zaś drżąca i zalękniona, gdyż oglądała taką wizję i słyszała taką mowę, udała się do komnaty i padała jak nieżywa303 na łoże swoje, i pełna bojaźni przez cały dzień i całą noc trwała na modlitwie. 4. Następnie zawołała służącą i rzekła do niej: "Widzisz, że jestem wdową i mam tyle zmartwień, a ty nie chcesz przyjść do mnie?" Na to owa gderliwie304 odpowiedziała: "Jeżeli Bóg zamknął twoje łono305 i zabrał ci męża twego, to co ja mogę ci pomóc?" Słysząc to Anna rzewniej płakała.
POWRÓT JOACHIMA. 3.306 1. W tym samym czasie w górach Joachimowi, gdy pasł stada, ukazał się pewien młodzieniec i zapytał go: "Czemu nie wracasz do swojej żony?" A Joachim odpowiedział: "Przez dwadzieścia lat żyłem z nią, teraz zaś, ponieważ Bóg nie chciał mi dać z niej synów, ze wstydem i hańbą opuściłem świątynię Bożą. Jakże mogę powrócić do swojej małżonki raz już odrzucony i wzgardzony? Tu zostanę z moimi owcami, jak długo Bóg zechce, żebym żył. Dobytek mój z pomocą sług moich rozdam ubogim, wdowom, sierotom i czcicielom Boga". 2. A kiedy to powiedział, rzekł do niego młodzieniec: "Jestem aniołem Bożym307. Ukazałem się twojej żonie dzisiaj, kiedy płakała i modliła się, i pocieszyłem ją. Wiedz, że ona poczęła ci córkę z nasienia twego. Ona zaś będzie świątynią Boga i Duch Święty spocznie na niej308; będzie błogosławiona ponad wszystkimi świętymi niewiastami, tak że nikt nie będzie mógł powiedzieć, iż była taka przed nią, a i po niej nie pojawi się na tym świecie żadna jej podobna. Zejdź więc z gór i wracaj do małżonki twej, a znajdziesz ją brzemienną. Wzbudził bowiem Bóg potomstwo z niej i uczynił ją matką wiecznego błogosławieństwa". 3. Joachim oddał pokłon aniołowi i rzekł doń: "Jeżeli znalazłem łaskę u ciebie309, spocznij nieco w namiocie moim i pobłogosław mnie, twemu słudze". Anioł powiedział mu: "Nie nazywam cię sługą, lecz towarzyszem moim310. Jesteśmy bowiem sługami jedynego Pana311. Albowiem pokarm mój jest niewidzialny312, a napoju mego nie mogą widzieć ludzie śmiertelni, dlatego nie powinieneś mnie prosić, abym wszedł do twego namiotu, lecz to, co mnie zamierzasz dać, złóż na ofiarę całopalną Bogu"313. Wtedy Joachim wziął nieskalanego baranka i powiedział aniołowi: "Nie ośmieliłbym się złożyć ofiary całopalnej Bogu, gdybyś swoim rozkazem nie udzielił mi przywileju składać ofiary". Anioł odpowiedział mu: "Nie poleciłbym tobie złożyć ofiary, gdybym nie znał woli Pańskiej". Kiedy zaś Joachim składał ofiarę Bogu, stało się, że anioł wraz z wonią ofiary jakby z dymem314 uniósł się do nieba.
4. Wtedy Joachim padł na twarz315 i tak pozostał od szóstej godziny dnia aż do wieczora. Kiedy zaś przybyli słudzy jego i najemnicy, nie wiedząc, co się stało, przerazili się; sądzili bowiem, że zamierzał pozbawić się życia, i zbliżywszy się do niego, z trudem podnieśli go z ziemi. Kiedy on opowiedział im o tym, co zobaczył, oni pełni zdumienia i podziwu zachęcali go, aby bezzwłocznie spełnił rozkaz anioła i rychło powrócił do swojej małżonki. I gdy Joachim zastanawiał się, czy powinien wrócić, ogarnął go sen i powtórnie ukazał mu się we śnie anioł, którego widział już na jawie, i rzekł doń: "Jestem aniołem, którego Bóg wyznaczył ci na stróża. Bez obawy zejdź z gór i wracaj do Anny, ponieważ uczynki miłosierdzia, które ty i twoja żona Anna spełnialiście, zostały zaniesione przed oblicze Najwyższego316. Wam został dany taki potomek, jakiego od początku ani prorocy, ani święci nie mieli i nigdy mieć nie będą". Joachim obudziwszy się zawołał pasterzy i opowiedział im swój sen. Oni zaś oddali pokłon Bogu i rzekli doń: "Bacz, abyś nie obraził anioła Pańskiego. Wstań więc i ruszajmy, a idźmy powoli pasąc po drodze stada".
5. Kiedy trzydzieści dni już wędrowali i byli blisko, ukazał się Annie podczas modlitwy anioł Pański i rzekł jej: "Wyjdź do bramy zwanej Złotą317 i wybiegnij na spotkanie twego małżonka, gdyż dziś wróci on do ciebie". Ona zaś pośpiesznie podążyła ze służebnicami swymi i modląc się stanęła w pobliżu owej bramy318. Kiedy tak długo czekała i znużyła się wyczekiwaniem, podnosząc oczy zobaczyła Joachima kroczącego wśród swoich stad. A podbiegając rzuciła mu się na szyję319 i dziękowała Bogu mówiąc: "Byłam wdową, a oto już nie jestem, byłam niepłodną, a oto już poczęłam". I wielka radość ogarnęła wszystkich sąsiadów i znajomych, cały kraj i sąsiednie krainy cieszyły się z tej wieści320.
O NARODZENIU MARYI I O JEJ POBYCIE W ŚWIĄTYNI321 4.322 1. Po tym zaś wypełniwszy dziewięć miesięcy Anna porodziła córkę i nadała jej imię Maryja. Kiedy w trzecim roku odstawiła już córkę od piersi, Joachim i Anna, jego żona, przybyli razem z nią do świątyni Pańskiej. Tam po złożeniu ofiar Panu przekazali Maryję, swoją córeczkę, do grona dziewic, które dniem i nocą wielbiły Boga323. Skoro zaś Maryja znalazła się przed świątynią Pańską, weszła pośpiesznie po piętnastu stopniach324, nie spoglądając w tył, ani też, jak to dzieci zwykły czynić, nie szukając rodziców. Wprawiło to wszystkich obecnych w zdumienie, a nawet sami kapłani ze świątyni byli pełni podziwu.
5. 1. Wtedy Anna napełniona Duchem Świętym wobec wszystkich zawołała: "Pan, Bóg zastępów, wspomniał na słowo swoje i nawiedził325 lud swój świętym swoim nawiedzeniem, aby ukorzyć narody, które przeciwko nam powstały326, i nawrócić ku sobie ich serca327. On wysłuchał prośby nasze328 i oddalił od nas szyderstwa nieprzyjaciół naszych329. Niepłodna stała się matką330 i sprawiła radość331 i wesele w Izraelu. Oto teraz będę mogła składać Panu ofiary i nie zabronią mi tego nieprzyjaciele moi. Pan bowiem odwrócił332 ich ode mnie i dał mi wieczną radość333.
6.334 1. Cały lud był natomiast pełen podziwu dla Maryi. Chociaż liczyła ona zaledwie trzy lata, kroki jej były już tak pewne, słowa tak mądre, a modlitwa tak doskonała, że można było ją wziąć za dorosłą, a nie za dziecko. Modliła się tak długo, jakby miała już trzydzieści lat; twarz jej lśniła jak śnieg i z trudem można było na nią patrzeć335. Pracowała przy kądzieli i w tak młodym wieku wykonywała sprawnie wszystkie prace, które z trudem spełniały starsze kobiety. 2. Przyjęła sobie taką regułę życia336, że od rana aż do trzeciej godziny modliła się, od godziny trzeciej aż do dziewiątej zajmowała się tkaniem. A od dziewiątej ponownie wracała do modlitwy aż do momentu, kiedy ukazywał się jej anioł Pański, z którego rąk przyjmowała posiłek337. Tak coraz bardziej udoskonalała się w oddawaniu chwały Bożej. Dla starszych dziewic była Maryja wzorem w oddawaniu chwały Bogu: ochotna w czuwaniach, biegła w prawie Bożym, uniżona w pokorze, rozmiłowana w Psalmach Dawidowych, wdzięczna w miłości, skromna w czystości, niedościgniona we wszelkiej cnocie338. Była bowiem stała, nieporuszona, niezmienna, i każdego dnia zabiegała o jeszcze większą doskonałość. 3. Nikt nie widział jej zagniewanej, ani złorzeczącej339. Każde jej słowo było tak pełne łaski340, że Boga rozpoznawano na jej wargach. Zawsze trwała na modlitwie lub rozważaniu prawa Bożego. Troszczyła się o swoje towarzyszki, by nie zgrzeszyły ani nawet jednym słowem, ani też nie podnosiły głosu śmiejąc się341, by równych sobie nie znieważały ani też nie pyszniły się względem nich. Bezustannie chwaliła Boga i, aby nawet przy pozdrowieniu nie przerywać wysławiania Boga - gdy ktoś ją pozdrowił - odpowiadała na pozdrowienie słowami: "Bogu niech będą dzięki"342. Maryja posilała się jedynie tym pokarmem, który otrzymywała codziennie od anioła, a pożywienie, które dawali jej kapłani, rozdawała ubogim. Często widziano ją, jak rozmawiała z aniołami, którzy usługiwali jej z wielką serdecznością. A jeśli jakiś chory dotknął się jej, natychmiast zdrów wracał do domu swego343.
7.344 1. Kapłan Abiatar345 złożył arcykapłanom wielkie dary, aby mógł zabrać Maryję na żonę dla swego syna. Ona zaś sprzeciwiła się im mówiąc: "Nie jest to możliwe, bym poznała męża albo mąż poznał mnie"346. Arcykapłani zaś i wszyscy jej krewni tłumaczyli jej: "Bóg w dzieciach jest czczony i wielbiony jest w potomkach; tak zawsze było w Izraelu". Odpowiadając zaś Maryja rzekła: "Przede wszystkim Bóg uznawany jest i czczony w czystości347. 2. Albowiem przed Ablem nie było nikogo sprawiedliwego wśród ludzi. On przez swoją ofiarę spodobał się Bogu i został okrutnie zabity przez tego, który nie był miły Panu348. Otrzymał jednak dwie korony: jedną za swój dar ofiarny, drugą za swoją dziewiczość, ponieważ nigdy nie zhańbił ciała swego. Także Eliasz w ciele został uniesiony do nieba349, gdyż zachował dziewiczość ciała. Przebywając w świątyni Bożej już w dzieciństwie zrozumiałam, że można być miłym Bogu zachowując dziewictwo. Dlatego postanowiłam w swoim sercu, że nigdy nie poznam męża"350.
JÓZEF BIERZE MARYJĘ POD OPIEKĘ. 8.351 1. Kiedy Maryja miała już czternaście lat, faryzeusze znaleźli pretekst, by ogłosić, iż wedle zwyczaju kobieta nie może przebywać w świątyni Pańskiej352. Dlatego też wysłano herolda do wszystkich pokoleń Izraela z rozkazem, by na trzeci dzień wszyscy przyszli do świątyni Pańskiej. Gdy zaś cały lud zgromadził się, arcykapłan Isachar353 wystąpił i wszedł na podwyższenie, aby przez wszystkich mógł być słyszany i widziany. Kiedy nastała cisza, rzekł: "Słuchajcie mnie, synowie Izraela, i zważcie na moje słowa. Od czasu zbudowania tej świątyni przez Salomona przebywały w niej dziewice, córki królów, proroków oraz najwyższych kapłanów i arcykapłanów, cieszące się szacunkiem i podziwem. Jednak po dojściu do odpowiedniego wieku wychodziły za mąż, naśladując postępowanie swoich poprzedniczek i podobały się Bogu354. Tymczasem Maryja ślubując dziewictwo wynalazła nowy sposób przypodobania się Bogu355. A zatem wydaje mi się, że powinniśmy poradzić się Boga i poznać odpowiedź Bożą, czyjej opiece należy ją powierzyć". 2. Słowa te podobały się całej synagodze. Kapłani z dwunastu pokoleń Izraela pociągnęli losy, a los padł na pokolenie Judy. I kapłan z tego pokolenia przemówił: "Jutro niech przyjdzie każdy, kto nie ma żony, i niech przyniesie z sobą różdżkę"356. Przyszedł zatem wraz z młodzieńcami i Józef, choć starszy wiekiem, i przyniósł różdżkę357. A kiedy oddali swoje różdżki najwyższemu arcykapłanowi, ten złożył ofiarę Bogu i zapytał Pana. Pan odpowiedział mu: "Złóż wszystkie różdżki do Świętego Świętych, i tam niech one pozostaną. I poleć im, by nazajutrz wrócili do ciebie i odebrali swoje różdżki. Z końca jednej z nich wzleci gołębica i wzbije się w niebo358: kto będzie trzymał ową różdżkę w ręku, temu Maryja zostanie przekazana pod opiekę". 3. Gdy zaś następnego dnia z samego rana zeszli się wszyscy, arcykapłan po złożeniu ofiary kadzielnej wszedł do Świętego Świętych i wziął różdżki. I kiedy rozdał je każdemu, a z żadnej nie wzleciała gołębica, arcykapłan Abiatar ubrał się w szatę kapłańską z dwunastoma dzwoneczkami359 i wszedłszy do Świętego Świętych wrzucił kadzidło do ognia. W czasie modlitwy ukazał się anioł mówiąc: "Jest tu pominięta przez ciebie mała różdżka, którą razem z innymi położyłeś. Kiedy weźmiesz ją i oddasz właścicielowi, ukaże się na niej znak, o którym ci mówiłem". A była to różdżka Józefa, który będąc starcem uważał się za odrzuconego i nie szukał swojej różdżki, aby przypadkiem nie musiał przyjąć opieki nad Maryją. I kiedy pokornie stał na końcu, arcykapłan Abiatar głośno zawołał do niego mówiąc: "Podejdź i weź swoją różdżkę, bo na ciebie czekamy". Józef z obawą zbliżył się, gdyż najwyższy arcykapłan wywołał go wielkim głosem. Kiedy wyciągnął rękę, by wziąć swoją różdżkę, natychmiast z jej końca wyleciała gołębica bielsza od śniegu i bardzo piękna360. Długo krążyła pod sklepieniem świątyni, a potem uleciała do nieba. 4. Wtedy cały lud gratulował starcowi mówiąc: "Szczęśliwy jesteś w swojej starości, gdyż Bóg ciebie uznał za godnego przyjęcia opieki nad Maryją". Kapłani zaś rzekli mu: "Przyjmij ją, ponieważ ty jeden z całego pokolenia Judy przez Boga zostałeś wybrany". Józef zaś począł błagać361 i prosić nieśmiało zapytując: "Jestem stary i mam synów; dlaczego więc mnie powierzacie tę dzieweczkę, która ze względu na wiek mogłaby być moją wnuczką, a nawet jest młodsza od moich wnuczek?"362 Wtedy najwyższy arcykapłan Abiatar rzekł: "Pamiętaj, Józefie, że Datan, Kore i Abiron zginęli363, bo sprzeciwiali się woli Bożej. Tak też i z tobą się stanie, jeżeli odmówisz spełnienia tego, co Bóg ci nakazuje". Józef odpowiedział: "Nie sprzeciwiam się woli Bożej, lecz dotąd będę strzegł dzieweczki, aż poznam, który z moich synów zgodnie z wolą Bożą może wziąć ją za małżonkę. Tymczasem niech kilka dziewcząt z jej otoczenia uda się wraz z nią, by razem przebywać". Arcykapłan Abiatar odpowiedział: "Dostanie wprawdzie dziewczęta dla towarzystwa, ale tylko do dnia, kiedy ty ją pojmiesz; albowiem nikt inny nie może z nią zawrzeć małżeństwa". 5. Wtedy Józef przyjął Maryję wraz z innymi pięcioma dziewczętami, które razem z nią miały przebywać w jego domu. Dziewczęta te zwały się: Rebeka, Sefora, Zuzanna, Abigea i Zahel364. Arcykapłan dał im jedwab, hiacynt, szkarłat, bisior, purpurę i len365. Ciągnęły więc losy między sobą, co która z nich ma robić. Maryi przypadło w udziale wykonanie z purpury zasłony do świątyni Pańskiej. Kiedy zabrała się do pracy, pozostałe dziewczęta rzekły do niej: "Przypadła ci praca nad purpurą, chociaż jesteś najmłodsza z nas". Mówiąc tak, jakby w żartach, nazywały ją królową dziewic366. Kiedy tak sobie żartowały, ukazał się anioł Pański i rzekł im: "Słowa te nie są żartem, lecz najprawdziwszą przepowiednią". Dziewczęta przeraziły się obecności anioła i jego słów, i zaczęły prosić Maryję, by im przebaczyła i modliła się za nie.
ZWIASTOWANIE. 9.367 1. Kiedy zaś nazajutrz Maryja udała się do źródła i napełniła dzban wodą, ukazał się jej anioł Pański i rzekł: "Błogosławiona jesteś, Maryjo, gdyż przygotowałaś w łonie swoim mieszkanie dla Pana. Oto przyjdzie światłość z nieba368, aby zamieszkać w tobie, a przez ciebie rozbłyśnie całemu światu". Trzeciego dnia, kiedy pracowała nad purpurą, również przyszedł do niej młodzieniec o niezwykłej piękności. Maryja, widząc go, wielce się przeraziła. On zaś rzekł: "Nie lękaj się, Maryjo, znalazłaś bowiem łaskę u Boga. Oto poczniesz w łonie i porodzisz369 króla, który będzie panował nie tylko na ziemi, lecz i w niebie, i będzie rządził na wieki wieków"370.
POWRÓT JÓZEFA. 10.371 1. Gdy to się wydarzyło, Józef pracował przy budowie w nadmorskim mieście, Kafarnaum; był bowiem cieślą. Przebywał tam przez dziewięć miesięcy372, a wróciwszy do domu zastał Maryję brzemienną. Przejęty i strapiony zawołał: "Panie, Panie, przyjmij ducha mego, ponieważ lepiej jest dla mnie umrzeć niż żyć"373. Dziewczęta towarzyszące Maryi374 rzekły do niego: "My wiemy, że żaden mężczyzna nie zbliżył się do niej. Wiemy też, że zachowała ona czystość i nienaruszoną dziewiczość, której stale strzegła. Zawsze była w Bogu, zawsze trwała na modlitwie. Codziennie rozmawiał z nią anioł Pański, codziennie z jego rąk przyjmowała pokarm375. Czyż więc jest to możliwe, aby dopuściła się jakiegoś grzechu? Jeżeli chcesz, abyśmy wyjawiły ci nasze zdanie, to stała się ona brzemienną jedynie za sprawą anioła Bożego". 2. Józef rzekł: "Dlaczego zwodzicie mnie, bym uwierzył, iż za sprawą anioła Bożego stała się ona brzemienną? Być może ktoś przybrał postać anioła i zwiódł ją"376. A mówiąc to płakał i wołał: "Jak teraz wejdę do świątyni Bożej? Jak pokażę się kapłanom Bożym? Co mam robić?" Mówiąc to postanowił ukryć się i opuścić Maryję377.
11.378 1. Kiedy pewnej nocy zamierzał opuścić ją i zamieszkać w nieznanym miejscu, ukazał mu się we śnie anioł Pański mówiąc: "Józefie, synu Dawida, nie lękaj się przyjąć Maryi, małżonki twojej, ponieważ to, co się w niej poczęło, z Ducha Świętego jest. Ona porodzi syna, który nazwany zostanie imieniem Jezus. On bowiem zbawi lud swój od grzechów jego"379. Józef zaś powstając ze snu podziękował Bogu i rozmawiając z Maryją o dziewczętach, które były razem z nią, opowiedział jej swoje widzenie. I uznał swój błąd względem Maryi, i powiedział: "Zgrzeszyłem, gdyż miałem ciebie w podejrzeniu".
PRÓBA WODY380. 12.381 1. Rozeszła się pogłoska o tym, że Maryja jest brzemienna. Służba świątyni pochwyciwszy Józefa zaprowadziła go
do arcykapłana, który wraz z kapłanami karcił go mówiąc: "Dlaczego nadużyłeś zaufania w małżeństwie wobec tak szlachetnej dziewicy, którą anioł Boży jak gołąbkę w świątyni żywił382, a która nigdy nie chciała widzieć męża i która posiadała tak doskonałą znajomość prawa Bożego? Gdybyś jej nie zniewolił, do dziś byłaby dziewicą". Józef zaś zaklinał się i przysięgał, że nigdy jej nie tknął. Na to arcykapłan Abiatar rzekł: "Na Boga żywego!383 Jeżeli podam ci do picia wodę Pańską, to z pewnością grzech twój wyjdzie na jaw".
2. Wtedy zebrał się wielki tłum, którego nie można było zliczyć. I przyprowadzono Maryję do świątyni Pańskiej. Kapłani, rodzice i jej krewni z płaczem mówili do niej: "Ty, która jak gołąbka przebywałaś w świątyni Bożej i z ręki anioła przyjmowałaś pokarm384, wyznaj kapłanom twój grzech". Wezwano też Józefa do ołtarza i dano mu do picia wodę, której jeśli ktoś kłamiąc skosztował i siedmiokrotnie obszedł ołtarz, to Bóg pewnym znakiem na twarzy poświadczył jego kłamstwo. Kiedy jednak Józef ze spokojem napił się wody i obszedł ołtarz, żadne znamię grzechu nie pojawiło się na jego obliczu. Wtedy wszyscy kapłani, słudzy i lud uczcili niewinność jego mówiąc: "Szczęśliwy jesteś, bo nie ma w tobie żadnej winy".
3. A zawoławszy Maryję rzekli doń: "A ty co masz na swoje usprawiedliwienie? Czy mógłby jeszcze ukazać się na tobie inny znak niż to, że jesteś brzemienna? Ponieważ Józef jest niewinny, żądamy więc od ciebie, abyś wyznała imię tego, który cię uwiódł. Lepiej jest bowiem, żebyś sama się przyznała, niż żeby gniew Pański okazał się na oczach ludu przez jakiś znak na twoim obliczu". Wtedy Maryja spokojnie, lecz stanowczo powiedziała: "Jeżeli jest we mnie jakaś zmaza lub grzech, albo też ogarnęła mnie jakaś pożądliwość lub nieczystość, niechaj Pan napiętnuje mnie na oczach całego ludu, abym dla wszystkich była przykładem ukarania. I ufnie przystąpiła do ołtarza Pańskiego, napiła się wody i siedem razy obeszła ołtarz, a żadna wina na niej się nie ujawniła. 4. Wszystek lud widząc jej brzemienność dziwił się. I powstały wśród ludu różne sprzeczne opinie. Jedni bronili jej świętości, inni zaś oskarżali ją o nieprawość. Wtedy Maryja, wyczuwając podejrzliwość ludu i posądzenie o grzech, wobec wszystkich głośno zawołała: "Na Boga żywego, Pana zastępów, przed którym stoję! Przysięgam, że nigdy nie znałam męża i nie będę znać, ponieważ w dzieciństwie tak postanowiłam. Ślubowałam bowiem Bogu, który mnie stworzył, że zachowam czystość, i mam nadzieję, że tylko dla Niego żyję, i jak długo żyć będę, pozostanę czysta". 5. Wtedy wszyscy zaczęli całować ją, prosząc, by wybaczyła im niecne podejrzenia. Cały lud, kapłani i wszystkie dziewice z wielką radością odprowadzili Maryję aż do jej domu wołając: "Niech będzie błogosławione imię Pańskie. On bowiem okazał swoją świętość całemu ludowi Izraela"385.
DZIEJE JEZUSA386. BOŻE NARODZENIE. 13.387 1. Po pewnym czasie na podstawie edyktu cesarza Augusta ogłoszono, aby każdy zgłosił się w swojej ojczyźnie dla wpisania się na listę. Spis ten sporządził Cyrynus, namiestnik Syrii. Tak więc Józef wraz z Maryją zmuszony był udać się do Betlejem, ponieważ stamtąd pochodził, a Maryja była z pokolenia Judy, z domu i ojczyzny Dawida388. Kiedy tak Józef i Maryja wędrowali drogą wiodącą do Betlejem, Maryja rzekła do Józefa: "Widzę przed sobą dwa narody389: jeden płaczący, a drugi cieszący się". Na to odpowiedział Józef: "Siedź i dobrze trzymaj się osła, a nie mów zbędnych słów"390. Wtedy ukazał się im chłopiec ubrany we wspaniałe szaty i rzekł Józefowi: "Dlaczego uznałeś za zbędne słowa o dwóch narodach, o których mówiła ci Maryja? Ona widziała bowiem naród żydowski płaczący, ponieważ odszedł on od Boga, a naród pogański cieszący się, gdyż przyszedł do Pana391 i stał się Mu bliski zgodnie z obietnicą daną ojcom naszym: Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi. Nadszedł bowiem czas, że z potomstwa Abrahama spłynie błogosławieństwo dla wszystkich narodów"392. 2. Gdy anioł to oznajmił, rozkazał zatrzymać zwierzę juczne - nadszedł bowiem czas rozwiązania -
i polecił, by Maryja zsiadła ze zwierzęcia i weszła do podziemnej jaskini, w której nigdy nie było światła, lecz panowała wieczna ciemność, gdyż nie dochodziło tam światło dnia. Kiedy Maryja weszła do środka, grotę oblała jasność, jak gdyby zaświeciło w niej słońce393. Boskie światło tak rozjaśniało grotę, jakby to była szósta godzina dnia. I jak długo Maryja tam przebywała, czy w nocy, czy we dnie, światłość owa zawsze świeciła. I tu porodziła Syna, którego, gdy się rodził, otoczyli aniołowie, a gdy się narodził i stanął na swych nogach394, natychmiast zaczęli Go wielbić mówiąc: "Chwała na wysokości Bogu, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli"395.
POŁOŻNE ZAHEL I SALOME. 3. A kiedy Józef spostrzegł, że Maryja już porodziła dzieciątko, rzekł do niej: "Przyprowadziłem tobie położną Zahel396, która stoi przed grotą i z powodu owego przedziwnego blasku obawia się wejść do środka". Maryja zaś słysząc to roześmiała się. Józef powiedział do niej: "Nie śmiej się. Bądź rozsądna, abyś przypadkiem nie potrzebowała jej pomocy lekarskiej". Wtedy Maryja kazała jej przyjść do siebie. A kiedy Maryja pozwoliła się zbadać, położna na cały głos wykrzyknęła: "Panie potężny, zmiłuj się! Nigdy dotąd nie słyszano, ani nikomu na myśl nie przyszło, żeby piersi były pełne mleka i żeby narodzony chłopiec nie naruszył dziewictwa swej matki. Żadnego upływu krwi nie było przy połogu, żaden ból nie pojawił się u rodzącej397. Dziewica poczęła, dziewica porodziła, dziewica nadal pozostała"398. 4. Inna położna, imieniem Salome, słysząc te słowa, powiedziała: "Nie uwierzę w to, co słyszę, jeśli się sama nie przekonam"399. A kiedy Salome zbliżyła się do Maryi, rzekła do niej: "Pozwól mi, abym zbadała ciebie i abym przekonała się, czy prawdę mówi Zahel". Maryja pozwoliła jej na to i gdy ona zaraz wyciągnęła swoją rękę, uschła jej ręka, i zaczęła z bólu gwałtownie płakać i wołać: "Panie, Ty wiesz, że zawsze bałam się Ciebie i wszystkich ubogich leczyłam bez pobierania zapłaty. Od wdowy i sieroty nic nie brałam, a potrzebującego nigdy bez wsparcia nie odesłałam. A oto przez moją niewiarę stałam się nieszczęśliwa, gdyż odważyłam się badać Twoją dziewicę, która porodziła Światłość i po tym porodzie pozostała dziewicą". 5. Kiedy to powiedziała, ukazał się przed nią jakiś młodzieniec wspaniały i rzekł jej: "Podejdź do Dzieciątka i oddaj Mu pokłon. Dotknij Je twoją ręką, a Ono uzdrowi cię, ponieważ jest zbawieniem świata i wszystkich Jemu ufających". Salome natychmiast zbliżyła się do Dzieciątka i oddając Mu pokłon dotknęła rąbka pieluszek400, w które Dzieciątko było owinięte, a wnet ręka jej stała się zdrowa. Wyszedłszy zaś na zewnątrz zaczęła wołać i opowiadać o cudownych rzeczach, które widziała, i o tym, co ją spotkało, i jak została uzdrowiona. Słowom jej wielu uwierzyło.
PASTERZE. GWIAZDA. STAJNIA. 6. Również pasterze owiec mówili, iż o północy wiedzieli aniołów, którzy śpiewali hymn i wychwalali Boga. Aniołowie oznajmili im, że narodził się Zbawiciel ludzi, Chrystus Pan, przez którego przyjdzie zbawienie Izraela401. 7. A od wieczora aż do rana świeciła gwiazda o wielkości dotąd nie spotykanej. Owa gwiazda zwiastowała narodzenie Chrystusa, który wypełni obietnice nie tylko wobec Izraela, lecz także wobec wszystkich narodów.
14.402 1. Trzeciego zaś dnia po narodzeniu Pana Maryja wyszła z jaskini i udała się do stajni. Tam złożyła Dzieciątko w żłobie403, a wół i osioł przyklękając oddali Mu pokłon. I wypełniło się to, co zostało powiedziane przez proroka Izajasza: "Poznał wół Pana swego i osioł żłób Pana swego"404. Zwierzęta otoczyły Dzieciątko i wielbiły Je nieustannie. Wtedy wypełniły się słowa proroka Habakuka: "Objawisz się w pośrodku zwierząt"405. I pozostali tu Józef i Maryja wraz z Dzieciątkiem przez trzy dni.
OFIAROWANIE W ŚWIĄTYNI. 15.406 1. Szóstego dnia Józef udał się do Betlejem, gdzie spędził siódmy dzień407. Ósmego zaś dnia przyniósł Dzieciątko do świątyni Pańskiej. Kiedy Dzieciątko zostało obrzezane, złożyli w ofierze za Nie parę synogarlic i dwa młode gołąbki408. 2. W świątyni zaś był mąż Boży, prorok, i człowiek sprawiedliwy, imieniem Symeon, który liczył sto dwanaście lat. Otrzymał on zapowiedź od Boga, że nie umrze, zanim nie zobaczy Chrystusa, Syna Bożego w ciele. Kiedy więc ujrzał Dzieciątko, zawołał głosem wielkim mówiąc: "Bóg nawiedził lud swój i wypełnił obietnicę swoją". I spiesznie oddał pokłon Dzieciątku. A biorąc Je na ręce wielbił Je, całował stopy Jego, i mówił: "Teraz uwalniasz sługę Twego w pokoju, Panie, według Twego słowa, bo oczy moje oglądały zbawienie Twoje, które zgotowałeś wobec wszystkich narodów: światło objawienia dla pogan i chwałę ludu Twego Izraela"409. 3 Była też w świątyni Pańskiej Anna, córka Fanuela, która z mężem swym żyła lat siedem od panieństwa swego. A przez osiemdziesiąt cztery już lata była wdową. Nigdy nie opuszczała świątyni Pańskiej, oddając się postom i modlitwom. I ona zbliżyła się i oddała pokłon Dzieciątku mówiąc, ze w Nim jest zbawienie świata410.
Jerozolimy Mędrcy413 ze Wschodu, przynosząc wielkie dary. I wypytywali usilnie Judejczyków: "Gdzie jest król, który się nam narodził?" Widzieliśmy bowiem gwiazdę jego na Wschodzie i przybyliśmy pokłonić się Jemu". Ta wieść dotarła do króla Heroda i tak go zaniepokoiła, że wezwał uczonych w Piśmie, faryzeuszy i nauczycieli ludu, aby od nich dowiedzieć się, gdzie prorocy zapowiedzieli narodzenie Chrystusa. Oni zaś odpowiedzieli: "W Betlejem. Tak bowiem jest napisane: «I ty Betlejem, ziemio judzka, żadną miarą nie jesteś najgorsza między książętami judzkimi, albowiem z ciebie wyjdzie Wódz, który będzie rządził ludem moim izraelskim»"414. Wtedy Herod wezwał Mędrców do siebie i dokładnie wypytywał ich o czas ukazania się gwiazdy. I wysłał ich do Betlejem mówiąc: "Idźcie i wywiadujcie się pilnie o Dzieciątko. A kiedy Je znajdziecie, oznajmijcie mi, abym i ja udał się tam i pokłonił się Jemu". 2. Gdy byli w drodze, ukazała się im gwiazda i jakby prowadziła ich podążając przed nimi, aż doszła do miejsca, gdzie było Dzieciątko. Zobaczywszy zaś gwiazdę uradowali się bardzo, a wszedłszy w dom, znaleźli Dziecię Jezus, siedzące na kolanach swej matki. Wtedy otworzyli swoje skarby i obdarowali Maryję i Józefa wielkimi podarunkami. Dzieciątku zaś każdy z nich złożył w ofierze złotą monetę. [Następnie] jeden z nich złożył złoto, drugi kadzidło, trzeci zaś mirrę415. Kiedy chcieli wracać do Heroda, zostali we śnie ostrzeżeni przed tym, co obmyśla Herod. Pełni radości oddali więc pokłon Dzieciątku i inną drogą powrócili do swojej krainy.
RZEŹ NIEWINIĄTEK. 17.416 1. Król Herod widząc, że go Mędrcy
oszukali, rozgniewał się bardzo. A pragnąc ich pochwycić, wysłał swoich ludzi na wszystkie drogi. Kiedy ci nie odnaleźli ich, posłał do Betlejem. Rozkazał też pozabijać tam wszystkie dzieci poniżej dwóch lat, zgodnie z czasem, o którym dowiedział się od Mędrców. 2. Na dzień przed tymi wydarzeniami Józef został we śnie ostrzeżony przez anioła Pańskiego, który mu powiedział: "Weź Maryję i Dzieciątko i przez pustynię udaj się do Egiptu"417.
JEZUS I DZIKIE ZWIERZĘTA418. 18.419 1. Kiedy przybyli do pewnej jaskini i chcieli w niej odpocząć, Maryja zeszła z osiołka i siadła, trzymając na kolanach Jezusa. Była tam Maryja, a z nią również trzech chłopców [sług] i jedna dziewczyna420, którzy towarzyszyli im w drodze. Nagle z groty wyszło wiele smoków, na których widok dzieci zaczęły krzyczeć ze strachu. Wtedy Pan, który nie skończył jeszcze dwu lat421, zsunąwszy się z kolan matki, stanął przed smokami, one zaś oddały Mu hołd i odeszły. I wtedy spełniło się to, co zostało powiedziane przez proroka psalmistę: "Chwalcie Pana z ziemi, smoki i wszystkie głębiny morskie"422. 2. Sam zaś mały Jezus szedł z nimi423, aby nikomu nie szkodziły. Lecz Maryja i Józef mówili między sobą: "Lepiej byłoby dla nas, żeby te smoki nas zabiły, niż Dzieciątko zraniły". Jezus zaś rzekł do nich: "Nie myślcie, że jestem dzieckiem; ja bowiem zawsze byłem mężem dorosłym. Trzeba więc, aby wszystkie dzikie zwierzęta złagodniały wobec mnie"424.
19. 1. Podobnie lwy i lamparty z czcią padały przed Jezusem i towarzyszyły Mu na pustyni. Dokądkolwiek Maryja i Józef udali się, poprzedzały ich wskazując drogę. Swoją uległość okazywały pochyleniem głowy, a gotowość usługiwania zaznaczały merdaniem ogonem425. Kiedy Maryja pierwszego dnia zobaczyła wokół siebie lwy, lamparty i różne gatunki dzikich zwierząt, bardzo się zlękła. Dziecię Jezus zaś z uśmiechem spoglądając na nią powiedziało: "Nie bój się, matko, podążają bowiem one z nami nie dla zguby, lecz dla posługi twojej". Słowa te usunęły bojaźń z ich serc. 2. Lwy zaś kroczyły razem z nimi wraz z wołami, osłami i bydlętami jucznymi, które niosły potrzebne im rzeczy, i nikogo nie atakowały, choć razem przebywały. Łagodne były wśród owiec i baranów, które Józef i Maryja zabrali z Judei i mieli ze sobą. Te zaś szły pośród wilków i nie płoszyły się426. Nikt się nikogo nie bał, nikomu też nie działa się krzywda. Wtedy wypełniło się to, co Izajasz powiedział: "Wilki z baranami paść się będą, lew i wół razem jeść będą plewy"427. Były bowiem dwa woły, którym lwy wskazywały drogę Pana naszego, Jezusa Chrystusa; one razem ciągnęły wóz z potrzebnymi rzeczami.
JAK PALMA SKŁONIŁA SIĘ DO STÓP MARYI428. 20.429 1. Po trzech dniach takiego podróżowania Maryja poczuła zmęczenie od nadmiernego żaru
na pustyni. Widząc palmę430 powiedziała do Józefa: "Odpocznę nieco pod jej cieniem". Józef z pośpiechem zawiózł ją pod palmę i pomógł zejść z osła. Kiedy Maryja spoczęła pod drzewem przyglądając się liściom palmy, dostrzegła wiele owoców i powiedziała do Józefa: "Chciałabym, jeśli to możliwe, pokosztować owoców tej palmy". A Józef rzekł do niej: "Dziwi mnie, że tak mówisz. Widzisz przecież, jak wysoka jest ta palma, a pragniesz jeść jej owoce. Ja zaś martwię się brakiem wody, bo nasze bukłaki są puste i nie mamy czym ugasić pragnienia, ani my, ani nasze zwierzęta". 2. Wtedy dzieciątko Jezus spoczywając na łonie swej matki, dziewicy, zawołało do palmy: "Pochyl się, drzewo, posil swoimi owocami moją matkę". I na te słowa natychmiast palma nachyliła swój wierzchołek aż do stóp Maryi, i zebrano z niej owoce, którymi wszyscy się posilili. Kiedy już wszystkie owoce palmy zostały zebrane, pozostała ona pochylona oczekując rozkazu powstania od Tego, na którego rozkaz się pochyliła. Wtedy Jezus rzekł doń: "Powstań, palmo, wzmocnij się i podziel los moich drzew, które są w ogrodzie Ojca mego. Odkryj zaś u swych korzeni źródło, które ukryte jest w ziemi. Niech z niego popłyną wody dla ugaszenia naszego pragnienia". I natychmiast podniosła się palma, z jej korzeni zaczęły wypływać źródła wód przezroczystych, zimnych i słodkich. Widząc te źródełka Józef i Maryja ucieszyli się wielce i ugasili pragnienie wraz z pozostałymi ludźmi i zwierzętami i złożyli dzięki Bogu.
21. 1. Następnego zaś dnia udali się w dalszą drogę. Kiedy opuszczali to miejsce, Jezus zwracając się do palmy rzekł: "Taki przywilej daję ci, palmo, że jedną z twoich gałązek wezmą aniołowie moi i posadzą w ogrodzie Ojca mego. Udzielam tobie takiego błogosławieństwa, że o wszystkich, którzy w jakiejś walce zwyciężą, będzie się mówić: «Zdobyliście palmę zwycięstwa»". Gdy On to mówił, ukazał się anioł Pański i stojąc przed palmą wziął jedną z jej gałązek i trzymając ją w ręku uleciał do nieba. Widząc to wszyscy upadli na oblicza swoje i tak pozostali niczym martwi431. Wtedy Jezus rzekł do nich: "Dlaczego strach ogarnął wasze serca? Czy nie wiecie, że ta palma, którą poleciłem przenieść, będzie przygotowana w miejscu szczęśliwości dla wszystkich świętych, jak była przygotowana na tej pustyni dla was?"
JAK JEZUS SKRÓCIŁ ETAPY432. 22. 1. Józef rzekł do Jezusa: "Panie, bardzo dokucza nam upał. Jeżeli się Tobie podoba, pójdziemy nad brzegiem morza; przechodząc bowiem przez miasta nadmorskie będziemy mogli nieco odpocząć". Jezus mu odpowiedział: "Nie obawiaj się o to, Józefie! Tak skrócę wam drogę, że w ciągu jednego dnia przejdziecie tyle, ile można przejść w ciągu trzydziestu dni"433. Gdy to powiedział, oto przed ich oczyma ukazały się wzgórza i równiny Egiptu. 2. Szczęśliwi i uradowani dotarli do granic miasta zwanego Sohennen434, do którego weszli. A ponieważ nie znali nikogo, kto mógłby ich przyjąć w gościnę, wstąpili do świątyni, zwanej kapitolem tego miasta egipskiego. W świątyni tej stało trzysta sześćdziesiąt pięć posągów bóstw, którym codziennie w obrzędach bałwochwalczych oddawano cześć boską.
1. Gdy Maryja weszła z Dzieciątkiem do świątyni, stało się tak, iż wszystkie posągi padły na ziemię; wszystkie leżały z doszczętnie rozbitymi i strzaskanymi obliczami, by jawnie okazała się ich nicość437. Wtedy wypełniło się to, co powiedział prorok: "Oto Pan przyjdzie na lekkim koniu i wkroczy do Egiptu, a poruszą się przed Jego obliczem wszystkie dzieła rąk Egipcjan"438. 24.439 1. Skoro doniesiono o tym Afrodyzjuszowi440, zarządcy tego miasta, przybył on do świątyni z całym swoim wojskiem, wszystkimi swoimi przyjaciółmi i towarzyszami. Kapłani zaś świątyni spodziewali się, że ukarze on tych, którzy stali się przyczyną zniszczenia ich bogów. Ów zaś, wkroczywszy do świątyni, przekonał się, że prawdą jest to, o czym słyszał. Natychmiast podszedł do Maryi, a Dzieciątku, które trzymała na rękach, pokłonił się jako Panu. Oddawszy zaś Jemu cześć przemówił do całego swego wojska i do wszystkich swoich przyjaciół mówiąc: "Jeśliby On nie był Panem tych wszystkich bogów, to oni bynajmniej nie padliby na oblicza swoje przed Nim, ani nie leżeliby powaleni przed Nim, poświadczając, że On jest ich Panem. Jeżeli my wszyscy przezornie nie uczynimy tak, jak bogowie nasi uczynili, możemy wzbudzić Jego gniew i wszyscy zginiemy, jak to przydarzyło się Faraonowi, królowi Egipcjan, który panował w tych dniach, kiedy Bóg dokonał wielkich cudów441 w Egipcie i wyprowadził z niewoli swój lud potężną ręką"442.
278 PL 20, 502.
279 ANT 57.
280 CCContMed 56, 169.
281 L. Scheffczyk, Die Mariengeheimnis in Frömigkeit und Lehre der Karolingerzeit, Leipzig 1959.
282 Jest to jeden z tytułów utworu. Inny tytuł: O narodzeniu [świętej] Maryi [Dziewicy]. Niektóre rękopisy nie posiadają tytułu. Przyjęty powszechnie tytuł Ewangelii Pseudo-Mateusza pochodzi od jego wydawcy, K. von Tischendorf. Tytuł pierwotny brzmiał prawdopodobnie: Narodziny Maryi.
283 Por. Mk 6, 3; Mt 13, 55. O dyskusji na temat „braci Jezusa” por. ProEwJk 9, 2, objaśn.
284 Heliodor, bp Altinum (ok. 335-407), brał udział w synodzie w Akwilei (381 r.). Chromacjusz, bp Akwilei (ok. 387-ok. 408). Zachowały się napisane przez niego Komentarz do Ewangelii św. Mateusza i homilie. Por. SWP 104n. Obydwaj biskupi byli przyjaciółmi św. Hieronima, którym dedykował swoje dzieła.
285 Armeniusz [Parmenius] i Wirinus (różne formy w rkp). Postaci nieznane. Być może idzie tu o Armeniusza, pryscylianina, który zginął ze swym mistrzem w Trewirze w 384 r. Pryscylianie szczególnie interesowali się apokryfami.
286 Topos literatury apokryficznej: odnalezienie tekstu hebr., por. Ps. Abdiasz, 6, 20, OŻ 11, 373, ApPw 1, ANT 3, 245. Św. Hieronim kilka razy wspomina o tym, że miał w ręku hebrajski tekst Ewangelii Mateusza, por. EwHbr 14nn.
287 Por. EwNik 17, 3, objaśn.
288 Synod nieznany. Być może idzie o Dekret Ps. Gelazjański z V/VI w., gdzie w n. 5 potępiony jest Leucius i jego pisma, por. ANT 58.
289 Na początku utworu występuje krótki fragment, zwany Potrójne małżeństwo Anny (Trinubium Annae). Przekładu dokonano na podstawie wydania J. Gijsel:
i Emeria były siostrami. Emeria urodziła Elżbietę, matkę Jana Chrzciciela, Anna natomiast miała trzech mężów: Joachima, Kleofasa i Salome. Z Joachima Anna zrodziła Maryję, Matkę Chrystusa. Po śmierci Joachima poślubiła Kleofasa, z którego miała córkę imieniem Maria nazywaną Kleofasową; Kleofas zaś jako ojciec, oddał swemu bratu, Józefowi, Maryję, Matkę Chrystusa, która była jego pasierbicą (filiastra); swoją zaś córkę, którą zrodził z Anny, dał za żonę Alfeuszowi, z której narodził się Jakub i drugi syn Józef, stąd nazwany Jakubem Alfeuszowym. Gdy zaś umarł Kleofas, Anna po raz trzeci poślubiła męża imieniem Salome, któremu zrodziła trzecią córkę, także nazwaną Maria. Ta zaś poślubiła Zebedeusza. Z niej narodzili się Jakub Większy i Jan Ewangelista.
zaś w kazaniu „O dniu Paschy” mówi to samo, pisząc: „Czytamy, że w Ewangelii były cztery Marie: jedna — Matka Zbawiciela, druga Jego ciotka (matertera) nazywana Marią Kleofasową, trzecia Maria — matka Jakuba i Józefa, czwarta — Maria Magdalena, choć inni twierdzą, że była to matka Jakuba i Józefa, a była tylko jej ciotką”].
290 Por. ProtEwJk 1, 1.
291 1 Tm 5, 17.
292 Tb 1, 7 (Itala).
293 Por. Tb 1, 7-8; Pwt 26, 12.
294 Por. Oz 10, 12; 2, 14-15 (= 16-17). Typowa dla ST idea, że mnogość dóbr stanowi o błogosławieństwie Bożym.
295 Liczne wersje tego imienia w rękopisach.
296 Por. ProtEwJk kolejno 1, 2-4; 2, 1. 3; 2, 2n.; 4, 1; EwDzOrm I.
297 W niektórych rękopisach idzie o święto Paschy lub Dedykacji Świątyni (festum Encaeniorum).
298 Postać bliżej nieznana; w niektórych rkp jest on kapłanem; w NarM jest to arcykapłan Isachar.
299 Por. 1 Sm 1, 6; Ps 44[45], 3; Iz 61, 9. Bezpłodność jest znakiem przekleństwa, płodność — błogosławieństwa. Idea ta występuje również w literaturze patrystycznej.
300 W niektórych rękopisach oraz w niektórych przedstawieniach obydwoje, Joachim i Anna zostali wyrzuceni ze świątyni.
301 Por. 1 Sm 1, 11.
302 Por. Prz 8, 22.
303 Por. Sdz 13, 22.
304 In murmure — zwrot używany w regułach zakonnych; za szemranie karano mnichów.
305 Por. Rdz 16, 2; 20, 18.
306 Por. ProtEwJk 4, 2n.; NarM 3n.; EwDzOr I.
307 Tb 12, 15; Sdz 13.
308 Por. Łk 1, 35. Kontrast: wprawdzie Maryja jest zrodzona naturalnie — przeciwko poglądom o cudownym narodzeniu Maryi protestował Epifaniusz z Salaminy, PG 42, 709n., 747n. — ale otrzyma nadzwyczajną godność. Maryja jako świątynia Boża, por. Hieronim, List 107, 5; 23, 23. Por. ProtEwJk 4, 2, nota.
309 Por. Rdz 33, 10; Sdz 6, 17.
310 Por. Ap 19, 10; 22, 9.
311 Por. Benedykt, Reguła 61, 10.
312 Por. Tb 12, 19.
313 Por. Sdz 13, 16.
314 Por. Sdz 13, 20.
315 Por. Tb 12, 16. 22.
316 Por. Tb 4, 7-11; Dz 10, 4.
317 Pierwsze świadectwo popularnego później w ikonografii motywu Bramy Złotej. Anachronizmem jest jednak uważać, że pasterz z trzodami mógł wchodzić przez ozdobną bramę świątyni.
318 Por. Mt 6, 5.
319 Por. Łk 15, 20 (Itala).
320 Por. Łk 1, 58.
321 Podtytuł z rękopisu oksfordzkiego.
322 Por. ProtEwJk 5, 2; 7, 2n.; NarM 5; EwDzOrm III. Piękny opis Maryi jako wzoru mniszek zbudowany na podstawie współczesnych autorowi tekstu traktatów o dziewictwie.
323 Jest to obraz klasztoru, do którego przyjmowano dzieci, chłopców i dziewczęta (oblati et oblatae). Teoretycznie wolno było przyjmować dzieci od lat sześciu, ale przepisu tego nie przestrzegano. Nie wiadomo natomiast, by w klasztorach czasów merowińskich była sprawowana laus perennis.
324 Nawiązanie do 15 Psalmów Wejścia (Gradualnych): 120[119]-134[133]. Por. NarM 6, 2. Scena często przedstawiana w malarstwie.
325 Por. 1 Sm 2, 21.
326 Por. Jdt 8, 20; Ps 53[54], 5; 85[86], 14.
327 Por. Łk 1, 17; Syr 48, 10; Ml 4, 6 (= 3, 24).
328 Por. Ps 9, 8 (= 10, 17) i następne.
329 Por. Tb 8, 18.
330 Por. 1 Sm 2, 5.
331 Por. Łk 1, 14.
332 Por. So 3, 15.
333 Por. Iz 61, 7.
334 Por. ProtEwJk 8, 1; JózCieś 3; NarM 7, 1.
335 Por. Wj 33, 20. 23; Mt 17, 2; 28, 3.
336 Utwór powstał być może w kręgach monastycznych. Brak seksty, jak w porządku zimowym Reguły św. Benedykta. Por. Reguła 48.
337 Por. 1 Krl 19, 5-7.
338 Fragment przedstawia rymowany zestaw doskonałości, częsty w literaturze monastycznej, ale bardzo trudny do oddania w przekładzie.
339 Por. Benedykt, Reguła 4, 23.
340 Por. Łk 1, 28.
341 Por. Syr 21, 20; Benedykt, Reguła 7, 59. J. M. Resnick, Risus monasticus, RBen 97(1987) 90-100.
342 Por. Regula Magistri 23, 2; 54, 5; Benedykt, Reguła 66; Augustyn, In Ps 132, 6, CCL 40, 1930.
343 Por. Mk 5, 25-34, par. — cud Jezusa przypisywany Maryi.
344 Por. NarM 7, 2.
345 Rękopisy podają różne imiona. Abiatar — imię częste w ST, por. Mk 2, 26.
346 Rozwinięcie teologiczne Łk 1, 34.
347 Por. 1 Kor 7, 32-40. Myśl ta rozwinięta jest w literaturze monastycznej, np. Hieronim, List 48[49] pierwsze rozdziały.
348 Por. Rdz 4, 1-9. Abel jako pierwszy sprawiedliwy — np. Augustyn, De civitate Dei 18, 51; przykład dziewictwa — Augustyn, C. Iulianum opus imperf. 6, 27, PL 45, 1575, anonim irlandzki (VII w.), PL 35, 2154, CCCM 47, 22. PsMt prawdopodobnie jako pierwszy przedstawia go jako przykład sprawiedliwości a równocześnie dziewictwa.
349 Por. 2 Krl 2, 11n. Eliasz często przedstawiany jako przykład czystości, np. Epifaniusz, Haer. 79, 5, GCS 37, 479n.; Hieronim, Epist. 22 (Ad Eustoch.), 21, PL 22, 408; Adversus Iovinianum, PL 23, 244; Kasjan, De institut. monast. 1, 2; Sozomen HE 1, 12. Zestaw tekstów o Eliaszu w: Le Sanit prophčte Elie d'aprčs les Pčres de l'Eglise, Bellefontaine 1992.
350 Rozwinięcie teologiczne Łk 1, 34.
351 Por. ProtEwJk 8, 2-9, 3; 10, 2; NarM 7n.; EwDzOrm IV; JózCieś 4.
352 Por. Kpł 15, 19-23.
353 W rkp. również Abiatar, por. 7, 1; w ProtEwJk 8, 3 — Zachariasz.
354 Dwa sposoby przedstawienia pobytu Maryi w świątyni: ProtEwJk uważa to za zupełnie nadzwyczajne wydarzenie, a Maryja jest żywiona z ręki anioła; tu natomiast autor uważa oddanie młodej dziewicy na wychowanie do świątyni-klasztoru za rzecz zupełnie normalną
355 Ponieważ w ST spotykamy mężczyzn, o których żonach nie ma wzmianki, pisarze monastyczni zrobili z nich prekursorów życia monastycznego (Abel, Eliasz, Elizeusz, itd.). Natomiast ST nie wspomina o kobietach, które by wybrały bezżeństwo. O ślubie czystości Maryi por. Grzegorz z Nyssy, In diem natalis Christi, PG 46, 1140n.; Augustyn, De sancta virginitate 4, CSEL 41, 238; Sermo 291, 5, PL 38, 1318n.; Beda, In Lc 1, CCL 120, 1960, 33; Hom. 1, 3, CCL 122, 1955, 17 i autorzy karolińscy.
356 Por. Lb 17, 16-28; Iz 11, 1n.
357 Podkreślenie pochodzenia z pokolenia Judy. O wieku Józefa por. ProtEwJk 9, 2, objaśn.
358 Por. Mk 1, 9. Opis nawiązuje do chrztu Chrystusa.
359 Jeden dzwonek dla każdego pokolenia, jednak w Piśmie Świętym nie ma mowy o dzwoneczkach. Por. Wj 28, 33-35.
360 Jest to nawiązanie zarówno do opisu chrztu Chrystusa (por. Mk 1, 9, par.), jak i różdżki Aarona (por. Lb 17, 16-28) i proroctwa Izajasza (por. Iz 17, 16-28).
361 Por. Tb 3, 1.
362 O synach Józefa z pierwszego małżeństwa często wspominają apokryfy, por. Prot-
EwJk 9, 2 nota.
363 Por. Lb 26, 9.
364 Te same imiona co w TransJózAr 5. Maryja w domu Józefa prowadzi także życie monastyczne. W 10, 1 odegrają one ważną rolę apologetyczną.
365 Materiały wspomniane w Wj 21, 31-36; 35, 25; 37, 6.
366 Regina virginum — prawdopodobnie najstarsze użycie terminu.
367 Por. ProtEwJk 11; NarM 9; EwDzOrm V; EwGruz 1. Występujące tu dwie sceny zwiastowania były równie popularne w starożytności chrześcijańskiej, co potwierdzają zabytki archeologiczne. By jednak do dwóch dodać świętą liczbę, autor dorzuca trzy dni pomiędzy obydwoma zwiastowaniami.
368 Por. Dz 22, 6.
369 Por. Łk 1, 28-33. 30; Sdz 13, 3. 7.
370 Por. Tb 9, 11; Ps 9, 37.
371 Por. ProtEwJk 13, 1; NarM 10; EwGruz 5.
372 Troska autora, by uchronić Maryję przed jakimkolwiek podejrzeniem.
373 Por. Tb 3, 6; Jon 4, 3.
374 W stosunku do opisu z ProtEwJk pojawiają się nowe postacie potwierdzające dziewiczość Maryi — dziewczęta, jej towarzyszki, które poświadczają jej niewinność.
375 Por. 6, 3; 12, 1n.
376 Por. ProtEwJk 13, 2.
377 Por. Mt 1, 19. 21 (Itala).
378 Por. ProtEwJk 14; NarM 10; JózCieś 5n.; EwDzOrm VI; EwGruz 5.
379 Mt 1, 20n.
380 Opis tu zawarty przypomina bardziej zachodnie ordalia niż opis z Lb 5, 11-31, wedle którego wydarzenie opowiada ProtEwJk, jak zauważa w swoim komentarzu J. Gijsel.
381 Por. ProtEwJk 15n.; EwDzOrm VII; EwGruz 7.
382 Por. 6, 3; 10, 1; 12, 1.
383 Por. Sdz 8, 19; i dalsze.
384 Por. 6, 3; 10, 1; 12, 2.
385 Por. Mt 21, 9; Tb 3, 23. Antyfona na Niedzielę Palmową.
386 Podtytuł z rękopisu oksfordzkiego.
387 Por. ProtEwJk 17-20; EwDzArab 2-4; JózCieś 7; EwDzOrm VIII-X; EwGruz 8. 12.
388 Kolejne podkreślenie pochodzenia dawidowego Maryi.
389 Por. Rdz 25, 23; Łk 2, 34.
390 Nawiązanie do reguł monastycznych, które omawiają często problem sermo otiosus.
391 Por. Hbr 7, 25.
392 Por. Rdz 12, 3; 18, 18; 22, 18; 26, 4; Dz 3, 25; Ga 3, 8. EwGruz 12 podaje inne wyjaśnienie.
393 Narodzenie Jezusa w jaskini poświadcza św. Justyn oraz ProtEwJk 18, 10, objaśn. oraz uwagi w ANT 199; tu na dodatek poświadczona jest grota świetlista, element typowy dla kultu judeochrześcijan, por. E. Testa, Le „grotte dei misteri”, Liber annuus 14(1963-1964) 65-144; Euzebiusz z Cezarei, De vita Constantini 1, 43, PG 20, 958. Brak bólu i wielkie światło charakteryzują narodziny patriarchów w literaturze żydowskiej (por. art. C. Perrot, w bibliografii ogólnej do Ewangelii dzieciństwa).
394 Por. 2 Krl 13, 21 — oznaką cudu jest to, że stanął na nogi jak w żywotach sławnych ludzi.
395 Łk 2, 14. Jednak to pojawienie się aniołów ma w Ewangelii miejsce przy objawieniu się pasterzom.
396 To samo imię w 8, 5.
397 Brak bólu w czasie porodu: WniebIz 11, 14; Ody Salomona 19, 7; ZapB 4, 61, ale również J. Flawiusz, Antiquitates 11, 11, 4 (matka Mojżesza). TransR 11 mówi natomiast o zrodzeniu w bólach. Krew była znakiem nieczystości (Kpł 12, 2). Por. także Tertulian, De carne Christi 4 i 23, CCL 2, 878. 914.
398 Por. określenie dziewictwa Maryi Synodu Lateraneńskiego 649: ante partum, in partu, post partum, Denz 502(503) i Synodu Toledańskiego XVI, 693: Virgo concepit, virgo peperit, et post partum incorruptelae pudorem sine interceptione obtinuit, Denz. 571, występujące u Zenona z Werony, VIII, 2, CCL 22, 129; Augustyna, Sermo 51, 11, PL. 38, 343, por. EwDzŁac.
399 Epizod zbudowany na scenie z udziałem niewiernego Tomasza (J 20, 24-29) i jest przykładem teologii narracyjnej — potwierdzenie dziewictwa in partu wobec tez Helwidiusza (IV w.) i Ratramnusa z Corbie (IX w.). Hieronim zaliczał mówienie o położnej do deliramenta apocryphorum (C. Helvidium 8).
400 Por. Mk 6, 56, Mt 9, 20.
401 Por. Łk 2, 8-20.
402 Por. ProtEwJk 18, 1; 22, 1.
403 Por. Łk 2, 7.
404 Iz 1, 3.
405 Por. Ha 3, 2 (Itala). Wół i osioł por. Hieronim, Epist. 108 (Epitaphium S. Paulae), 10, PL 22, 884; J. Ziegler, Ochs und Esel an der Krippe, MünchnTheolZt 3(1952) 385-402.
406 EwDzArab 5n.; EwJArab 12; EwDzOrm 12.
407 Próba połączenia różnych opowiadań o grocie, o stajni i o Betlejem: Maryja przebywa trzy dni w grocie i trzy dni w stajni i w końcu udaje się do Betlejem. Wg autora obrzezanie ma miejsce w świątyni, a nie w domu.
408 Por. Łk 2, 21-24.
409 Por. Łk 2, 25-35.
410 Por. Łk 2, 36-38.
411 Por. ProtEwJk 21; EwDzArab 7n.; EwDzOrm XI; EwGruz 10n.; EwHbr 51.
412 O Magach por. r. IV s. 342.
413 Por. Mt 2, 1-12. Dopiero Tertulian wie, że to królowie, por. Adversus Marcionem 3, 13, PSP 58, 120.
414 Mi 5, 1.
415 Autor zna już liczbę trzech Magów, ale nie podaje ich imion.
416 Por. ProtEwJk 12; EwDzArab 9; EwDzOrm XV, 1.
417 Por. Mt 2, 13-18.
418 Typowy przykład egzegezy apokryficznej: w szeregu obrazów autor pokazuje, jak na Jezusie wypełniają się proroctwa o czasach mesjańskich, w których zostanie przywrócona harmonia świata taka, jaka panowała w raju.
419 Por. JózCieś 8.
420 Identyfikowaną z Salome, por. JózCieś 8, 1.
421 Sprzeczne z 16, 1.
422 Ps 148, 7.
423 Por. Iz 11, 6. Jezus jest pośród zwierząt jak Adam w raju.
424 Por. Mk 1, 13.
425 Por. Tb 11, 9.
426 Por. Iz 11, 6.
427 Por. Iz 65, 25.
428 Podtytuł z rękopisu oksfordzkiego. Jeśli w poprzednim rozdziale pokazano, że Pan Jezus jest panem świata zwierzęcego, o tyle tu autor przedstawia go jako pana świata roślinnego i przyrody nieożywionej (źródło). Rozdział ten przynosi nam mały traktat o symbolice palmy. O palmie por. TransR 2nn., gdzie przedstawiona jest jako drzewo życia, co jest kolejnym nawiązaniem do symboliki Księgi Rodzaju. Do tego epizodu nawiązuje Koran 19, 23-26, 366, por. r. II s. 170.
429 R. 20 i 21, por. Liber requiei 5-9.
430 Palma ma bardzo bogatą symbolikę: związek z rajem, znak zwycięstwa, przed uśnięciem Anioł wręcza Maryi palmę. W kolędzie angielskiej palma przemienia się w wiśnię, por. Zowczak 267.
431 Por. Mt 28, 4.
432 Podtytuł z rękopisu oksfordzkiego.
433 Por. J 6, 21; Dz 8, 39. Cud często spotykany w apokryfach, np. EwDzArab 10; Trans — Apostołowie przybywają do Maryi z dalekich krajów na chmurach.
434 Miasto nieznane w Egipcie. W niektórych rękopisach: Hermopolis, którą to wersję potwierdza Sozomen, HE 5, 21, oraz niektórzy pisarze kościelni od niego zależni, np. Kasjodor.
435 Podtytuł z rękopisu oksfordzkiego.
436 Por. EwDzArab 10; EwDzOrm 15, 16; 16, 4; 17, 1.
137 Typowy przykład obrazowej egzegezy: gdy Bóg wkracza do Egiptu, „Zadrżą przed Nim bożki egipskie” (Iz 19, 1) oraz „wszystkie jego posągi strzaskane na ziemi” (Iz 21, 9): to drugie zdanie jednak odnosi się do Babilonu i wieść tę przynoszą jeźdźcy. Upadek bogów podobny do upadku Dagona, 1 Sm 5, 1-5. 13; por. także Pwt 7, 5; 2 Krn 34, 4-7; DzJ 42; EwDzArab 10; Logia arabskie 18, PO 13, 3, 360. Tabarî 99 mówi o potrzaskaniu posągów, ale w chwili narodzenia Chrystusa. Czy te opisy nie mają związku z burzeniem świątyń pogańskich przez chrześcijan w IV i w V w.?
438 Por. Iz 19, 1.
439 Por. EwDzArab 10.
440 Różne formy mienia w rkps, np. Frondosius. Imię znane z powieści chrześcijańskiej Spotkanie na dworze Sassanidów mające za temat sprawy religijne (TU n. s. 4, 2), por. R. Aigrain, DHGE 2, 945n. Czy te dwie postaci jednak mają z sobą coś wspólnego? Scena z Afrodyzjuszem przedstawiona jest na mozaikach z S. Maria Maggiore z połowy V w.
441 Por. Ps 135[136], 4.
442 Por. Wj 13, 3. Utwór kończy się nagle. W wydaniu Tischendorfa mamy tu teksty z EwTmDz.