Księga o narodzeniu świętej Maryi (NarM)

(przekład ks. Kazimierz Obrycki, wstęp i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

Niewielkie, liczące zaledwie dziesięć rozdziałów dziełko Liber de nativitate Mariae jest ściśle związany z PsMt. Pierwsze osiem rozdziałów opiera się na tym apokryfie, dwa ostatnie na Ewangeliach Mateusza i Łukasza. Tematem jego jest narodzenie i życie Maryi, zaślubiny Józefa i krótki opis narodzenia Pana Jezusa. Tekst PsMt został w NarM gruntownie przeredagowany teologicznie i stylistycznie: wycięto szereg scen, które mogłyby budzić sprzeciw u współczesnych, a więc np. o dwóch akuszerkach, o próbie gorzkiej wody, jako że w czasach karolińskich, gdy mamy do czynienia z rozwiniętą mariologią, nie było sensu udowadniać dziewictwa Maryi. W NarM zaledwie wspomniano o pobycie Maryi w świątyni, natomiast autor podkreśla rolę niepłodności w planach Bożych oraz ślub czystości złożony przez Maryję. Autor wykazuje dość dobrą znajomość egzegezy biblijnej i w dziele jego widać wpływ dzieł egzegetycznych Bedy Wielebnego († 732). Autor zmienił prymitywny język łaciński utworu na elegancką łacinę karolińską.

We wstępie autor podaje, idąc za tradycją PsMt, list Hieronima do Chromacjusza i Heliodora, uznając tym samym hieronimowe autorstwo dziełka, które jeszcze w PL figuruje jako utwór św. Hieronima. Jego autor pozostaje nieznany. Jeśli nawet nie jest nim, jak uważa C. Lambot, Paschazy Radbert († ok. 860), to jednak NarM należy uznać za utwór pochodzący z tych samych kręgów, z których pochodził ten wybitny teolog, a więc za dzieło monastycyzmu galijskiego z IX-X w. Dziełko to po raz pierwszy cytuje Fulbert z Chartres († 1028).

Liber de nativitate Mariae był utworem niesłychanie popularnym i odegrał wielką rolę w rozwoju pobożności i ikonografii maryjnej. Dowodem jego popularności jest około 130 rękopisów, liczne wydania, obecność w homiliarzach, legendariach (szczególnie Wincentego z Beauvais i Jakuba de Voragine). W szczególny sposób było ono popularne w kręgach Zakonu Kaznodziejskiego, i znalazło miejsce w oficjalnym lekcjonarzu dominikańskim. W XII w. zostało przełożone na j. francuski: wierszem w Conception de Notre Dame Wace'a (ok. 1174 r.) i w Li Romanz de Dieu et de sa Mere Hermana z Valenciennes (ok. 1190).

Przekładu dokonano na podstawie wydania R. Beyers.

Księga o narodzeniu świętej Maryi

PROLOG I. 1. Stawiasz mi zadanie i łatwe, bo wykonanie go nie wymaga dużego nakładu pracy, i trudne zarazem, ze względu na niebezpieczeństwo fałszu⁴⁹². Żądasz bowiem, abym opisał narodzenie Najświętszej Maryi Panny, niezwykły jej poród i pierwsze lata życia Chrystusa, jeśli przypadkiem znalazłem jakieś przekazy o tych wydarzeniach. Sprawa wprawdzie nie jest trudna do wykonania, lecz ryzykowna, jak rzekłem, ze względu na możliwość zniekształcenia prawdy. 2. Albowiem przekazy, o których spisanie mnie prosisz - teraz już starca - jeszcze jako młodzieniec czytałem w pewnej książeczce⁴⁹³, która mi wtedy wpadła w ręce, na pewno więc w przeciągu tak długiego czasu i na skutek innych niepomyślnych okoliczności niektóre ze szczegółów łatwo mogły wypaść mi z pamięci. 3. Stąd nie powinno się mnie obwiniać, że niektóre z nich, jeśli miałem spełnić twoją prośbę, albo opuściłem, albo dodałem, albo zmieniłem. Przyznaję, że tak mogło się stać, ale nie twierdzę, że uczyniłem to dobrowolnie. 4. A zatem czyniąc zadość twoim prośbom, jak też troszcząc się o zainteresowanie czytelników, przypominam tak tobie, jak i przygodnemu czytelnikowi, że wspomniana książka, o ile dobrze pamiętam, miała tego rodzaju wstęp⁴⁹⁴:

PROLOG II. 5. Hieronim do biskupów Chromacjusza i Heliodora⁴⁹⁵.

Żądacie, abym odpowiedział wam, co sądzę o niewielkiej książce o narodzeniu świętej Maryi, którą niektórzy posiadają. 6. Przede wszystkim chciałbym was przestrzec, że znajduje się w niej wiele błędów. Albowiem sporządził ją również niejaki Seleukos, autor Męczeństwa Apostołów⁴⁹⁶. W piśmie tym przekazał on wprawdzie wiadomości o wspaniałych i cudownych czynach Apostołów i podał liczne cytaty z ich nauki, jednak można tam też znaleźć sądy niezgodne z prawdą. 7. Natomiast ja dołożę starań, by dokładnie⁴⁹⁷ przełożyć to wszystko, co zawiera tekst hebrajski, jako że oczywiste jest, iż to święty Mateusz Ewangelista sporządził tę książkę i dołączył ją do początku swojej Ewangelii, pieczętując hebrajskimi literami⁴⁹⁸. 8. Natomiast odnośnie tego, czy jest to prawdziwe, zdaję się na autora wstępu i na dobrą wiarę pisarza. Jeśli oświadczam, że osobiście ten tekst budzi we mnie wątpliwości, bynajmniej przy tym nie twierdzę, że jest on wyraźnie fałszywy. Jedynie całkiem swobodnie wypowiadam to, czemu - jak sądzę - nikt z wiernych nie zaprzeczy: czy tekst ten jest prawdziwy i czy ktoś inny go sporządził, jako że święte narodzenie świętej Maryi poprzedziły wielkie cuda, a po nim nastąpiły jeszcze większe cudowne zdarzenia; i dlatego ci, którzy mocno wierzą, że Bóg mógł takie rzeczy dokonać, konsekwentnie przyjmują, że bez żadnego niebezpieczeństwa dla swojej duszy mogą w to wierzyć i to czytać. 9. W końcu, na ile mogę to sobie przypomnieć, trzymałem się raczej sposobu myślenia niż wyrażania się pisarza. Raz więc kroczyłem tą samą ścieżką, choć nie po tych samych śladach; to znów powracałem do tej samej drogi, idąc bocznymi dróżkami. W ten sposób starałem się tok opowiadania doprowadzić do takiego kształtu, żeby nie mówić tam o niczym innym, jak tylko o tym, co zostało napisane lub o tym, co mogło rozumnie być napisane.

JOACHIM I ANNA. 1.⁴⁹⁹ 1. Tak więc święta i chwalebna zawsze Dziewica Maryja pochodziła z królewskiego rodu Dawida. Urodziła się w miasteczku Nazaret⁵⁰⁰. Wychowała się w świątyni Pańskiej w Jerozolimie.

2. Ojciec jej miał na imię Joachim, matka zaś Anna. Rodzina ojca wywodziła się z Galilei, z miasta Nazaret, ród zaś matki z Betlejem. 3. Życie ich było proste i prawe przed Bogiem⁵⁰¹, a pobożne i nienaganne przed ludźmi. 4. Albowiem całą majętność swoją dzielili na trzy części⁵⁰²: jedną przeznaczali dla świątyni i służby świątynnej, drugą dla przechodniów i biednych, trzecią zaś zachowywali dla siebie i swojej rodziny. 5. I tak mili Bogu⁵⁰³, a dobrzy wobec ludzi, żyli ze sobą około dwudziestu lat w obyczajnym małżeństwie nie mając dzieci. 6. Ślubowali jednak, że jeśli Bóg da im potomka⁵⁰⁴, to przeznaczą go na służbę Panu. Z tej to przyczyny każdego roku mieli zwyczaj udawać się w czasie świąt do świątyni Pańskiej.

WYPĘDZENIE JOACHIMA ZE ŚWIĄTYNI. 2.⁵⁰⁵ 1. Kiedy zbliżała się uroczystość Poświęcenia Świątyni⁵⁰⁶, Joachim wraz z kilkoma swoimi rodakami udał się do Jerozolimy. 2. W tym czasie najwyższym kapłanem był Isachar⁵⁰⁷. Gdy zobaczył Joachima wraz z ziomkami składającego ofiarę, wzgardził nim i odrzucił jego dary⁵⁰⁸. Zapytawszy go, dlaczego ośmielił się nie mając dzieci stanąć wśród obdarzonych potomstwem, powiedział mu, że dary jego żadną miarą nie mogą być miłe Bogu, który uznał go za niegodnego potomstwa, gdyż Pismo mówi, że ten, kto nie ma potomka męskiego w Izraelu, jest przeklęty⁵⁰⁹. 3. Najpierw więc powinien uwolnić się od owego przekleństwa przez spłodzenie potomka, a dopiero wtedy może przyjść z ofiarami przed oblicze Pańskie. 4. Zawstydzony wielce taką obelgą Joachim odszedł do pasterzy, którzy wraz ze stadami przebywali na swych pastwiskach. Nie chciał bowiem wracać do domu, aby przypadkiem przez ziomków, którzy byli razem z nim⁵¹⁰ i słyszeli te słowa kapłana, nie został obrzucony taką samą obelgą.

OBJAWIENIE DANE JOACHIMOWI. 3.⁵¹¹ 1. Pewnego dnia, gdy był sam, stanął przed nim w wielkim blasku anioł Pański⁵¹². 2. A gdy zląkł się na widok anioła, ten uspokoił go mówiąc: "Joachimie, nie bój się, niech nie trwoży cię mój widok. Jestem bowiem aniołem Pana, posłanym przez Niego do ciebie⁵¹³, aby zwiastować ci, że twoja prośba została wysłuchana⁵¹⁴ i że wieść o twoich jałmużnach dotarła aż przed oblicze Boga⁵¹⁵. 3. On bowiem dojrzał twoje zawstydzenie i usłyszał o zniewadze z powodu niepłodności, o którą cię niesłusznie obwiniono. Albowiem Bóg jest mścicielem grzechu, a nie natury. 4. I dlatego, kiedy zamyka On czyjeś łono, czyni tak, aby ponownie cudowniej jeszcze je otworzyć i aby poznano, że to, co się rodzi, nie pochodzi z pożądliwości, lecz z daru Bożego. 5. Albowiem, czyż Sara, pierwsza matka waszego rodu, nie była niepłodną aż do osiemdziesiątego roku?⁵¹⁶ A jednak w późnej starości⁵¹⁷ porodziła Izaaka, któremu było przyrzeczone błogosławieństwo wszystkich narodów⁵¹⁸. 6. Także Rachel⁵¹⁹, tak bardzo miła Panu⁵²⁰ i tak kochana przez świętego Jakuba, długo była niepłodna, a jednak porodziła Józefa nie tylko jako pana Egiptu, lecz jako wybawcę wielu narodów dręczonych głodem⁵²¹. Któż wśród wodzów był potężniejszy od Samsona lub świętszy od Samuela? A jednak oni obaj mieli matki niepłodne⁵²². 7. Jeżeli więc moje słowa nie przekonują ciebie, przyjmij za prawdę przynajmniej to, że poczęcia długo odwlekane i porody poprzedzone długą niepłodnością były zazwyczaj cudowne. 8. Również Anna, żona twoja, porodzi ci córkę i nazwiesz ją imieniem⁵²³ Maryja. Będzie ona, jak ślubowaliście, od młodości poświęcona Panu⁵²⁴ i już w łonie matki zostanie napełniona Duchem Świętym⁵²⁵. 9. Niczego nieczystego nie będzie jeść⁵²⁶ ani pić⁵²⁷, ani nie będzie przebywać pośród ludu, lecz w świątyni Pańskiej⁵²⁸, aby o nic zdrożnego jej nie podejrzewano, ani posądzano. 10. A po upływie pewnego czasu, jak cudownie sama urodzi się z niepłodnej, tak jeszcze cudowniej, jako dziewica, porodzi Syna Najwyższego, który nazwany będzie Jezusem. On zgodnie ze znaczeniem imienia będzie Zbawicielem wszystkich narodów. 11. Znak zaś potwierdzający prawdziwość tego, co ci oznajmiłem, będzie taki⁵²⁹: kiedy przybędziesz do Bramy Złotej w Jerozolimie, wyjdzie ci naprzeciw⁵³⁰ żona twoja Anna, która bardzo zatroskana z powodu opóźnienia się twego powrotu ucieszy się na twój widok"⁵³¹. Po tych słowach anioł odszedł od niego⁵³².

OBJAWIENIE DANE ANNIE. 4.⁵³³ 1. Następnie ukazał się anioł żonie jego Annie mówiąc: "Nie bój się, Anno, i nie sądź, że zjawą⁵³⁴ jest to, co widzisz. Ja bowiem jestem aniołem, który zaniósł przed oblicze Pana modlitwy i jałmużnę waszą⁵³⁵. 2. A teraz zostałem posłany⁵³⁶ do was, abym zwiastował wam narodzenie córki, która, nazwana Maryją, będzie błogosławiona nad wszystkie niewiasty⁵³⁷. Ona, zaraz od narodzenia napełniona łaską Pańską, przez trzy lata swego dzieciństwa pozostanie w domu rodzinnym. 3. Następnie zaś oddana na służbę Panu nie opuści świątyni, aż osiągnie wiek używania rozumu⁵³⁸, modląc się i poszcząc, dniem i nocą służyć tam będzie Bogu⁵³⁹. Będzie stronić od wszelkiej nieczystości, mężatek nigdy nie pozna, i sama, jak żadna inna przed nią, nie mając poprzedniczki⁵⁴⁰, bez wszelkiej zmazy, bez męża, jako dziewica porodzi syna, jako służebnica zrodzi Pana - tego, który łaską, imieniem i czynem zbawi świat. 4. Powstań przeto i idź do Jerozolimy. A gdy przybędziesz do Bramy Złotej, jako że jest pozłacana, tam wyjdzie ci naprzeciw⁵⁴¹ - na znak dla ciebie - twój mąż, o którego bezpieczeństwo jesteś zatroskana. Kiedy więc się tak stanie⁵⁴², wiedz, że z całą pewnością wypełni się to, co ci oznajmiam".

NARODZENIE MARYI. 5.⁵⁴³ 1. Zgodnie więc z poleceniem anioła oboje wyruszyli z miejsc, w których przebywali, udając się do Jerozolimy. A kiedy przyszli na wyznaczone w przepowiedni anioła miejsce, tam spotkali się ze sobą. 2. Wtedy uradowani swoim widokiem i uszczęśliwieni obietnicą posiadania potomstwa oddali należną cześć Panu, Pocieszycielowi pokornych⁵⁴⁴. 3. Uwielbiwszy Pana wrócili do domu i z radością oczekiwali spełnienia się obietnicy Pańskiej. I poczęła Anna, i porodziła córkę. A zgodnie z poleceniem anielskim rodzice nazwali ją imieniem⁵⁴⁵ Maryja.

MARYJA W ŚWIĄTYNI. 6.⁵⁴⁶ 1. A gdy upłynęły trzy lata⁵⁴⁷ i skończył się czas niemowlęctwa, przyprowadzili Dziewicę do świątyni Pańskiej, składając należne ofiary. 2. Wokół świątyni było piętnaście stopni wejściowych, oznaczających piętnaście Psalmów Gradualnych; świątynia bowiem była położona na górze i do ołtarza całopaleń znajdującego się na zewnątrz można było dojść jedynie po owych stopniach⁵⁴⁸. Na najniższym z tych stopni rodzice pozostawili Dziewicę. 3. A kiedy zrzucili swoje podróżnicze szaty i przywdziewali, zgodnie ze zwyczajem, szaty czyste i wytworniejsze⁵⁴⁹, Dziewica Pańska sama bez żadnej pomocy wbiegła po stopniach aż do góry, tak że można było sądzić, iż jest już dorosła. 4. W ten cudowny bowiem sposób Pan ukazał już w dzieciństwie swojej Dziewicy, jak wielkich rzeczy ona dokona i kim będzie w przyszłości. 5. Po złożeniu więc zgodnie z obowiązującym prawem ofiary⁵⁵⁰ i po wypełnieniu swego ślubu rodzice pozostawili Dziewicę, by wraz z innymi dziewicami wychowywała się w świątyni, a sami powrócili do domu. 7.⁵⁵¹ 1. Dziewica zaś Pańska z upływem lat wzrastała w cnotach⁵⁵² i za psalmistą można było powiedzieć: "Ojciec i matka opuścili ją, a Pan ją przyjął"⁵⁵³. 2. Codziennie bowiem aniołowie ja nawiedzali, codziennie też miała Boskie widzenie, które ją strzegło od wszelkiego zła i napełniało wszelkim dobrem⁵⁵⁴. 3. Przeto do czternastego roku żyła tak, że nie tylko nie można było znaleźć w niej nic, co zasługiwałoby na zganienie, lecz wszyscy szlachetni, znając ją, uważali jej życie i postępowanie za godne podziwu.

MARYJA OPUSZCZA ŚWIĄTYNIĘ. 4. W tym czasie najwyższy kapłan publicznie ogłosił, że dziewice, które przebywają w świątyni, a osiągnęły już dojrzałość, powrócą do domu i zgodnie ze zwyczajem rodu, jak też swe-

go wieku, wyjdą za mąż. 5. Wszystkie ochotnie przyjęły ów rozkaz,

jedynie Maryja, Dziewica Pańska, powiedziała, że nie może tego uczynić. Albowiem rodzice oddali ją na służbę Panu, a ponadto ona sama ślubowała Panu dziewictwo, którego nigdy nie naruszy przez związek małżeński z jakimś mężczyzną⁵⁵⁵. 6. Arcykapłan bardzo się tym zaniepokoił⁵⁵⁶, ponieważ nie mógł unieważnić ślubu Maryi wbrew Pismu Świętemu, które mówi: "Składajcie śluby i dotrzymujcie ich"⁵⁵⁷, ani też nie miał odwagi wprowadzić zwyczaju nie znanego w narodzie. Rozkazał więc, aby wszyscy dostojnicy z Jerozolimy i z sąsiednich okolic przybyli na zbliżające się święto. Sądził, że od nich dowie się, co należy uczynić w tej tak trudnej sprawie. 7. Gdy tak się stało, wszyscy jednomyślnie orzekli, że należy w tej sprawie poradzić się Pana. A gdy wszyscy byli pogrążeni w modlitwie, arcykapłan, zgodnie ze zwyczajem, udał się do miejsca świętego, by prosić Pana o radę. 8. I niebawem wszyscy usłyszeli głos dochodzący z wyroczni i z miejsca pojednania⁵⁵⁸, który nakazywał, aby zgodnie z proroctwem Izajasza odszukano tego, któremu Dziewica owa zostanie poślubiona i oddana w opiekę. Wyraźnie bowiem mówi Izajasz: "Wyjdzie różdżka z korzenia Jessego i kwiat z jego korzenia ukaże się i spocznie na nim Duch Pański, duch mądrości i rozumu, duch rady i męstwa, duch wiedzy i pobożności, i napełni go duch bojaźni Pańskiej"⁵⁵⁹.

JÓZEF PRZYJMUJE MARYJĘ W OPIEKĘ. 9. Zgodnie z tym proroctwem arcykapłan ogłosił, że wszyscy nieżonaci mężczyźni z domu i z rodu Dawida, odpowiedni do małżeństwa, mają złożyć swoje różdżki na ołtarzu. Czyja zaś różdżka po złożeniu zakwitnie⁵⁶⁰, a na końcu jej ukaże się Duch Pański w postaci gołębicy, temu Dziewica powinna być powierzona i przez tego poślubiona. 8.⁵⁶¹ 1. Wśród innych mężczyzn był też Józef, mąż podeszły w latach, pochodzący z domu i rodu Dawida⁵⁶². 2. Gdy wszyscy w kolejności złożyli różdżki, on jeden tylko swoją różdżkę zatrzymał. 3. Toteż kiedy nic, co by odpowiadało Bożemu głosowi, nie ukazało się, arcykapłan postanowił ponownie poradzić się Boga. Bóg odpowiedział, że tylko ten spośród wyznaczonych nie złożył swojej różdżki, kto powinien poślubić Dziewicę. 4. W ten sposób Józef został wykryty. Kiedy bowiem złożył swoją różdżkę, a na jej końcu siadła przybywająca z nieba gołębica, wszystkim stało się wiadome, że to on powinien poślubić Dziewicę. 5. Zgodnie więc z przyjętym zwyczajem zaręczynowym udał się Józef do miasta Betlejem, by przygotować swój dom⁵⁶³ i zatroszczyć się o wszystko, co potrzebne jest do zaślubin. 6. Dziewica zaś Pańska, Maryja, wraz z siedmioma innymi dziewicami rówieśniczkami⁵⁶⁴ i towarzyszkami swoimi, które przydzielił jej arcykapłan, powróciła do Galilei⁵⁶⁵, do domu rodziców.

ZWIASTOWANIE. 9.⁵⁶⁶ 1. W tych zaś dniach, gdy Maryja po raz pierwszy znalazła się w Galilei, został posłany do niej od Boga anioł Gabriel⁵⁶⁷, by zwiastować jej Pańskie poczęcie oraz wyjaśnić tak sposób, jak i tok poczęcia⁵⁶⁸. 2. A kiedy przyszedł do niej światłością oblewając izbę, w której przebywała, pozdrawiając ją mile przemówił: "Bądź pozdrowiona, Maryjo, Dziewico najmilsza Panu, Dziewico pełna łaski, Pan z tobą, błogosławionaś ty przed wszystkimi niewiastami⁵⁶⁹, błogosławionaś przed wszystkimi dotąd urodzonymi ludźmi". 3. Dziewica zaś doskonale znała anielskie oblicze, a będąc już oswojona z niebieską światłością, nie zlękła się więc ani widokiem anioła, ani światłość nie wprawiła jej w zdumienie, lecz jedynie słów jego się przelękła i jęła się zastanawiać, co może znaczyć tak niezwykłe pozdrowienie⁵⁷⁰, co ono zapowiada i do czego zmierza. 4. Anioł Pański znając jej myśli⁵⁷¹ powiedział: "Nie obawiaj się, Maryjo, bym pod tym pozdrowieniem głosił coś, co sprzeciwia się twojej czystości. 5. Znalazłaś bowiem łaskę u Boga, ponieważ wybrałaś czystość. Dlatego jako dziewica bez grzechu poczniesz i porodzisz syna⁵⁷².6. Będzie On wielki, ponieważ będzie rządził od morza do morza i od rzeki aż do krańców świata⁵⁷³, i Synem Najwyższego będzie nazwany, bo ten, który niskim rodzi się na ziemi, w niebie króluje razem z Ojcem jako wielki. 7. I da Mu Pan Bóg stolicę Dawida, ojca Jego, i będzie królował w domu Jakuba na wieki, a królestwu Jego nie będzie końca⁵⁷⁴. On sam bowiem jest Królem królów i Panem panujących⁵⁷⁵, a tron Jego trwa na wieki wieków"⁵⁷⁶. 8. Dziewica, wierząc temu, co powiedział anioł, lecz chcąc poznać sposób działania Bożego zapytała: "Jakże się to stać może? Jeśli bowiem zgodnie z moim ślubem nigdy nie poznam męża⁵⁷⁷, jak mogę począć bez współdziałania ludzkiego, albo jak mogę porodzić bez pomocy nasienia męskiego?" 9. Na to anioł: "Nie sądź, Maryjo, iż poczniesz na sposób ludzki. Porodzisz jako dziewica, bez męża, i będziesz karmiła jako dziewica. 10. Albowiem Duch Święty zstąpi na ciebie i moc Najwyższego osłoni cię przed wszystkimi żądzami cielesnymi. I dlatego ten, co się narodzi z ciebie, będzie jedynie święty, ponieważ tylko poczęty i zrodzony bez grzechu będzie nazwany Synem Bożym"⁵⁷⁸. 11. Wtedy Maryja wyciągnąwszy ręce i wzniósłszy oczy do nieba rzekła: "Oto ja służebnica Pańska, nie jestem godna imienia matki, niech mi się stanie według słowa twego"⁵⁷⁹.

NIEPOKÓJ JÓZEFA. 12. Zapewne dzieło to byłoby nazbyt długie i mogłoby się nie podobać, gdybyśmy zechcieli opisać w nim wszystkie wydarzenia, które, jak to wyczytaliśmy, poprzedzały narodzenie Pańskie albo nastąpiły po nim. Dlatego też pomijając wszystko to, co obszernie opisane zostało w Ewangelii, przystąpmy do opowiedzenia tego, co zaledwie zostało wspomniane⁵⁸⁰.

10.⁵⁸¹ 1. Józef więc udał się z Judei do Galilei i zamierzał pojąć za małżonkę Dziewicę, z którą był zaręczony. Już bowiem minęło trzy miesiące i czwarty dobiegał końca, odkąd została mu przyrzeczona. 2. Tymczasem jej wygląd świadczył, że jest brzemienna⁵⁸². A nie mogło to ujść uwagi Józefa⁵⁸³; kiedy bowiem jako oblubieniec swobodnie zachodził do Dziewicy i serdecznie z nią rozmawiał, spostrzegł jej brzemienność. 3. Poruszony tym faktem wahał się, nie wiedząc, jak powinien właściwie postąpić. Jako mąż sprawiedliwy bowiem nie zamierzał jej odprawić, ani też jako mąż bogobojny nie chciał jej podejrzewać o wiarołomstwo. Postanowił więc rozwiązać potajemnie małżeństwo i skrycie ją opuścić⁵⁸⁴. 4. Gdy zaś tak postanowił, oto we śnie ukazał mu się anioł Pański i powiedział: "Józefie, synu Dawida, nie bój się, i nie podejrzewaj Dziewicy o wiarołomstwo, ani nic złego nie myśl o niej, ani też nie obawiaj się wziąć ją za małżonkę.

5. To bowiem, co się w niej poczęło, a teraz niepokoi ciebie, nie jest dziełem człowieka, lecz Ducha Świętego⁵⁸⁵. Ona jedna ze wszystkich jako dziewica porodzi Syna Bożego i nadasz mu imię Jezus, to jest Zbawiciel. On bowiem wyzwoli lud swój od grzechów jego"⁵⁸⁶. 6. Józef więc, zgodnie z nakazem anioła, wziął Dziewicę za małżonkę, jednak nie poznał jej⁵⁸⁷, lecz dochowując czystości opiekował się troskliwie⁵⁸⁸.

BOŻE NARODZENIE I ZAKOŃCZENIE UTWORU. 7. Zbliżał się już dziewiąty miesiąc od poczęcia, kiedy Józef zabrawszy małżonkę i wszystko, co było potrzebne, udał się do miasteczka Betlejem, skąd pochodził.

8. Kiedy wypełniły się dni, porodziła tam. I porodziła syna swego pierworodnego⁵⁸⁹, jak głoszą Ewangeliści, Pana naszego Jezusa Chrystusa, który z Ojcem i Duchem Świętym żyje i króluje przez wszystkie wieki wieków. Amen.

⁴⁹² Autor listu i jego odbiorca pozostają anonimowi.

⁴⁹³ Idzie o PsMt.

⁴⁹⁴ Dość niejasne streszczenie prologu PsMt.

⁴⁹⁵ Heliodor, bp Altinum (ok. 335-407), brał udział w synodzie w Akwilei (381 r.). Chromacjusz bp Akwilei (387-ok. 408). Zachowały się napisane przez niego Komentarz do Ewangelii św. Mateusza i homilie. Por. SWP 104n. Obydwaj biskupi byli przyjaciółmi św. Hieronima, którym dedykował swoje dzieła.

⁴⁹⁶ Idzie o Leukiosa [i Karinusa], choć nie znamy powodu zmiany imienia, por. EwNik 17, 3.

⁴⁹⁷ Verbum ex verbo a nie sensus de sensu, bo idzie tu, wedle autora, o świętą księgę.

⁴⁹⁸ Typowy topos z apokryfów, por. PsMt, List Chromacjusza, objaśn.

⁴⁹⁹ ProtEwJk 1, 1; PsMt 1.

⁵⁰⁰ Por. Łk 1, 26-27.

⁵⁰¹ Hi 1, 1.

⁵⁰² Por. Pwt 21, 16; Łk 15, 12.

⁵⁰³ Por. Łk 1, 6.

⁵⁰⁴ Por. 2 Sm 12, 22.

⁵⁰⁵ ProtEwJk 1, 2-4.

⁵⁰⁶ Por. J 10, 22; 2 Mch 2, 9 (Encaeniorum festivitas).

⁵⁰⁷ W ProtEwJk 1, 2 Ruben.

⁵⁰⁸ Por. 1 Sm 10, 27; Ps 21, 25, LXX; 101, 18, LXX.

⁵⁰⁹ Por. Wj 23, 26; Iz 31, 9.

⁵¹⁰ Por. Łk 23, 48.

⁵¹¹ ProtEwJk 4, 2; PsMt 3, 2 i 4.

⁵¹² Por. Dz 12, 7.

⁵¹³ Por. Łk 1, 19. Anioł wygłasza wykład o roli niepłodności w planach Bożych.

⁵¹⁴ Por. Rdz 30, 17; Łk 1, 13.

⁵¹⁵ Por. Dz 10, 4.

⁵¹⁶ Por. Rdz 11, 30; 16, 1.

⁵¹⁷ Por. Rdz 21, 2.

⁵¹⁸ Por. Rdz 22, 18; 2 Kor 9, 5.

⁵¹⁹ Por. Rdz 30, 1-24.

⁵²⁰ Por. Dz 7, 20.

⁵²¹ Por. Rdz 39-50.

⁵²² Por. Sdz 13, 2-24; 1 Sm 1, 1-20.

⁵²³ Por. Łk 1, 13.

⁵²⁴ Por. Sdz 16, 17.

⁵²⁵ Por. Łk 1, 15.

⁵²⁶ Por. 1 Mch 1, 65; Dz 10, 14.

⁵²⁷ Por. Łk 1, 15.

⁵²⁸ Por. Flp 3, 20.

⁵²⁹ Por. Iz 7, 14; 38, 7; Jr 44, 29; Łk 2, 12.

⁵³⁰ Por. Rdz 32, 17; 1 Sm 10, 5.

⁵³¹ Por. Tb 11, 8.

⁵³² Por. Łk 1, 38.

⁵³³ ProtEwJk 4, 1; PsMt 2, 3; 3, 5.

⁵³⁴ Por. Mt 14, 26; Mk 6, 49.

⁵³⁵ Por. Tb 12, 12; Ap 8, 3-4.

⁵³⁶ Por. Tb 12, 14.

⁵³⁷ Por. Łk 1, 42.

⁵³⁸ Intelligibiles annos, por. Benedykt, Reguła 63, 19.

⁵³⁹ Por. Łk 2, 37.

⁵⁴⁰ Por. Sedulius, Carmen paschale II, 67, PL 19, 599.

⁵⁴¹ Por. Rdz 32, 17; 1 Sm 10, 5.

⁵⁴² Por. 1 Sm 10, 7.

⁵⁴³ ProtEwJk 4, 2; 5, 2; PsMt 3, 5; 4.

⁵⁴⁴ Por. Łk 1, 52.

⁵⁴⁵ Por. 1 Sm 1, 20.

⁵⁴⁶ ProtEwJk 7, 2n.; PsMt 4, 9 (por. 6, 1).

⁵⁴⁷ Por. Kpł 25, 30; 2 Krn 36, 10.

⁵⁴⁸ Opis wskazuje na nieznajomość zwyczajów i realiów żydowskich przez autora.

⁵⁴⁹ Por. Rt 3, 3.

⁵⁵⁰ Por. Łk 2, 27.

⁵⁵¹ ProtEwJk 8; PsMt 6, 3; 8, 1.

⁵⁵² Por. 1 Sm 2, 26; Łk 2, 52.

⁵⁵³ Ps 27, 10.

⁵⁵⁴ Zmiana optyki: w ProtEwJk (np. 8, 1, itd.), w PsMt (np. 4, 2) czy PytBartł (2) Maryja jest karmiona pokarmem aniołów, tu natomiast otrzymuje od nich pokarm duchowy.

⁵⁵⁵ Por. PsMt 8, 1, objaśn.

⁵⁵⁶ Por. 1 Sm 22, 2.

⁵⁵⁷ Ps 76, 12.

⁵⁵⁸ Por. Wj 25, 17; 37, 6.

⁵⁵⁹ Iz 11, 1n.

⁵⁶⁰ Por. Lb 17, 5.

⁵⁶¹ Por. ProtEwJk 9; PsMt 8, 3 i 5.

⁵⁶² Por. Łk 2, 4.

⁵⁶³ Por. 2 Sm 17, 23; Iz 38, 1.

⁵⁶⁴ W PsMt 8, 5 jest ich pięć.

⁵⁶⁵ Por. Łk 1, 26.

⁵⁶⁶ ProtEwJk 11; Ps Mt 9; EwDzOrm V; EwGruz 1.

⁵⁶⁷ Łk 1, 26.

⁵⁶⁸ Por. Iz 44, 7; Dz 11, 4.

⁵⁶⁹ Łk 1, 28.

⁵⁷⁰ Łk 1, 29.

⁵⁷¹ Por. 2 Tm 3, 16.

⁵⁷² Łk 1, 30-31.

⁵⁷³ Por. Ps 72, 8.

⁵⁷⁴ Łk 1, 32-33.

⁵⁷⁵ Por. Pwt 10, 17; 1 Tm 6, 15; Ap 17, 14; 19, 16.

⁵⁷⁶ Por. Hbr 1, 34.

⁵⁷⁷ Łk 1, 34.

⁵⁷⁸ Łk 1, 35.

⁵⁷⁹ Łk 1, 38.

⁵⁸⁰ Dopisek „tłumacza”, który nie tylko w ten sposób stara się uczynić dzieło bardziej autentycznym, ale usprawiedliwić swoje „cięcie” tekstu.

⁵⁸¹ ProtEwJk 13, 4; PsMt 10n.; EwDzOrm VI; EwGruz 5n.; JózefCieś 5n.

⁵⁸² Por. Rdz 38, 24.

⁵⁸³ Por. 2 Sm 18, 13. Por. Hieronim, In Math I, 18, CCL 77, 10: „Nie została odkryta przez nikogo innego, jak tylko przez Józefa, który ciesząc się niemalże prawami małżeńskimi wszystko wiedział o swojej przyszłej małżonce”.

⁵⁸⁴ Por. Mt 1, 19.

⁵⁸⁵ Mt 1, 20.

⁵⁸⁶ Por. Mt 1, 21.

⁵⁸⁷ Por. Mt 1, 25.

⁵⁸⁸ Por. 1 Tm 5, 22.

⁵⁸⁹ Łk 2, 6-7.

---