W.ANIOŁ

GLOBALIZACJA WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE

1. ISTOTA GLOBALIZACJI

Postępująca globalizacja społeczna, gospodarcza i polityczna, stałą się jednym z najważniejszych procesów zachodzących w XXI wieku, wpływa na coraz szersze dziedziny życia i kolejne obszary geograficzne.

Globalizację można rozumieć jako proces zagęszczenia się różnorodnych związków i oddziaływań w skali światowej, który polega na tym, że:

1. globalne przepływy w obrocie kapitałowym, towarowym, ludzkim i informacyjnym ulegają wzmożonej intensyfikacji;

2. w ich efekcie radykalnie wzrasta podatność poszczególnych państw i narodów na różnorakie uwarunkowania globalne oraz wpływy pochodzące ze środowiska międzynarodowego,

Zjawisko to można porównać do „efektu motyla”.

Zmiany zachodzące w jednym państwie, rzutują na sytuację w innych krajach, bez względu na dzielące je odległości.

Powszechnie, jednak terminu „globalizacja”, w ramach panującej „mody”, nadużywa się i stosuje niezgodnie z rzeczywistym znaczeniem. Ze słowa-klucza, staja się ono słowem-wytrychem, służącym tłumaczeniu zjawisk, dość luźno lub w ogóle ze sobą nie związanych.

2. PRZESŁANKI GLOBALIZACJI I JEJ WSPÓŁCZESNA SPECYFIKA

2.1. KORZENIE GLOBALIZACJI

Określenie początków globalizacji jest powiązane z rozumieniem i definicją tego procesu.

W sensie geologicznym i ekologicznym świat od zawsze stanowi system globalny. W sensie społecznym, integralność świata musiała być dopiero odkryta i uświadomiona, kwestią sporna pozostaje który moment w dziejach ludzkości możemy uznać za przełomowy(faktycznie lub symbolicznie), za początek globalizacji; różni badacza za taki moment uznają, m.in.:

1. rozpoczęcie na skalę śródziemnomorską działalności handlowej przez Fenicjan,

2. Wyprawę Magellana,

3. wielkie odkrycia geograficzne i kolonializm,

4. rozpad systemu kolonialnego,

5. lądowanie człowieka na księżycu,

6. upadek muru berlińskiego,

7. upowszechnienie internetu,

najczęściej jednak w światowej literaturze przedmiotu, za pierwszą fazę globalizacji(zwłaszcza gospodarczej) uznaje się belle epoque(nazwa nadana okresowi od zakończenia wojny francusko-pruskiej w 1871 roku do wybuchu I wojny światowej ), kiedy postęp techniczny i rozkwit kulturalny zmieniał jakość życia ludzkiego. Rozpoczęły się międzynarodowe migracje ludności. Globalizacja została zahamowana przez wielkie konflikty XX wieku, obie wojny światowe a później zimna wojnę. Później, w talach 90-tych XX wieku, nabrała gwałtownego przyśpieszenia.

2.2. WSPÓŁCZESNA SPECYFIKA GLOBALIZACJI

Przyśpieszenie procesu globalizacji, na końcu XX wieku, wiązało się m.in. z rozpadem ZSRR, rozwojem telekomunikacyjnym i internetem, itp.

Warto podkreślić kilka cech specyficznych, które odróżniają współczesną globalizację od jej starszej formy, sprzed stu lat:

1. Ważną nowością jest zdecydowanie większa łatwość i szybkość przerzucania ponad granicami państw pieniądza; dzięki technice, kapitał błyskawicznie przemiesza się po świecie, łącząc państwa finansowymi zależnościami, łatwo może to doprowadzić do rożnych szoków i kryzysów;

• W drugiej połowie XIX wieku kapitał przepływał z krajów lepiej rozwiniętych do mniej rozwiniętych; transfer dotyczył mniejszych ilości pieniądza i wiązały się z tym większe trudności; największy eksport kapitału miała Wielka Brytania

• obecnie kapitał przepływa głównie między krajami dobrze rozwiniętymi; aktualnie dominują Stany Zjednoczone(choć już nie tak wyraźnie)

Charakterystyczna cechą współczesnego etapu globalizacji jest powstanie i rozwój, rosnący potencjał i ekspansja korporacji transnarodowych;

• za ich pierwowzór uznać można średniowieczne banki i domy handlowa, oraz późniejsze kompanie handlowe,

• aktualnie tego typu korporacje dominują w gospodarce światowej, tworząc globalne sieci produkcyjne i dystrybucyjne, co prowadzi do wzmożonej wymiany międzynarodowej; nasiliła się także globalizacja w ramach rynku usług,

• współczesna globalizacja w większym niż kiedyś stopniu obejmuje cały świat, a nie tylko jego niektóre fragmenty,

• rozszerzyła się na cały świat, choć nierównomiernie; podobnie na polu gospodarki,

• na podkreślenie zasługuje rewolucyjny postęp w rozwoju technologii telekomunikacyjnych,

• podczas pierwszej fali globalizacji spadały ceny transportu i komunikacji,

• obecnie komunikację zdominował internet, a głównym przedmiotem obrotu gospodarczego staje się informacja,

2.3. ZJAWISKO DETERYTORIALIZACJI

Do XX wieku, historia cywilizacji była historią podziałów terytorialnych, często wynikających z odległości, o których bardziej decydowała prędkość i koszty ich pokonywania, niż miara fizyczna. Wraz z zanikiem barier komunikacyjnych, przestrzeń i jej wyznaczniki tracą na znaczeniu.

Objawia się to deterytorializacją, czyli odrywania się rożnych zjawisk i procesów od terytorium państwa narodowego, wcześniej trwale z nim związanego. Władze państwowe tracą kontrolę nad osobami i rzeczami znajdującymi się na terytorium danego kraju. Dotyczy to zarówno kapitału, informacji ale i sfery symbolicznej, władzy, tożsamości czy niebezpieczeństwa.

3. PODMIOTY GLOBALIZACJI

3.1. KORPORACJE TRANSNARODOWE

Korporacje transnarodowe są powszechnie uważane nie tylko za wiodąca grupę podmiotów w gospodarce światowej, ale i za jedna z głównych sił napędowych współczesnych procesów globalizacyjnych. Wiąże się to z dostępem do kluczowych zasobów, najnowszych technologii i zasięgiem dystrybucji. Wzrasta także ich siła polityczna na arenie międzynarodowej.

Różne definicje podkreśla się rożne aspekty działalności korporacji transnarodowych:

1. własnościowy - np. posiadają lub kontrolują aktywa firm w co najmniej dwóch krajach,

2. organizacyjny - np. zaangażowanie się w zagraniczne inwestycje lub produkcję międzynarodową i jej zarządzanie,

3. funkcjonalny - np. koordynowanie działalności produkcyjno-handlowej w rożnych krajach z jednego ośrodka podejmującego decyzje strategiczne,

połączenie wszystkich elementów daje jednak wgląd na to jaką rolę spełniają tego rodzaju instytucje we współczesnym świecie.

Korporacje transnarodowe przejmują część funkcji, których realizacją dotąd zajmowało się państwo. Finansują badania naukowe i wydatki socjalne, prowadzą działania wywiadowcze i dyplomatyczne, itp. Nie świadczy to jednak o tym, że megakorporacje w ramach globalizacji będą zastępować w swoich działaniach państwo, proces ten na oba podmioty działa różnorako.

Interesy korporacji nie muszą pokrywać się z interesami kraju, w którym lokalizują swoją działalność gospodarczą. Ich ingerencja niesie ze sobą zarówno korzyści jak i liczne niebezpieczeństwa, wynikające z dużego wpływu na rynek.

W państwach gorzej rozwiniętych objawia się to m.in. poprzez lokowanie w nich „brudnej produkcji” - szkodzącej środowisku oraz kontrowersyjne warunki zatrudnienia i pracy. W krajach dobrze rozwiniętych, niebezpieczeństwo związane jest z tzw. delokalizacją, czyli przenoszeniem produkcji do regionów gorzej rozwiniętych, co powoduje wzrost bezrobocia oraz zmiany płac czy standardów socjalnych(tzw. Race to the bottom).

3.2. ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE.

3.2.1. Organizacje międzyrządowe.

Wśród międzynarodowych organizacji, w procesach globalizacyjnych, prym wiodą te skupione z ONZ. Mają one najszerszy zasięg działania, zakres kompetencji i zainteresowań.

System ten jednak cały czas ewoluuje, zyskuje nowe funkcje i instrumenty działania, podejmuje nowe działania. Lecz ani jakościowy ani ilościowy rozwój tych organizacji nie jest najbardziej charakterystyczną cechą obecnego etapu globalizacji, a tendencje do instytucjonalizacji regionalnych powiązań między państwami(np. UE).

3.2.2. Organizacje pozarządowe.

W rozwoju procesów globalizacyjnych, ogromną rolę pełnią międzynarodowe instytucje pozarządowe. W ostatnich dziesięcioleciach rozwijały się one najdynamiczniej, obejmując swoim działaniem najróżniejsze aspekty życia ludzkiego. W wielu regionach świata przyjęły one rolę grup nacisków, propagujących określone wartości, podejmując działania dotyczące ich regulacji prawnej i kontroli przestrzegania.

Wzrost udziału tego typu organizacji w rozwiązywaniu problemów społecznych świadczy o postępującej decentralizacji stosunków międzynarodowych

Międzynarodowe instytucje pozarządowe, w ostatnim czasie, podjęły wiele skutecznych działań, mobilizujące szerokie masy obywateli, wpływających na decyzje polityczne państw i organizacji międzyrządowych. W tym kontekście, pojawia się pytanie, w jakim stopniu tego typu działalność jest w stanie zmobilizować opinię publiczną i czy doprowadzi do uformowania się transnarodowego społeczeństwa obywatelskiego.

3.3. PAŃSTWA NARODOWEGO

Ze wzrostem znaczenia korporacji transgranicznych i instytucji międzynarodowych, łączy się osłabienie, do tej pory dominującej, struktury państwa narodowego. Współcześni badacze zwracają uwagę na:

1. słabnięcia(weakening),

2. erozję(erosion)

3. starzenie się(obsoleting)

4. upadek(decline) lub nawet zgon(demise)

państwa jako uczestnika stosunków narodowych

Przez długie stulecia świat podzielony był na różnorodne jednostki terytorialne, o rożnym zakresie władzy. Dopiero po rewolucji francuskiej i przemysłowej doszło do formowania się państw narodowych, który stał się podstawową jednostka polityczną. Sytuację tą zmienia postępujące globalizacja.

Za jedną z powszechnych tendencji uważa się zmniejszanie się roli państwa na rynku globalnych; innego typu struktury potrafią rodzic sobie dużo lepiej od państwa narodowego, dotyczy to zarówno:

1. tworzenia global polis - „miasta-państwa” (np.Singapur),

2. autonomizacji regionów (np. Szkocja, Katalonia,)

3. budowania szerszych bloków gospodarczych (np. ASEAN, NAFTA, Mercosur)

Głosy co do tego, jak będzie to wpływać na kondycję państw narodowych są podzielone, wg jednych będzie to osłabiać jego wpływy, wg innych wzmacniać jego struktury.

Ten drugi pogląd wynika z przeświadczenia, iż wstąpienie do struktur międzynarodowych jest próbą uniezależnienia się od podmiotów do tej pory dominujących w stosunkach międzynarodowych i względem globalnych sił rynkowych.

Pomimo tych zmian w stosunkach międzynarodowych i globalnego układu sił państwa narodowe pozostają jeszcze najważniejszymi aktorami światowej sceny ekonomicznej i politycznej. Wciąż stanowią najbardziej wpływową siłę.

Państwa narodowe zatem:

• podejmują zasadnicze decyzje polityczne, są strona licznych uzgodnię, umów i traktatów prawnomiędzynarodowych, powojują organizacje międzynarodowe, nie mają jednak nad sobą żadnej zwierzchniej władzy w postaci rządu czy parlament światowego;

• spełniają istotna funkcje mediatora i strategicznego pośrednika między sfera krajowa a międzynarodowa, łącząc niczym zwornik te dwa zasadnicze poziomy przejawiania się stosunków społecznych i politycznych: lokalny i globalny;

• jako elementarne źródło ładu społecznego i monopolistyczny dysponent środków przymusu są najskuteczniejszym gwarantem stabilności i bezpieczeństwa;

• są wciąż najlepszym środowiskiem dla rozwoju procesów demokratycznych i legitymizowania władzy;

• dbają o odpowiednią jakość takich dóbr publicznych, jak prawo własności, uczciwa i kompetentna służba cywilna, praworządność, powszechna edukacja, itp.;

• jako dość unikatowa, zinstytucjonalizowana forma solidarności społecznej, okazują się pomocne w rozładowywaniu rozmaitych napięć i sprzeczności między kapitałem a praca;

• są kluczowym źródłem poczucia zbiorowej tożsamości, bez którego funkcjonowanie społeczeństwa byłoby bardzo ułomne, jeśli nie niemożliwe.

Pomimo wszystkich ułomności formy państwa narodowego, globalizacja potrzebuje silnych struktur państwowych i nic nie wskazuje by ten rodzaj organizacji społecznej miał być zastąpiony.

Państwa słabe, zdezorganizowane, skorumpowane czy upadłe staja się czarnymi dziurami globalnego systemu gospodarczego. Można tę tezę rozciągnąć na sferę polityki.

4. KONSEKWENCJE GLOBALIZACJI

4.1. TENDENCJE INTEGRACYJNE I DEZINTEGRACYJNE

Najbardziej charakterystyczną cechą globalizacji jest to że, z jednej strony:

1. wspiera integrację - jej efektem jest scalanie świata, tworzenie „globalnej wioski”,

2. wspiera dezintegrację - przez stymulowanie tendencji odśrodkowych dochodzi do parcelacji sceny międzynarodowej,

Wskazuje się na komplementarność i sprzężenie zwrotne obu tendencji:

1. autonomizacyjne dążenia regionów, a nawet wielkich miast, bywają podyktowane przekonaniem o możliwości samodzielnego, bez pośrednictwa państw narodowych, funkcjonowania na rynku globalnym,

2. w innym ujęciu procesy dezintegracyjne, w tym rewitalizacja nacjonalizmów, to rodzaj reakcji szokowej na globalizację i związane z nią ujednolicanie wielu norm, wzorców kulturowych i rozwiązań społecznych,

Dialektyczną nierozdzielność obu opozycyjnych wobec siebie trendów opisują takie pojęcia jak:

• fragmegracja(skrzyżowanie globalizacji z lokalizacją),

• glokalność

• globalizacja lokalizmów,

Przeważa jednak pogląd ze procesy integracyjne(w ramach rożnych organizacji) nie są alternatywą dla globalizacji, gdyż długofalowo jej sprzyjają.

4.2. ASYMETRIA ROZWOJU SPOŁECZNO-EKONOMICZNEGO

Konsekwencje globalizacji mają złożony charakter, ciągnie za sobą zarówno liczne korzyści jak i straty. Prowadzi ona do polaryzacji technologicznej, dochodowej i socjalnej na skalę globalną, wynikające z tego, iż liberalizacji transferów kapitałowych nie towarzyszy swobodny przepływ towarów i siły roboczej w skali światowej.

Wiele osób uważa że globalizacja przynosi korzyści nielicznym, podczas gdy płacą za nią wszyscy, w konsekwencji wytworzona asymetria społeczno-ekonomiczna może doprowadzić do niepokojów społecznych i narastającej frustracji.

Globalizacja z jednej strony:

• napędza rozwój technologiczny; dynamizuje wzrost gospodarczy; poprzez tworzenie międzynarodowej sieci zależności, zarówno politycznej jak i ekonomicznej, przeciwdziała militarnemu rozwiązywaniu konfliktów, czyniąc wojnę nieopłacalną,

z drugiej strony

• pogłębia dysproporcje rozwojowe i nierówności społeczne; zaostrza sprzeczności etniczne; przenosi na płaszczyznę globalną niektóre konflikty lokalne i regionalne; sprzyja tworzeniu się transnarodowych grup o charakterze przestępczym, w tym terrorystycznym;

4.3. ASYMETRIA MIĘDZY GLOBALIZACJĄ GOSPODARCZA A POLITYCZNĄ

Dynamicznej i intensywnej globalizacji gospodarczej nie towarzyszą porównywalne procesy polityczne, w tym kontekście nie możemy mówić o polityce globalnej.

W środowisku zliberalizowanych, połączonych skomplikowaną siecią zależności, zintegrowanych gospodarek, działają współpracujące, ale odrębne, państwa narodowe. Dominującemu w skali światowej ustrojowi ekonomicznemu, jakim stała się gospodarka rynkowa, towarzyszy wielka różnorodność systemów politycznych.

4.4. REDEFINICJA SUWERENNOŚCI PAŃSTWA

Suwerenność, rozumiana tradycyjnie jako zdolność państwa do działania autonomicznego, nie ograniczonego żadna władzą zwierzchnią, staje się anachronizmem wymagającym reinterpretacji.

Przez uczestnictwo w organizacjach międzynarodowych itp., rozumie się rezygnację z części suwerenności, podczas gdy w rzeczywistości w globalizującym się świecie tylko udział w większych wspólnotach międzynarodowych umożliwia, zwłaszcza małym i średnim państwom, zachowanie i poszerzenia zakresu swojej realnej suwerenności.

W związku z tym mówi się o kształtowaniu suwerenności zbiorowej lub podzielonej.

Doświadczenie wielu regionalnych organizmów integracyjnych wykazuje, że interesy narodowe są o wiele skuteczniej realizowane właśnie w ramach tych związków niż poza nimi.

Co paradoksalne, właśnie w dobie przemian w zakresie suwerenności, mówi się o potrzebie zachowania i utrwalenia tradycyjnego rozumienia niezależności państwa narodowego.

4.5. REDEFINICJA FUNKCJI PAŃSTWA

Globalizacja, w wielu obszarach przenosi kompetencje, wcześniej przysługujące rządom danego państwa, na podmioty pozapaństwowe, zwłaszcza wielkie korporacje i organizacje pozarządowe, których cele nie zawsze są zgodne z celami państwa.

Z drugiej strony państw wciąż dysponuje licznymi zasobami i instrumentami oddziaływania na rzeczywistość, przez co można by powiedzieć, że globalizacja stwarza zapotrzebowania na lepsze jakościowo, sprawniejsze skuteczniej funkcjonujące państwo, które będzie zarządzać procesami i problemami zachodzącymi w ramach samej globalizacji.

Pod tym względem znaczenie państw narodowych rośnie.

Dobrym przykładem ścierania się tych dwóch sprzecznych tendencji jest polityka społeczna państwa:

1. globalizacja zaostrza konkurencję w gospodarce światowej, wzmaga presję na obcięcie kosztów pracy, a to odbija się na narodowych rynkach pracy i zabezpieczeniach socjalnych; oprócz tego międzynarodowe korporacje unikają płacenia podatków korzystają z dobrodziejstw tzw. rajów podatkowych, co odbija się na budżecie państwa,

2. globalizacja podkreśla wagę edukacji, wysokich kwalifikacji i elastyczności w dostosowaniu do rynku pracy, wpływając na rozwój działalności państwa w tych sferach.

Globalizacja zwiększa popyta na zabezpieczenie społeczne za strony państwa, a zarazem, paradoksalnie, zmniejsza jego realne możliwości zapewnienia odpowiednich świadczeń i usług.

4.6. REDEFINICJA DEMOKRACJI

Można wskazać dwojaki wpływ globalizacji na na demokrację:

1. globalizacja wpłynęła na ilość państw objętych demokratyzacją i prowadziła do upadku reżimów autorytarnych i totalitarnych; jednym z warunków przystąpienia do tej globalnej sieci zależności, było przyjęcie demokracji, co sprzyjało ukształtowaniu się demokratyczne porządku międzynarodowego i dominacji ideologicznej demokracji,

2. wraz z postępem globalizacji, na świecie odczuwa się deficyt demokratyczny, który można rozpatrywać na dwóch płaszczyznach:

• narodowej - krajowi decydenci, w swoich działaniach muszą uwzględniać nie tylko interesy i postulaty narodu, ale także pozanarodowe wpływy zewnętrzne; sytuację międzynarodową, wymogi rynku, międzynarodowe prawodawstwo i działania zewnętrznych podmiotów i instytucji,

• międzynarodowej - wiele z nowych podmiotów stosunków ponadnarodowych(np. Korporacje transnarodowe) w swojej strukturze i organizacji nie korzysta z demokratycznych wzorców, nie odpowiadają przed elektoratem a ich działalność nie podlega gruntowej kontroli,

5. REAKCJA NA GLOBALIZACJĘ

5.1 ARGUMENTY ENTUZJASTÓW

Globalizacja, m.in.:

• prowadzi do postępu gospodarczego, rozwoju rynków pracy, itp.,

• rozwoju handlu międzynarodowego,

• rozwoju technologicznego, w tym środków telekomunikacji,

• swobodnego przepływu kapitału i siły roboczej,

• niwelowania dysproporcji rozwojowych i nierówności społecznych,

• demokratyzacji,

• zniechęca do konfliktów poprzez gęstniejące współzależności międzynarodowe, na rożnych płaszczyznach,

Najwięcej entuzjastów pochodzi ze środowisk biznesowych, często nazywa się ich ludźmi z Davos(Światowe Forum Ekonomiczne w Davos).

Umiarkowani propagatorzy twierdzą, iż choć nie jest najlepszym rozwiązaniem to nie ma realnej alternatywy ani odwrotu czy ucieczki od globalizacji, będącej przy tym najlepszym sposobem kreowania globalnego postępu,

5.2. ARGUMENTY MALKONTENTÓW

Globalizacja, m.in.:

• prowadzi do dysproporcji rozwojowych i nierówności społecznych,

• kreuje niesprawiedliwy podział dochodów,

• prowadzi do szkód ekologicznych,

• kreuje niezdrową konkurencję,

• prowadzi do koncentracji kapitału, zasobów i handlu w rekach nielicznych,

• wg konserwatystów; jest zagrożeniem dla kultury narodowej, prowadzi do utraty tożsamości, wspomaga ekspansję kultury amerykańskiej,

• wg liberałów; stanowi niebezpieczeństwo dla demokracji i społeczeństwa obywatelskiego,

• wg humanistów; prowadzi do szkodliwej unifikacji kulturowej,

• wg przedstawicieli kościołów; prowadzi do erozji norm moralnych, poczucia wspólnoty i pojęcia solidarności społecznej,

• wg radykalnej lewicy; jest wzbogacaniem się bogatych kosztem zubożenia biednych,

• wg radykalnej prawicy; zabija wolność jednostki, suwerenność i niezawisłość narodową,

5.3. DZIAŁALNOŚC RUCHÓW ANTYGLOBALISTYCZNYCH

Działalność ruchów antyglobalistycznych uwidacznia się szczególny przy okazji międzynarodowych zjazdów „możnych tego świata”, czy to przy spotkaniach G8 czy w Davos. Wybór adresata wskazuje, iż grupy te uznają państwa narodowa, jako już pozbawione kontroli nad procesem globalizacji, dlatego żądanie przenieść trzeba wyżej.

Ruch antyglobalistyczny łączy ludzi o bardzo rożnych orientacjach ideowych i politycznych, co wskazuje na to, że jest to tylko koniunkturalne przymierze, bez konsekwentnych postulatów i dążeń, a nie ujednolicony ruch społeczny. Wyraża się to zarówno w zachowaniu poszczególnych uczestników wystąpień jak i w manifestacjach ideowych, gdzie ukazuje się niespójność poglądowa, utopijność i kontrproduktywność rozwiązań.

Najwyraźniejsza linia podziałowa wewnątrz ruchu antyglobalistycznego, prowadzona jest pomiędzy członkami bojowo nastawionymi, tzw. zadymiarzami, rozrabiakami i prowokatorami,, a tymi, którzy w pokojowy sposób chcą przedstawić jakieś konstruktywne alternatywy, rozważnymi ewolucjonistami. Relacja między tymi grupami potrafi być nawet wroga.

Działalność tego ruchu w większości odbywa się w ramach demonstracji, ale od 2001 organizowane jest także Światowe Forum Społeczne, w którym uczestniczą liczni intelektualiści, dziennikarze czy działacze społeczni.

Nie postulują oni jednak zatrzymania czy odrzucenia globalizacji, uznając to za niemożliwe, ale jedynie ustalenia pewnych reguł które mogłyby rządzić tym procesem.

Niezależnie od licznych niekonsekwencji, słabości programowych i nadmiernego radykalizmu wielu postulatów, trzeba przyznać ze ruch antyglobalistów jest ważnym symptomem i zwiastunem nabrzmiewając niezadowolenia zw współczesnego stanu świata oraz obecnego kształtu procesów globalizacyjnych.

---