Jednostki fizyczno-geograficzne, Australia
Australia

Informacje ogólne

Australia, najmniejszy kontynent (o powierzchni 7,7 mln km²), położony w całości na półkuli południowej, który wraz z czterema archipelagami: Nową Zelandią, Melanezją, Mikronezją i Polinezją, rozsianymi na wielkich przestrzeniach Oceanu Spokojnego, tworzy odrębną część świata nazywaną Australią i Oceanią. Australia nie posiada połączenia lądowego z żadnym innym kontynentem. Północne, zachodnie i południowe brzegi kontynentu oblewają wody Oceanu Indyjskiego, wschodnie - Oceanu Spokojnego.

Rozciągłość południkowa Australii wynosi 3200 km, równoleżnikowa - 4100 km. Najdalej na północ (10°43'S) sięga przylądek Jork na półwyspie o tej samej nazwie w stanie Queensland, na południe (39°08'S) Przylądek Wilsona w Wiktorii, najdalej na zachód (113°09'E) przylądek Steep Point w Australii Zachodniej, na wsch. (153°42'E) Przylądek Byrona w Nowej Południowej Walii.

Ludność

Australię zamieszkuje ponad 18 mln osób (1995), co stanowi tylko ok. 0,3% ludności świata. Przyrost naturalny 8‰. Średnia gęstość zaludnienia Australii jest bardzo niska i wynosi ok. 2 osoby/km², najgęściej zaludnionymi obszarami są wybrzeża - przede wszystkim wschodnie i południowo-wschodnie, a także południowo-zachodnie Wielkie obszary centralnej Australi - poza nielicznymi osadami i farmami - są nie zamieszkane. Australia cechuje się wysokim stopniem urbanizacji, ludność miejska stanowi ponad 71%. Największymi miastami są: Sydney (3,7 mln), Melbourne (3,2 mln), Brisbane (1,3 mln), Perth (1,2 mln) i Adelaide (1,1 mln). Cały obszar Australii wraz z Tasmanią tworzy państwo federacyjne - Australię.

Historia

Opisano pod hasłem Australia państwo.

Warunki naturalne

Ukształtowanie poziome

Kontynent australijski cechuje się znacznym stopniem zwartości - średnia odległość od morza wynosi tu 336 km, maksymalna - powyżej 900 km. Linia brzegowa, o łącznej (wraz z wyspą Tasmanią) długości 19 700 km, jest słabo rozwinięta. Większe półwyspy - Ziemia Arnhema (ok. 243 tys. km²) i Jork (235 tys. km²) znajdują się na północy, pomiędzy nie wcina się zatoka Karpentaria o pow. 328 km². Druga większa zatoka - Wielka Zatoka Australijska, znajdująca się na południu, jest szeroka i niezbyt głęboko wcięta. Na południowym wschodzie leży jedyna większa wyspa - Tasmania (ponad 63 tys. km²). Łącznie wyspy (bez wysp Oceanii) zajmują tylko 1,1% powierzchni Australii.

Budowa geologiczna

Zachodnia część Australii zajmuje prekambryjska platforma krystaliczna, ograniczona od zachodu systemem uskoków. Na wschodzie podłoże prekambryjskie zapada się i pokrywają go grube warstwy skał młodszych, tworzące niecki środkowoaustralijskie, znane z występowania wód artezyjskich. Na południu, na pograniczu platformy i niecek, występuje kaledoński, odmłodzony później orogen Gór Flindersa. Wschodnia część kontynentu zajmuje kaledońsko-hercyński, ostatecznie wypiętrzony blokowo w orogenezie alpejskiej górotwór Wielkich Gór Wododziałowych.

Rzeźba

Australia jest najniższym z kontynentów. Jej średnia wysokość bezwzględna wynosi 292,5 m n.p.m., blisko 87% obszaru kontynentu leży poniżej 500 m n.p.m. Najwyższym wzniesieniem Australii jest Góra Kościuszki (2228 m n.p.m), położona w Alpach Australijskich (Wielkie Góry Wododziałowe). Najniższy punkt (depresja jeziora Eyre w środkowej części kontynentu) znajduje się na wysokości 12 m p.p.m. Obszary nizinne (Niziny Wewnętrzne) ciągną się w poprzek kontynentu szerokim pasem od zatoki Karpentaria na pólnocy po wybrzeże południowe, w jego pobliżu wznoszą się Góry Flindersa o silnie uwarunkowanej tektoniką rzeźbie średniogórskiej.

Na zachód od Nizin Wewnętrznych leży rozległa Wyżyna Zachodnioaustralijska. Przeważają tu obszary równinne, często o rzeźbie pustynnej. Ponad powierzchnią zrównania wznoszą się ostańcowe pasma górskie i pojedyncze wzniesienia (inselbergi), dochodzące w Górach MacDonnella do 1525 m n.p.m. (Mt Liebig). Zajmujące wschodnią część Australii Wielkie Góry Wododziałowe cechują się w większości rzeźbą wyżynną. Występuje szereg płaskowyży oddzielonych od siebie uwarunkowanymi tektonicznie, poprzecznymi obniżeniami.

Wiele obszarów, m.in. wyżyna Atherton na północy, cechuje się rzeźbą wulkaniczną. Na południu, w obrębie najwyższego pasma Alp Australijskich, a także na Tasmanii występują formy i osady polodowcowe. W środkowej części kontynentu, w obrębie Wyżyny Zachodnioaustralijskiej, a także Nizin Wewnętrznych, znajdują się liczne obszary pustynne i półpustynne, m.in.: Wielka Pustynia Wiktorii, Pustynia Simpsona, Pustynia Gibsona, Wielka Pustynia Piaszczysta, Tanami. Na ich obszarze występują różne typy pustyń: piaszczyste, kamieniste, żwirowe, a także pustynie górskie.

Klimat

Większość obszaru Australii leży w strefie gorącej, kształtowanej przez masy powietrza równikowego i zwrotnikowego. Występują cztery strefy klimatyczne: część północna cechuje się klimatem równikowym wilgotnym, przechodzącym na południu w klimat podrównikowy, z wyraźnie zaznaczoną porą suchą i wilgotną. Dalej na południe występuje strefa zwrotnikowa, przeważają tu obszary o klimacie suchym i skrajnie suchym (o rocznej sumie opadów poniżej 200 mm). Południowo-wschodnia część kontynentu i Tasmania leżą w strefie klimatu podzwrotnikowego. Wschodnie wybrzeże Australii, omywane wodami ciepłego prądu wschodnioaustralijskiego, cechuje się klimatem morskim.

Stosunki wodne

Australia uważana jest za najuboższy w wody powierzchniowe kontynent świata. Ponad 60% powierzchni stanowią obszary bezodpływowe, ok. 30 % obszaru Australii należy do zlewiska Oceanu Indyjskiego, niecałe 10% do zlewiska Oceanu Spokojnego. Większość australijskich rzek ma charakter okresowy lub epizodyczny. Rzeki stałe występują gł. w Wielkich Górach Wododziałowych i na północyn. kontynentu. Najdłuższymi rzekami są: Murray (2574 km), która ma również największe dorzecze (1160 km², średni przepływ przy jej ujściu wynosi ok. 1900 m³/s), i jej dopływ Darling (2725 km). Jeziora australijskie mają w większości charakter okresowy, największym z nich jest Eyre (średnia powierzchnia ok. 9000 km²). Wiele obszarów, zwł. w obrębie Nizin Centralnych, cechuje się występowaniem bogatych zasobów wód artezyjskich.

Gleby

Większość obszaru Australii zajmują gleby pustynne, półpustynne i piaszczyste. We wschodniej części kontynentu występują gleby brunatne i płowe oraz ilaste wertisole, na południowym wschodzie zaś równikowe gleby ferrallitowe.

Roślinność

Roślinność Australii stanowi odrębne państwo roślinne, noszące nazwę australijskiego (Australis). Około 32% rodzajów i 75% gatunków to endemity. Najbardziej znaną rośliną pochodzącą z Australii jest eukaliptus (ponad 750 gatunków). Zaznacza się wyraźna strefowość roślinna. Na pólnocnym wschodzie występują wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe, przechodzące na zachododzie i południu początkowo w podrównikowe, suche lasy eukaliptusowe, następnie w sawanny trawiaste. Wnętrze kontynentu zajmują suche zarośla krzewiaste zwane scrubem, suche formacje trawiaste i roślinność półpustynna.

Znaczne obszary pokrywa roślinność słonolubna. W Australii prawie brak typowych zbiorowisk roślinnych pustynnych. Znaczną część obszaru Gór Wododziałowych zajmują wilgotne lasy eukaliptusowe. Na południud. występują niewielkie płaty roślinności twardolistnej, w górach - wiecznie zielone lasy araukarii, buka południowego (notofagusa), w Alpach Australijskich - rośliność alpejska. Australia należy do kontynentów o szacie roślinnej słabo przeobrażonej przez działalność człowieka.

Świat zwierzęcy

Australia tworzy wraz z Tasmanią i Nową Gwineą odrębną, australijską krainę zoogeograficzną. Brak połączenia lądowego z innymi częściami świata przyczynił się do przetrwania na kontynencie australijskim wielu gatunków endemicznych. Żyją tu przede wszystkim dziobaki i kolczatki - jedyni na świecie przedstawiciele stekowców. Większość gatunków (m.in.: kangury, koale, wilki workowate, krety workowate, wombaty) ssaków w Australii należy do rzędu torbaczy. Wśród ptaków wymienić należy: strusie emu, kazuary, lirogony, rajskie ptaki, papugi, wśród gadów - krokodyle różańcowe i liczne węże. Osobliwością wśród ryb jest endemiczny, dwudyszny rogoząb.

Bogactwa naturalne

Australia jest kontynentem zasobnym w bogactwa mineralne, zwł. surowce energetyczne i rudy metali. Bogate złoża węgla kamiennego występują we wschodniej części Australii, węgiel brunatny na południowym wschodzie, ropa naftowa m.in. na północnym zachodzie i na szelfie w Cieśninie Bassa. Z rud metali największe znaczenie mają: żelazo (złoża w Australii Zachodniej należą do największych na świecie), miedź, cynk i ołów, cyna, nikiel i boksyty. Istotne znaczenie mają też złoża uranu, toru, złota oraz drogich kamieni, zwł. opali, których Australia jest największym w świecie producentem.

---