NAZWA: "Młodą Polską" nazywamy epokę literacką trwającą od ostatniego dziesięciolecia XIX w. do końca 1 wojny światowej. Nazwa została zaczerpnięta od ukazującego się w 1898 r. w krakowskim "Życiu" cyklu artykułów Artura Górskiego, zatytułowanych właśnie Młoda Polska. Polska nazwa utworzona została przez analogię do podobnych ruchów artystyczno-ideowych, jakie w tym czasie przetoczyły się przez niemalże całą Europę: Młode Niemcy, Młoda Skandynawia itd. Przymiotnik "młoda" miał być określeniem grup twórców, którzy właśnie zdobyli znaczący wpływ na kształtowanie się prądów ideowych epoki i którzy chcieli w ten sposób odróżnić się od "starych", czyli spadkobierców ideałów pozytywizmu.
     W Europie na określenie nowych prądów przyjęto kilka terminów: modernizm (fr. modernisme), który oznacza sztukę nowoczesną, wszelkie przejawy artystycznego nowatorstwa; impresjonizm (fr. 1'impression - wrażenie), używany w odniesieniu do tego, co subiektywne, ulotne oparte na chwilowym wrażeniu, nastrojowe; symbolizm, stosowany na określenie artystycznych przekazów tego, co tajemnicze, przekazów, które charakteryzuje sugestywność, niejasność; neoromantyzm, nazwa sugerująca romantyczny rodowód nowych prądów; dekadentyzm (fr. decadence) stosowany w odniesieniu do pesymistycznych nastrojów schyłku stulecia.

ETAP	EUROPA	POLSKA
na przełomie epok	ostatnie dekady XIX w. la belle epoque - piękna epoka: rozwój przemysłu, wielkie odkrycia naukowe (fizyka, biologia), dobrobyt, społeczna akceptacja powszechnego prawa do nauki, równouprawnienia kobiet, tolerancji i demokracji, wolności, równości; nowa klasa społeczna - robotnicy (proletariat); Tworzyli: H. Ibsen, A. Strindberg (dramat); G. Flaubert, F. Dostojewski (powieść) ale: już w 1857 r. wyszły Kwiaty zła K. Baudelaire'a (poetycki manifest nowych idei), w tym okresie pisał także: P. Verlaine, w 1873 r. ukazał się Sezon w piekle A. Rimbauda	ostatnie dekady XIX w. pojawiła się krytyka ideałów pozytywistycznych, ale tworzyli najwybitniejsi przedstawiciele starej sztuki: H. Sienkiewicz, E. Orzeszkowa, B. Prus; 1895 r. - H. Sienkiewicz wydał powieść historyczną Quo vadis; Pojawiły się pierwsze utwory o zupełnie odmiennym charakterze: Żabusia G. Zapolskiej (dramat naturalistyczny); 1891 r. - data uznawana za początek epoki w Polsce - potrójny debiut modernistycznych poetów (K. Przerwy-Tetmajera, F. Nowickiego, A. Niemojewskiego; działalność warszawskiego "Życia")
„przełom modernistyczny”	koniec XIX w. Warunki: industrializacja i technicyzacja życia, zalew rynku szablonowymi, jednakowymi wyrobami, tandetność sztuki, bezstylowość życia, dążenie do pomnażania majątku, "ciułanie" powodem wytworzenia się "filisterskiej" mentalności, nasiliły się nastroje niemocy, znużenia, frustracji. Reakcja: odwrócenie wartości, powrót do metafizyki, transcendencji, ponowna chrystianizacja Europy jako odzew na nastroje zmierzchu, końca cywilizacji; powrót do średniowiecznej filozofii, rozwój hagiografii (zwłaszcza liczne żywoty św. Franciszka z Asyżu); zainteresowanie "ciemną" stroną średniowiecza - magią, ezoteryzmem, okultyzmem; w dziedzinie filozofii swe poglądy prezentowali: A. Schopenhauer, F. Nietzsche, H. Bergson; na rynku księgarskim pojawiły się dzieła F. Nietzschego: Jutrzenka, Tako rzecze Zaratustra, Zmierzch bogów, dramaty G. Hauptmanna, M. Macterlincka, A. Strindberga, powieść Głód K. Hamsuna	1891-1900 dominowały nastroje dekadenckie, powszechne kontakty z Zachodem (studia na uniwersytetach w Monachium, Berlinie, Paryżu); tworzyły się pierwsze grupy cyganerii, powstawały kawiarnie "artystyczne" w Krakowie: Turlińskiego, Cukiernia Lwowska Michalika; we Lwowie: Kawiarnia Schneidera, "Roma"; na rynku księgarskim na stałe pojawiły się nowe nazwiska: Jan Kasprowicz, Antoni Lange, Stefan Żeromski, Stanisław Wyspiański, Stanisław Władysław Reymont; w 1894 r. ukazało się polskie wydanie Kwiatów zła K. Baudelaire'a; 1898 r. w krakowskim "Życiu" ukazywał się cykl artykułów Artura Górskiego pt. Młoda Polska. W tym samym roku do Krakowa przybył Stanisław Przybyszewski, który w 1899 r. na łamach krakowskiego "Życia" opublikował słynny manifest artystyczny Confiteor
tendencje odrodzeńcze	w czasach rozkwitu przemysłu i techniki wielki powrót do natury, przyrody - działał John Ruskin, który sformułował program tzw. sztuki stosowanej, prowadzący do estetyzacji wyrobów rzemieślniczych; rozkwit secesji, która wkroczyła we wszystkie dziedziny życia: tkaniny, meble, naczynia; W literaturze pojawiły się nowe tendencje i motywy, zrezygnowano z dekadentyzmu na rzecz idei odrodzeńczych, pojawił się nowy bohater - człowiek silny, wybitny, który posiada moc zmieniania świata (Nietzsche); Rosła popularność optymistycznej filozofii H. Bergsona, zgodnie z którą życie to twórczy rozwój, aktywność, witalizm; nurty charakterystyczne dla tego okresu to: neoklasycyzm (powrót ładu, harmonii, klasycznej estetyki), franciszkanizm (pełna akceptacja życia), ale i ekspresjonizm (postawa niezgody, buntu)	1901 r. - w Krakowie powstało towarzystwo Polska Sztuka Stosowana, do którego należeli m.in.: Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański; odkryto piękno Podhala, istna eksplozja entuzjazmu górskim pejzażem, architekturą, obyczajami: Stanisław Witkiewicz (Ojciec Witkacego), K. Przerwa-Tetmajer, J. Kasprowicz; obok utworów-świadectw fascynacji góralszczyzną, pojawiły się teksty, w których występuje nowy typ człowieka, reprezentatywny jest Kowal L. Staffa; pojawiła się literatura zaangażowana politycznie i społecznie: 1900 r. - Ludzie bezdomni, S. Żeromski 1901 r. - Wesele, S. Wyspiański 1903 r. - Wyzwolenie 1904 r. - Noc listopadowa 1905 r. - rewolucja proletariacka w Rosji ; powstawała nowa literatura, której słowa-klucze to: życie, czyn, tworzenie, optymizm; nurt neoklasycystyczny (zwrot do tradycji, zwłaszcza romantycznej, ale i starożytności) reprezentują: L. Staff, ekspresjonistyczny - poezja J. Kasprowicza; franciszkański - L. Staff
schyłek epoki 1914-1918 I wojna światowa	całkowicie nowe tendencje w literaturze światowej: z jednej strony pesymizm spowodowany załamaniem się ideałów światopoglądowych i filozoficznych wypracowanych dotychczas. Z drugiej - nadzieje narodów na wolność, niepodległość	w Polsce pojawił się nowy temat związany z sytuacją państwa pozostającego pod zaborami - żołnierze armii zaborczych - Polacy często zmuszani byli do walki przeciw sobie. Pojawił się też nowy bohater - żołnierz. Forma utworów lirycznych przyjęła znamiona piosenki żołnierskiej, marszowej. W prozie charakterystyczna dla tego okresu jest twórczość A. Struga. 1918 r. - data końcowa epoki modernizmu
Czas trwania	ok. 30 lat; ostatnia dekada XIX w. - początek I WŚ

PRZEŁOM ANTYPOZYTYWISTYCZNY I KONIEC EPOKI

Za początek Młodej Polski przyjmuje się, jak już wiadomo, rok 1891. Nie jest to jednak data oczywista i określona w sposób jednoznaczny. Właściwie krytyka ideałów pozytywistycznych trwała już od lat 80, utworzone zaś w 1887 r. w Warszawie "Życie" (nie mylić z "Życiem" krakowskim!) w swoim dziale literackim prowadzonym przez Zenona Przesmyckiego zawierało wyraźne zapowiedzi nowych wartości w sztuce. Tak więc tendencje antypozytywistyczne nasiliły się około 1890 r., ale trudno określić jakąś jedną, konkretną datę. Podobnie jest z końcem epoki. Przyjmuje się, że pokrywa się on z datą historyczną. Rok 1918, to rok zakończenia I wojny światowej, odzyskanie, przez Polskę niepodległości i koniec literatury rozbiorowej. Jednak to również jest data umowna, bowiem już choćby sama literatura okresu wojny zdecydowanie różni się od literatury młodopolskiej.
Cezurami wewnętrznymi mogą być dla Młodej Polski: przełom wieków, rewolucja 1905, wybuch I wojny światowej (1914).

INNE POLSKIE NAZWY EPOKI (modernizm, neoromantyzm)

Określenie Młoda Polska zostało przyjęte jako nadrzędna nazwa okresu 1891-1918 w literaturze i sztuce polskiej. Okres ten obfitował bowiem w ogromną liczbę różnych, często bardzo się między sobą różniących, prądów ideowych i literackich. Nazwa Młoda Polska nie preferuje żadnego z nich, staje się próbą podsumowania całokształtu tendencji i dążeń artystycznych. Historycy oraz krytycy literatury wskazują jednak na dwie nazwy, które przez długi czas pretendowały do miana określenia całej epoki. Były to modernizm i neoromantyzm.

Modernizmem nazywamy dążenia zmierzające do zaakcentowania nowości (fr. moderne - nowoczesne) i odmienności dążeń artystycznych i światopoglądowych od wszystkiego, co zaistniało wcześniej, co "stare". Często było to związane z próbami odcięcia się od tradycji, od spuścizny minionych epok. Modernizm jest określeniem charakterystycznym przede wszystkim dla tendencji, jakie dominowały w literaturze młodopolskiej w jej pierwszym okresie, tj. w latach 1891-1900. Wtedy również sformułowano większość manifestów nowej epoki.

Neoromantyzm to z kolei określenie tych tendencji w literaturze i sztuce, które służyły podkreśleniu związków z tradycją, a w szczególności z tradycją romantyczną. Neoromantycy wskazywali na swoje powinowactwo duchowe z romantykami, na konieczność kontynuowania dążeń niepodległościowych, spowodowali wreszcie wzrost zainteresowania twórczością Mickiewicza i Słowackiego.

GŁÓWNE PRĄDY LITERACKIE MŁODEJ POLSKI (symbolizm, impresjonizm, naturalizm, dekadentyzm, ekspresjonizm)

Oprócz modernizmu i neoromantyzmu w epoce Młodej Polski pojawiło się wiele nurtów i kierunków literackich. Ich liczba sięga blisko dwudziestu, ale tych najwyraźniej oddziałujących na literaturę było kilka: dekadentyzm, symbolizm, impresjonizm, naturalizm i ekspresjonizm.

Dekadentyzm był jednym z najpopularniejszych prądów w literaturze ostatniego dziesięciolecia XIX w. Związany jest więc z określeniem fin de siecle (fr. koniec wieku). U jego podłoża leżało przekonanie, że wraz ze schyłkiem wieku pogłębia kryzys wszelkich wartości, przede wszystkim moralnych i kulturowych. Według dekadentów ludzkość stoi u progu zagłady, katastrofy. Postawa dekadencka charakteryzowała się przekonaniem o bezsensie działania i przeciwdziałania rozkładowi cywilizacji. Dominowało przeczucie nieuchronnie zbliżającej się katastrofy i wynikające z niego apatia oraz bierność. Właśnie ta bierność była charakterystyczna dla dekadentów, którzy nie buntowali się, nie starali zapobiec nadchodzącej zagładzie, ograniczali się tylko do pozy, gestu. Według dekadentów, otaczający ich świat był piekłem, samo życie zaś czymś tak nędznym i żałosnym, że sprawia egzystencjalny ból. Do najbardziej zdeklarowanych poetów-dekadentów okresu Młodej Polski należeli Kazimierz Przerwa-Tetmajer (szczególnie w pierwszych czterech tomikach swoich wierszy) oraz Stanisław Korab-Brzozowski (typowy dekadent "do końca" - popełnił spektakularne samobójstwo).

Symbolizm był zupełnie nowym kierunkiem związanym z silnie zakorzenionym w epoce przekonaniem o istnieniu obszaru i zjawisk niezbadanych, niepojętych, a mających rozstrzygające znaczenie dla ludzkiej egzystencji. Określano jako mare tenebrarum - morze ciemności, a nazwa była synonimem tego, co niezgłębione, zagadkowe, czego nie można wyrazić tradycyjnymi środkami przekazu. Dlatego posługiwano się symbolem - znakiem o nieograniczonej ilości znaczeń, za pomocą którego próbowano opisać stany, nastroje, zjawiska.

Symbolizm wprowadził do literatury belgijski pisarz, Maurycy Maeterlinck. W Polsce teoretykiem kierunku był Zenon Przesmycki (Miriam), który w artykule 0 symbolu i symbolizmie stwierdził, że prawdziwa, "żywa", mistyczna poezja nie istnieje bez symbolu. Mistrzem symbolizmu jest niewątpliwie Stanisław Wyspiański (Wesele), w malarstwie symbolizm reprezentuje Jacek Malczewski.

Impresjonizm był kierunkiem, który przeniknął do literatury z malarstwa. Jego założenia sformułowano po 1874 r. we Francji (fr. 1'impression - wrażenie), a nazwa pochodzi od obrazu Claude'a Moneta Impresja - wschód słońca. Impresjoniści, zwani "malarzami światła", zwracali szczególną uwagę na utrwalenie w obrazie ulotnego wrażenia, jakie wywarła na nich przelotna chwila, moment. Obrazy były malowane jasnymi barwami, nad kreską zdecydowanie dominowała plama, nad linią - punkt. W poezji impresjonizm polegał na podporządkowaniu świata przedstawionego podmiotowi lirycznemu i nastrojowości. Poeci, wychodząc z założenia, że cała przyroda ulega bezustannym zmianom, dążyli do uchwycenia (podobnie jak malarze) nastroju chwili, przekazywali subiektywny obraz świata. W praktyce oznaczało to zdominowanie poezji przez wrażenia zmysłowe, muzykę, barwy, światło, zapachy, doznania psychiczne.

Naturalizm jako kierunek literacki ukształtował się we Francji, w drugiej połowie XIX w. Za jego twórcę uważany jest Emil Zola, który w swojej Powieści eksperymentalnej (Le roman experimental, 1880 r.) wyjaśniał założenia kierunku. Punktem wyjścia naturalizmu było przekonanie, że człowiek, zdominowany przez instynkty, nie różni się w swym zachowaniu od zwierząt. Należy go więc poddać ścisłej obserwacji, kierując się w swych badaniach metodami charakterystycznymi dla nauk przyrodniczych. Przyjęto postawę scjentystyczną (scjentyzm to zaufanie do nauki). Upodobniono więc metody literackie do eksperymentalnych, nawiązując między innymi do teorii ewolucji Karola Darwina i determinizmu Hipolita Taine'a. Zadaniem naturalistów w literaturze było ukazanie rzeczywistości z fotograficzną dokładnością, co charakteryzowało się ogromną dbałością o szczegóły, skrajnym obiektywizmem w przedstawianiu świata, redukcją roli narratora i komentarza odautorskiego do absolutnego minimum, eliminacją moralistyki, a także podporządkowaniem fikcji regułom dokumentu społecznego. W literaturze polskiej naturalizm rozwinął się po 1880 r., głównymi jego przedstawicielami byli Jan Kasprowicz w poezji (W chałupie, Z chałupy), Stefan Żeromski w prozie (fragm. Rozdziobią nas kruki, wrony... i Ludzi bezdomnych) i Gabriela Zapolska w dramacie (Moralność pani Dulskiej).

Ekspresjonizm to kierunek literacki, który ukształtował się na niemieckim obszarze językowym około 1910 r., lecz swymi korzeniami sięga do przełomu wieków (Hymn J. Kasprowicza). Dla literatury i sztuki polskiej zdefiniowany został w 1918 przez Stanisława Przybyszewskiego w "Zdroju". Ekspresjoniści stawiali sobie za cel ukazanie obrazu świata wewnętrznego człowieka. Posługiwali się przy tym deformacją ukazywanej rzeczywistości, kontrastem, dysharmonią, mieszali patos z trywialnością, język wzniosły z wulgarnym.

POGLĄDY FILOZOFICZNE

Na kształtowanie się literatury Młodej Polski wielki wpływ miały poglądy filozoficzne formułowane w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Do filozofów, z których założeń czerpano najwięcej, należeli:

Artur Schopenhauer (1788-1860) - bardzo ważny dla pesymistów i dekadentów, którzy powtarzali za nim, że istotą życia ludzkiego jest popęd, pozbawiony celu oraz nie zaspokojony. Ludzie wciąż oczekują na coś, czego nigdy nie osiągną, a to powoduje, że ich życie staje się pasmem cierpień. Metodami walki z popędem mogły być: wyzbycie się pożądań i potrzeb przez ucieczkę w nirwanę (pojęcie rodem filozofii indyjskiej, oznacza zanik bytu indywidualnego, roztopienie się w niebycie), wzbudzenie w sobie współczucia dla innych cierpiących, uprawianie lub kontemplacja sztuki, ucieczka w świat przyrody.

Henryk Bergson (1859-1941) - wychodząc z założeń ewolucjonizmu, przyznawał intuicji naczelną rolę w poznawaniu świata. Przyroda i cały świat podlegają ciągłej, dynamicznej, samorzutnej, nieograniczonej i nieprzewidzianej przemianie. Bergson wprowadził pojęcie elan vital, czyli pędu życiowego: życie człowieka rozumiał jako strumień przeżyć i postępków. Każdy, kto może pokierować swoim działaniem, sobą samym, jest wolny.

Fryderyk Nietzsche (1844-1900) - głosił afirmację życia, indywidualizm, pochwałę człowieka mocnego, aktywnego i kształtującego swą siłę duchową. Stąd wzięła się właśnie koncepcja nadczłowieka, pana gardzącego podludźmi, których uznawał za niewolników. Nietzsche odrzucał wszystko, co słabe i niedoskonałe, także sprawiedliwość, altruizm oraz litość, poświęcenie dla innych. Zarzucano mu relatywizm moralny - celowe zamazywanie granicy między dobrem i złem. Nietzscheanizm rozwinął się w Polsce pod koniec XIX i na początku XX w., przykładem jego wpływów może być sonet L. Staffa Kowal.

Karol Marks (1818-1883) i Fryderyk Engels (1820-1895) - stworzyli filozofię marksistowską, będącą podstawą praktycznej ideologii proletariatu. Ich poglądy stały się jedną z głównych przyczyn rewolucji społecznych, wszczynanych pod hasłem wystąpienia klasy uciskanej przeciwko klasie uciskającej.

SZTUKA

Muzyka: Moderniści uważali muzykę za sztukę wyjątkową, widzieli w niej wyraz najbardziej subtelnych stanów i uczuć. Fascynowała ich twórczość Wagnera, zwłaszcza jego "opery metafizyczne": Parcifal, Tristan i Izolda, w których artysta przedstawiał fundamentalne dla młodych artystów stany i uczucia, jak miłość, śmierć, tęsknota. Muzyka stała się w tej epoce wyrazem rozdźwięku między światem rzeczywistym i metafizycznym, ponadzmysłowym. Cechowały ją: emocjonalizm, bogata gama dźwiękowa, skomplikowana harmonika. Najbardziej znani twórcy tego okresu: Franciszek Liszt, Gustaw Mahler, Edward Grieg, Ryszard Strauss, a w Polsce: Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski.

Malarstwo: W tematyce dominowały wątki fantastyczne - legendy, mity. W Anglii powstał nurt "prerafaelitów" (m.in. Dante Gabriel Rossetti, Edward Burne-Jones, Gustaw Moreau, Arnold Bocklin, Max Klinger) - malarze podejmowali wątki starych greckich i celtyckich mitów a także średniowiecznych legend np. z kręgu króla Artura, dlatego malarstwo modernistyczne ma wybitnie literacki charakter, jest przesycone zmysłowością, erotyzmem. Obrazy są często wyrazem melancholijnego smutku, przeczucia śmierci, nastroju opuszczenia, tęsknoty. Pojawiają się na nich tajemnicze, zwiewne, ulotne postacie, często też używane są symbole.

Obok prerafaelitów malowali artyści fascynujący się obrazami pełnymi grozy, ekscytującymi wyobraźnię, bulwersującymi a zarazem pociągającymi. W ich malarstwie częste są motywy satanistyczne, uderza nagromadzenie zjawisk patologicznych (np. embriony, potwory, świat mikroorganizmów, wszelkie formy zwyrodniałe, okaleczone), makabryczna brzydota. Tego rodzaju obrazy malowali Edward Munch, Odillon Redon.

Secesja: Kierunek w sztuce będący efektem poszukiwań artystycznych, jakie miały miejsce na przełomie wieków, a dotyczących głównie formy. Charakterystyczną cechą twórców secesji był fakt, że zajęli się wszystkimi dziedzinami życia: tkaniny, meble, naczynia, ubiory. wystrój wnętrz, architektura, malarstwo. Posługiwali się falistą, niespokojną, dynamiczną linią, barwną plamą (barwy secesji to głównie: pastelowe róże, fiolety, błękity, zielenie), asymetrycznym kształtem; często przedstawiali motywy roślinne, egzotyczne zwierzęta. Do ulubionych motywów secesji należała kobieta, jej kształty, sylwetka.

0środkami secesji były: Wiedeń, Berlin, Monachium. Wśród twórców secesji wymienić należy: Gustawa Klimta (Wiedeń), Edwarda Muncha (Berlin), a spośród polskich artystów Stanisława Wyspiańskiego.

CECHY MŁODEJ POLSKI - WNIOSKI

Młoda Polska wyrosła na gruncie przemian społecznych, takich jak rozwój kapitalizmu, rewolucja przemysłowa, urbanizacja. Przemiany te powodowały jednocześnie zmiany obyczajowości oraz poczucie braku stabilizacji, wynikające również z klęski programów i haseł pozytywistycznych. Ludzie żyjący w ostatnim dziesięcioleciu XIX w. często czuli się zagrożeni przez cywilizację, bali się niepewnej przyszłości, która mogła przynieść, jak sądzili, zniszczenie wartości moralnych, etycznych, estetycznych i obyczajowych. Powyższe czynniki spowodowały wykształcenie się nowej postawy, zwanej dekadentyzmem, charakteryzującej się przekonaniem, że ludzkość stanęła u progu katastrofy. Postawa ta to również poczucie bezsensu wszelkiego działania czy przeciwdziałania rozkładowi cywilizacji. Istoty zła próbowano się doszukiwać w biologii, determinującej starzenie się cywilizacji i starzenie się każdego organizmu.

Z czasem ludzie zaczęli próbować uciec od dręczących ich problemów egzystencjalnych. Ukojenia i ratunku szukali często w przyrodzie, w naturze. Stąd tak częste w literaturze młodopolskiej motywy tatrzańskie, opisy górskiego krajobrazu, impresjonistyczna liryka pejzażowa. Innym środkiem ucieczki od cywilizacji była kontemplacja sztuki. Młoda Polska przyniosła przekonanie o niezwykłej roli sztuki i artysty w społeczeństwie. Sztuka traktowana była jak religia, najwyższa wartość dla człowieka. Artysta urósł do rangi kapłana, wybitnej jednostki stojącej ponad tłumem. Powodowało to poczucie elitaryzmu, wyjątkowości artysty w społeczeństwie, a nawet samotności. Najpełniej i najbardziej radykalnie o roli sztuki oraz artysty w społeczeństwie wypowiedział się Stanisław Przybyszewski w ogłoszonym na łamach krakowskiego "Życia" artykule programowym pod tytułem Confiteor.

---