Wprowadzenie do epoki literackiej MŁODA Polska:

Nazwa „Młoda Polska” określa epokę literacką przełomu XIX/XX wieku. Została spopularyzowana przez krakowskie czasopismo „Życie”. W 1898 r. ukazał się artykuł 9cykl) A. Górskiego pod pseudonimem Quasimodo zatytułowany Młoda Polska.

Obejmuje epokę literacką miedzy rokiem 1890 a 1918 r. Na tę epokę przypada szczególnie dużo -izmów. Wyliczono ich ok. 18. wyraźnie przeciwstawne są modernizm i neoromantyzm. Modernizm używany wymiennie z MP. Neoromantyzm określa daną epokę w tradycji historycznoliterackiej. Pozostałe -izmy (dekadentyzm, symbolizm, ekspresjonizm, impresjonizm) nie pretendują do nazwy nadrzędnej (bonusowo należy zapamiętać dwie nazwy - secesja, „fin de siecle”).

Literatura MP łączy się z lit. europejską, a to dlatego, że artyści wiele podróżowali, przyjaźnili się z wybitnymi twórcami etc. Antoni Lange BYWAŁ NA SŁYNNYCH „WTORKACH” s. Malbrmego. Miriam znał czeskiego pisarza Juliusza Zecera.

Centra kulturalne- Wiedeń, Berlin, Monachium, Paryż. Poszerzenie elementów europejskiej kultury o elementy innych kultur np. sztukę japońską w dziedzinie myśli filozoficznej dominuje wpływ Indii. Nowych inspiracji dostarcza kultura ludowa.

Koniec wieku XIX to okres stosunkowo długiego pokoju w Europie zapowiedź konfliktów polityczno- społecznych: rozwój kolonializmu militaryzmu. Umacnia się ruch robotniczy. W 1889 r. utworzono w Paryżu II Międzynarodówkę, wzmożona działalność anarchistów, syndykalizm (główna broń dla robociarzy - strajk generalny), jego ojcem jest fr. Filozof Georges Sonel (od 1907r.).

W Polsce niemal ciągłe strajki 1894r. „kilińszczyzna, 1897 r. „ziłowszczyzna” 1898 r. 1899 r. represje w Kole Oświaty Ludowej. W zaborze pruskim pojawią się strajki szkolne począwszy od roku 1901- miał wtedy miejsce wiec protestacyjny i strajk we Wrześni z powodu represji za bunt dzieci przeciwko nauce religii po niemiecku. W 1895 r. obowiązywała żałoba narodowa na stulecie niewoli. Ważna była też 500 rocznica bitwy pod Grunwaldem. Obok I wojny światowej ważnym wydarzeniem była rewolucja 1905r. Miała ona charakter społeczny jak i niepodległościowy. Około 1910 r. powstało harcerstwo działające jawnie w ramach „Sokoła”, na terenie Galicji, konspiracyjnie i półkonspiracyjnie w zaborach rosyjskim i pruskim. 1908 utworzona została tajna organizacja wojskowa Związek Walki Czynnej i Polski Związek Wojenny. Stabilizacja zatem była pozorna.

Silniej niż kiedykolwiek są podważane zasady religii. Atakowane są zwłaszcza oficjalne instytucje religijne. Zagadnienia religijne rozpatruje się w sposób laicko- naukowy. Szuka się także uniesień mistycznych, nieznanego Boga. Słynnie nawrócony Brzozowski.

Podważenie etyki. Przyczynił się do tego Nietsche. Zwłaszcza jego „Poza dobrem i złem”. Jako przeciwstawne dzieła Lwa Tołstoja głoszące skrajne postulaty surowej moralności.

Zmiana postawy filozoficznej. Dominuje pesymizm za Ankrem Schopenhauerem. Odkryto rozległe obszary psychiki ludzkiej. Nasila się zainteresowanie satanizmem, okultyzmem, grozą, ale także teofilozofią. Rozwój psychologii. Eksponowanie indywidualizmu na równi z zainteresowaniem psychologia tłumu.

Artyści bronią się przed uniformizmem, postawą cyganerii lub rzadko dandysa. Podkreślają swoją inność, akceptując nazwę chorych w opozycji do zdrowych- przeciętnych. Pojawił się problem jaką sztukę udostępnić masom- wysoką, wysoką uproszczona, czy tez stworzyć osobną. Artyści uważali, że należy bronić sztuki przed masą.

Wyeksponowanie stanowiska twórcy- niemal apoteoza. Popularyzacja sztuki wywołuje fale haseł o prostytucji sztuki, analogie miedzy artystą a jarmarcznym błaznem.

Powstają literackie kabarety, piosenki kabaretowe, rozwój kina. Poprawiła się jakość dziedzin sztuki użytkowej np. edytorstwo książkowe i czasopiśmiennicze. Tu zasługi Stanisława Wyspiańskiego

Tomiki poetyckie wydawali autorzy nakładem własnym np. Wyspiański.

Wydawnictwa: Wa-wa-> Gebethner i Wolff, S. Lewental, J. Fiszer. Zasłużona krakowska drukarnia W. L. Anczyca.

Literaci oprócz kłopotów z cenzurą i wydawnictwami mieli problemy materialne. Wielu pisarzy wykonywało swoje wyuczone zawody, inni podejmowali pracę dorywczą: guwernerzy (Żeromski, Lange), urzędnicy w biurach (I. Matuszewski), nauczyciele (J. Jedlicz, J. Żuławski), redaktorzy w czasopismach (K. Tetmajer, J. Kasprowicz, J. Jedlicz), w wydawnictwach (O. Ortwin). Powieści ukazywały się w odcinkach gazet codziennych. Zaliczki na powieść stanowiły ważne źródło utrzymania. Uzyskiwano nagrody w konkursach literackich. Utwory z tego okresu przedstawiają pewien typ literata młodopolskiego: „chorego”, innego od przeciętnych ludzi. Jest to cygan, pijący absynt, otoczony atmosferą obłędu, halucynacji, manii samobójczej. Samobójstwo popełnili- S.K. Brzozowski , Jan Wroczyński. W obłęd popadli: J.A. Kisielewski i Maria Konopnicka. Sporo jednak było życiorysów wypełnionych pracą literacką (Żeromski, Sienkiewicz, Wyspiański). Więcej też było zgonów gruźliczych- S. Brzozowski, Stanisław Liciński.

Od 1881 r. działała w Warszawie Kasa im. Mianowskiego udzielająca pożyczki/ pomocy materialnej osobom zajmującym się praca naukową w tym też literatom. 1899r. powstała Kasa Przezorności i Pomocy dla Literatów i Dziennikarzy, popularnie Kasa Literacka. 1909 r zrealizowano pomysł Kasy i powstał Krakowski Związek Literacki i Związek Dziennikarzy Polskich. Na tych zgromadzeniach debatowano o sztuce.

Mniej oficjalnie rozmawiano w kawiarniach. W Warszawie najważniejsza była kawiarnia Udziałowa, we Lwowie kawiarnia Schneidera, winiarnia Hoffmanów. Prawdziwa cyganeria była jednak w Krakowie. Utworzyła się wokół S. Przybyszewskiego. Cyganeria krakowska uczęszczała do Jamy Michalina, „Cukierni Lwowskiej”.

Kabarety: „Zielony Balonik” powstał z inicjatywy J. A. Kisielewskiego w 1905 r. w Warszawie. W 1908/ 1909 r. Arnold Szyfman założył kabaret „Momus”.

Teatr: ruszył za „panowania” Tadeusza Pawlikowskiego. Był on dyrektorem teatru w Krakowie 1893- 1899, we Lwowie 1900-1906 zmodernizował go, wprowadzał nowatorskie dramaty na scenę.

CZASOPISMA LITERACKIE. WAZNIEJSZE PROGRAMY I POLEMIKI LIT. NA ŁAMACH CZASOPISM.

Na okres MP przypada rozwój prasy, spowodowany rosnącym zapotrzebowaniem społeczeństwa i modernizacją maszyn drukarskich. Zwolennicy prasy utrzymywali, że jest ona jedną z lepszych zdobyczy demokracji, podkreślali, że prawdziwe wolne dziennikarstwo kontroluje czynności władz, daje prawo wypowiedzenia się każdemu obywatelowi. Negatywnie do prasy odnosili się ci, którzy bronili sztuki wysokiej. Dla nich gazeta profanowała słowo, była przeciwieństwem książki. W ramach szeroko pojętej prasy rolę takiej książki miały pełnić czasopisma literacko- artystyczne. Czasopism takich u progu MP nie było. Miejsce literaturze użyczały do tej pory tygodniki społeczno- literackie oraz pisma codzienne, zwłaszcza bardziej znane, takie jak „Kurier Warszawski”, krakowskie „Czas” i „Nowa Reforma” i inne. W 1887 r. zaczęło ukazywać redagowane prze Miriama Przesmyckiego „Życie” , redaktor zaznaczył w podtytule „przewagę” literatury. Utrzymywał wysoki poziom na wysokim poziomie literackim drukował m.in. utwory młodych, utalentowanych pisarzy, prezentował literaturę obcą. Tłumaczył utwory wybitnych pisarzy, np. Baudelaire`a i innych. Po upływie półtora roku Przesmycki został zmuszony do ustąpienia z redakcji w skutek konfliktu z wydawcą Teodorem Paprockim, który wolał mieć pismo na niższym poziomie, ale lepiej prosperujące. Poziom „Życia” starał się podnieść Antoni Lange, który pod koniec istnienia pisma należał do komitetu redakcyjnego. W roku 1891 „Życie” przestało się ukazywać.

„Świat” (1888- 1895) - krakowski dwutygodnik ilustrowany, redagowany przez dramaturga Zygmunta Sarneckiego, miał charakter niemal wyłącznie literacko-artystyczny. Szczególna dbałość o szatę graficzną (współpraca artystów- malarzy). Był pisarzem apolitycznym. Drukowali tu Kasprowicz, Tetmajer, Jellent. Współpracownikiem był Miriam. Tu w 1891 r. wydrukował dwie swoje prace, ważne dla rozwoju nowego prądu literackiego, cykl artykułów dotyczących stosunków literackich w kraju Pt. „Harmonie i dysonanse”. W 1895 r. 500 płacących abonentów nie zdołało pokryć kosztów publikacji.

„Życie” (krakowskie 1897-1900) początkowo był to tygodnik nie tylko literacki i artystyczny, ale także naukowy i społeczny. Założyciel, wydawca i pierwszy redaktor Ludwik Szczepański przywiązywał wagę do artykułów społ.-pol. Było to pismo w pełni młodopolskie. Drukowali tu Miriam, Lucjan Rydel, Lange, Tadeusz Miciński, Antoni Potocki, Wilhelm Feldman. Zamieszczono przekłady Ibsena, Wilde`a, Strindberga. Malarstwo Olgi Poznańskiej, Józefa Mehoffera, Jacka Malczewskiego. W 1898 r. podjęto słynną dyskusję. Wywołał ją artykuł Tadeusza Konczyńskiego o Gabrielu d` Annuzzio. Stał się przyczyną wybuchu sporu pomiędzy starym a młodym pokoleniem. Wystąpił przeciw niemu- reprezentując stanowisko etyczne i patriotyczne Stanisław Szczepanowski w artykule „Dezynfekcja prądów europejskich” atakując głównie naturalistów.Młodzi odpowiedzieli: artykuł Ludwika Szczepańskiego „Sztuka narodowa” (1898) oraz cykl artykułów Artura Górskiego (pseudonim Quasimodo) Pt. „Młoda Polska”. Młodzi bronili się przed zarzutami braku patriotyzmu, opowiadali się przeciw naturalizmowi, po stronie refleksji, filozoficznej literatury „nagiej duszy”, powieści psychologicznej. Od 1898 r. redakcję obejmuje Stanisław Przybyszewska. Drukowano jego utwory, np „Nad morzem”. Nr 40/41 ukazał się w nowej szacie graficznej (kierownik artystyczny S. Wyspiański ). Poszerza się krąg reprodukowanych dzieł oraz zespół młodopolskich autorów (m.in. o braci Brzozowskich). W 1898 r. odchodzi Zofia Daszyńska (od działu społ.-pol.). w 1899 r. pojawiają się 2 wypowiedzi programowe: „Confiteor” i „O „nową” Sztukę”. Z powodu śmiałych i agresywnych wypowiedzi cenzura austriacka skonfiskowała kilka numerów. Pismo tego nie wytrzymało i padło

Chimera (1901-1907), Warszawa. Zenon Przesmyki. Pismo wyłącznie literacko-artystyczne. Ilustratorami Edward Okoń, Jezry Mehoffer. Staranność wydań powodowała, że ukazywał się nieregularnie. W sumie wyszło 30 numerów (zeszytów, które tworzą 10 tomów). Był pismem deficytowym, finansowanym przez Przesmyckiego. Nie poszedł na ustępstwa. Nie poprawił budżetu zyskami z reklamy handlowej. Drukowano tu utwory groteskowe, ekspresjonistyczne. Drukowali tu Kasprowicz, Miciński, Żeromski, Leśmian, Reymont, Przybyszewski. „Chimera” upadła na skutek intensywnej cenzury.

Museion (1911-1913) Kraków, wyd. W. Kościelski, Ludwik Hieronim Monstin, głosiło i realizowało program klasycyzmu. Poświecony był literaturze, malarstwu, architekturze, rzeźbie i muzyce. Padło z braku funduszy.

„Sztuka” (Warszawa, później Kraków, 1911-1914), teatr, muzyka, architektura.

„Lamus” (1908-1913) Lwów, nawiązywało do tradycji rodzinnej. Redagował Michał Pawlikowski. Dwie części „Dzisiaj”- utwory współczesne, „Wczoraj”- utwory rękopisów polskich pisarzy. Jeszcze były „Sfinks”, „Zdrój”, „Pro Arte Et Studio” (Warszawa1916-1919)

czasopismo satyryczne „Diabeł”.

Tygodnik Ilustrowany” (1898-1907) wyd. Wolff, redakcja Ignacego Matuszewskiego, pismo propagowało nową sztukę.

„Krytyka” (1896- 1897/ 1899-1914) początkowo było to pismo socjalistyczne, redaktorem w latach świetności 1901-1914 Wilhelm Feldman. Opowiedziała się przeciw programowi Przybyszewskiego. Ceniono tu S. Żeromskiego, W. Sieroszewskiego i Stanisława Wyspiańskiego. Drukowali też Miciński i Staff. Dużo miejsca poświęcano utworom związanym z rewolucją 1905. w 1914 propagowała ruch wojskowy Józefa Piłsudskiego.

„Głos” od 1900 r.- własność Jana Władysława Dawida, radykalnej, lewicowej inteligencji. Przeprowadzono tu kampanię antysienkiewiczowską. Tu także S. Brzozowski zaatakował Miriama artykułem „ „Miriam” -zagadnienie kultury” (1904)

POEZJA 1 1890-1900

a) Liryka przełomu antypozytywistycznego:

początkowo panował pozytywistyczny defensywny stosunek do poezji. Dokonuje się jednak rehabilitacja tego rodzaju literatury. Wiąże się to z walką pokoleniową młodych ze starymi. Młodzi nawiązywali do ideologii romantycznej. Poezja miała być „pobudką do czynów” (J. Kasprowicz). Była pretekstem przeciw politycznej trzeźwości i konserwatyzmowi. Młodzi byli zaangażowani społecznie i politycznie. Najbardziej aktywny: Andrzej Niemojewski. Aktywa postawa społeczna charakterystyczna dla wielu początkujących poetów MP- Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa Tetmajer, Antoni Lange (pseudonim Napierski), Zofia Trzeszczkowska (pseudonim Adam M-ski).

Walka pokoleniowa wyrażana była jasno i zdecydowanie. Zbiorowy podmiot „my” zostaje w opozycji do polemicznego „wy”. Temu podziałowi odpowiada opozycyjne rozłożenie stereotypów symbolicznych. Po stronie starych: karły, pigmeje, heloci. Po drugiej Ikary, Prometeusze, Spartakusy, feniksy, olbrzym-lud. Dalej podział werbalno pojęciowy: trzeźwość: szał (aluzje do „Ody do młodości” Mickiewicza, Nowicki „Apoteoza”), sporo wierszy napisanych w związku ze sprowadzeniem prochów Mickiewicza do kraju, na Wawel 1890 r. tonacje podaje Słowacki. Poezja jednak wciąż pozytywistyczna, o charakterze dydaktycznym i agitacyjnym. Patriotyzm społeczny szybko przygasł (interwencja władz).

b) liryka pesymistyczno- dekadencka.

Spowodowane działaniem totalnie pesymistycznej filozofii A. Schopenhauera „Świat jako wola i przedstawienie” (nie zostało jeszcze wtedy przetłumaczone, ale już były publikacje na ten temat np. 1892 r. T. Robot „filozofia Schopenhauera”).

Skrócona wersja filozofii A.S.:

- świat jest zły,

- światem i ludźmi rządzi wola, irracjonalna siła, ślepo działający popęd

- człowiek jest przedmiotem wśród przedmiotów,

- popęd nigdy nie zostaje zaspokojony,

- lęk przed śmiercią,

- nienasycenie woli można powstrzymywać w trojaki sposób:

1) litość i współczucie

2) kontemplacja sztuki

3) nirwana (wyrzeczenie się woli życia, ale nie pozbawienie się życia)

do tej postawy przyczynił się także DEKADENTYZM (zjawisko psychospołeczne i kulturowe). Decadence oznacza upadek, schyłek. Zaczęło się we Francji. Nazwa czytana już w XVIII w. przez Montesquieu w określeniu cech charakterystycznych Rzymu w okresie cesarstwa. Zabarwienie pozytywne nadał dekadentyzmowi Charles Baudelaire w studium o E. A. Poem. W 1886 r. powstało w Paryżu czasopismo „La Decadent”. Dekadentyzm korzystał także z innych źródeł niż lit.-fil. Np. z zachwiania równowagi pomiędzy gwałtownym rozwojem cywilizacji przemysłowo-miejskiej. Ci, którzy nie chcą, nie mogą się przystosować, są dekadentami - wyróżniał ich strój (cyganeryjski lub dandysowski), sposób bycia, uprawianie sztuki pod wpływem sztucznych bodźców- narkotyki, alkohol. Rozpowszechniło się, iż cywilizacja europejska zmierza do upadku. „jak cesarstwo u schyłku konania” za Paulem Verlaine. Porównania do upadku cesarstwa rzymskiego , zachwianie wiary w dotychczasowe wartości. Doprowadzenie do relatywizmu nawet takich pojęć jak dobro i zło. Charakterystyczny dla końca wieku sceptycyzm. Na atmosferę dekadencką wpływ miało wiele czynników: osłabienie roli, niemoc, bierność, zanegowanie wiary w przyszłość, katastroficzne koncepcje- wieści na temat teorii o szybkim gaśnieciu słońca- zamarznięciu naszej planety, teza Hastmanna o unicestwieniu ludzkości jako jedynym sposobie na rozwiązanie problemów egzystencjalnych, bezcelowa wydawala się prokreacja(). Przedłużenie gatunku ludzkiego-> dlatego niewiasta urosła do roli femme fatal (oczywiście doszło też do tego poczucie zagrożenia samców z powodu emancypacji kobiet..ech..ech…mieli problemy). Wpływ hinduizmu pogłębiał antywitalną postawę dekadentów. Zalała tez świat fala samobójstw pięknie wyreżyserowanych :D. nuda, monotonia powodowały poszukiwania bardziej wyrafinowanych podniet: narkomania, satanizm, perwersja w miłości (wzrosło zainteresowanie Markizem de Sade). Typowy dekadent-dandys był potomkiem starego rodu, żył odizolowany od świata, ludzi i natury. Zdolności twórcze pozwalają mu na reżyserowanie własnego życia, rokoszuje się dziełami sztuki z rożnych epok, otacza się wykwintnymi barwami i kształtami. Dekadenci rozsmakowali się w „chorym” pięknie (blade anemiczne kobiety[a Fe :P], młodzi ludzie na pograniczu choroby umysłowej)sztuka i to co sztuczne chętnie było przedstawiane jako żywa, przemijająca natura.

Sytuacja Polski również nie nastrajała optymistycznie. Tragiczna była świadomość położenia bez wyjścia. Brak perspektywy rozwojowej dla młodego pokolenia. W Polskiej sytuacji rezygnacja z działania była rzeczą niebezpieczną. Młodzi bardzo żarliwie bronili się przed nazwą dekadent.

Wersja mówiąca o nieprzystosowaniu pewnych jednostek do życia w rozwiniętym społeczeństwie miejsko-przemysłowym występuje wyraźnie w studium Przybyszewskiego „Z psychologii jednostki twórczej”. Przybyszewski zajął się głównie konfliktem między jednostka o wysubtelnionym układzie nerwowym (Chopin, Nietsche) a zdrowym społeczeństwem, które odrzuca te jednostki skazując je na śmierć, na rolę ofiary.

Pewne elementy d. widoczne są w prozie i w dramacie. Np. niemoc twórcza związana z wpływem hinduizmu, negacja życia, stanowi temat „Próchna” W. Berenta. Perwersja, okrucieństwo psychiczne i fizyczne, ideał bezpłciowości itp. współtworzą świat przedstawiony utworów Tadeusza Micińskiego i S. Przybyszewskiego.

W liryce młodopolskiej zwłaszcza w latach 1890-1900 występuje wersja dekadentyzmu eksponująca pesymizm związany z determinizmem i totalnym zwątpieniem w wartości dotąd uznawane z „wielkim bankructwem idei” (A. Górski). Stwierdzenie to dotyczy poezji K. Tetmajera od 1891 r. (wydaje tomiki poezji , tytuł „Poezje”+ seria), A. Lanego, J. Żuławskiego, S. K. Brzozowskiego. Rzadziej ulegają takiemu dekadentyzmowi związanemu z wyrafinowaniem kulturowym, objawia się on przeestetyzowaniem, połączonym niekiedy z okrucieństwem. Elementy takie pojawiły się u Tadeusza Micińskiego, + poematy prozą B. Leśmiana „Legendy tęsknoty”, „Błędny ognik” . jest to poetycka opowieść o ożywianiu starych akwarel, o miłości i śmierci.

Wcześniejsza natomiast wersja dotyczy całego pokolenia spowiedź bywa zbiorowa (chodzi o brak działania, poczucia słabości, niemoc). Pojawia się stereotyp młodego starca. Klniesz żeś tak młody, a taki już stary” (Miriam).

Twórczość poetycka K. Tetmajer (credo-niewiara w dobro, postęp, w sens ludzkiego działania) jest znacząca. Zanim pojawi się Leśmian Leopold Staff i J. Kasprowicz, Tetmajer jest najważniejszy. Jego credo mieści się w tomie „Poezje. Seria II” (1894)- obraz pokolenia niezdolnego do czynu. Pisał w cyklu „Zamyślenia”, że „Melancholia, tęsknota, smutek, zniechęcenie są treścią mojej duszy”. Takie wypowiedzi szybko ulegają zmianie- zastąpienie wypowiedzi wprost obrazem (główne- załamane, niezdolne do lotu, skrzydła, samotny wędrowiec idący do nikąd, pejzaż pustki, skamieniały, ciężka atmosfera, cisza, martwota, zatrute wody, statek bez steru, smutny Chrystus, wygasłe kratery). Psychizacja pejzażu - znużone zmierzchy, omdlały wieczór, drzewa. Osłabieniu chęci działania służą - mgły, dymy. Najbardziej znany obraz to przedstawienie nirwany, zbliżenia do nirwany, lub śmierci, „upersonifikowanie jako kobieta- kochanka” S. Korab - Brzozowski O przyjdź i Próżnia (mistrzostwo w operowaniu ekwiwalentami + liczne odwołania za Nietzscheańskim „zmierzchem bogów”. U poetów nie był to jedynie ateizm, ale deklaracja braku wiary w cokolwiek.

3. Poszukiwanie terapii.

W tym przypadku cytuje się Tetmajera „ i chociaż życie nasze nic niewarte: euviva l'arte”. Liczne wiersze o akcie twórczym, o poezji, o słowie, o utworach ( inspiracja m.in. Michał Anioł). Apoteoza sztuki!

Wyraźniejsza MIŁOŚĆ! jako uwodzicielka. Słyszymy młodopolski erotyzm. Odwaga w przedstawianiu scen miłosnych i w opisach kobiecego ciała. Głównie u Tetmajera - Lubię gdy kobieta, Hymn do miłości. Także w Dies irae Kasprowicz przedstawia stosunek Ewy z szatanem. Poetki także pozwalają sobie na śmiałe erotyki (Np. Kazimiera Zawistowska)- przedstawiała dwoistość kobiecej natury - raz święta raz kurtyzana. W tym okresie mocno eksploatowano Marię Magdalenę i Salome - Herodiadę. W akcie miłosnym szuka się zapomnienia i bezwiedzy. Ale w miłości poeci są samotni. S. Korab - Brzozowski przedstawił akt miłosny jako mękę ukrzyżowania. Perwersyjny pomysł połączenia miłości cielesnej z ukrzyżowaniem jest pochodną teorii Schopenhauera. Według niej miłość jest twórcza dla gatunku, ale niszczy indywidua, sprowadzając je do roli atomu poruszanego przez naturę. Jest to także konsekwencja dualistycznego myślenia, podziału na ciało i duszę. Dla ciała miłość jest rozkoszą, ale dla duszy upadkiem. Stąd połączenie miłości z cierpieniem i tęsknota do miłości idealnej. Ostatecznie pragnienie stanu androgynicznego - tożsamości płci (Mit Androgyne). Obok wierszy erotycznych (b. śmiałych) pojawiają się także inne - nierzadko piękne. Np. pożegnanie T. Micińskiego Bądź zdrowa.

Terapeutyczna rola przyrody. Przyroda daje ten rodzaj ukojenia jaki przypisywano - dość powierzchownie- nirwanie. Patrząc na góry można zapomnieć o świecie. Wielokrotnie podkreśla się możliwość znalezienia w przyrodzie samotności.

TATRY - fale fascynacji Tatrami rozpoczął Nowicki - dwa cykle Obraz pustyni, Tragedie pustyni (Poezje 1891). Zaznaczone dwa podstawowe aspekty gór - uczucie wolności i refleksje metafizyczne. Wszyscy pisali o górach. Wśród nich wyróżnia się K. Tetmajer i J. Kasprowicz - zarówno ilością jak i wysokim poziomem.

K. TETMAJER - utwory pesymistyczno - spowiednicze o barwach świetlistych. Opis wrażeń ulotnych, delikatnych, z pogranicza głosu i ciszy, kształtu i bezkształtu. Próba ujęcia w słowach tego, co przezroczyste., puszyste, zmienność kształtów. Opisy przyrody mają na celu wyrażenie nastroju. Chęć wyrażenia nastroju służy do psychizacji elementów pejzaży - personifikacje smutku, żalu, ciszy. Elementy przyrody tatrzańskiej wchodzą do repertuaru młodopolskiej symboliki: świerk Nowicki, limba Tetmajer, krzak dzikiej róży Kasprowicz. Tatry bywają łącznikiem między człowiekiem a sferą transcendentalną. U Tetmajera jest to doznanie (uczucie) nieskończoności. Fascynował go Janosik.

J. KASPROWICZ - nasyca swoje zbiory elementami metafizyki, Miłość 1895 i Krzak dzikiej róży. Intensywne przeżycie przyrody górskiej. Połączenie sfery sacrum z doświadczeniami taterników. Napisał Baśń o Waligórze - góralskim herosie.

4. Zmiany w liryce pod wpływem symbolizmu.

Materializmowi - empiryzmowi pozytywistycznemu przeciwstawia się IDEALIZM młodopolski. Wyróżnia się elementy Hartmanna, Schopenhauera, Hegla, Kanta. Główna teza - byt prawdziwy tj. byt idealny jest niezniszczalny, wieczny. Byt materialny natomiast postrzegany zmysłami to złuda, cień, zjawisko przemijające. W innej wersji świat materialny to rozproszone cząstki prabytu podzielone przez nasze zmysły na osobne doznania: wonie, barwy, kształty. Ująć wieczność, nieprzemijalność i jedność owego prabytu - to pierwsze zadanie poetów. Zadanie drugie to ujęcie stanu duszy, który jest zaledwie cząstką powszechnej duszy - absolutu. Związane jest to z badaniami nad psychologią i psychiatrią - mowa o podświadomości (już przed Freudem łączono duszę z podświadomością).

Ten idealizm stanowi podstawę symbolizmu. Kierunek literacki zwany symbolizmem kształtował się w latach osiemdziesiątych XIX wieku we Francji i Belgii. Manifest symbolizmu - w imieniu grupy ogłosił Jean Moreas w czasopiśmie „Le Ligoro” w roku 1886. Patronami symbolistów byli: Ch. Baudelaire, P. Varlaine, Rimbaud. Wśród teoretyków wyróżnił się Charles Monice, jednak najważniejsze sformułowania pochodzą od S. Mallarmego. W Polsce szybko pojawiły się informacje o symbolizmie i symbolistach m. in. pióra A. Langego, najpełniejszy wykład - Zenon Przesmycki. W obszernym studium o belgijskim symboliście, poecie i dramaturgu Marice Maeterlindu. Studium to ukazało się w 1891 roku w krakowskim „Świecie”.

Różnice symbolizmu od:

parnasizmu - odejście od anegdot i realistycznego opisu

impresjonizmu - pragnienie ujęcia nie chwilowego wrażenia

dekadentyzmu - próba stworzenia własnego problemu pozytywnego.

Trzeba jednak pamiętać, że owe poszczególne kierunki nie dadzą się ściśle oddzielić przegrodami chronologicznymi. Nie występują też owe kierunki w stanie czystym, dlatego u Tetmajera można mówić o impresjonizmie na równi z symbolizmem. Podobnie trudno jest oddzielić symbolizm od ekspresjonizmu np. Hymny Kasprowicza. Twórczość T. Micińskiego jest przykładem nakładania się s,e,i,d.

Filozofia idealistyczna zakłada, że świat otaczający człowieka stanowi jedynie symbol prawdziwego, idealnego bytu. Istotę symbolu ujmują różne definicje, budowane na zasadzie opozycji wobec alegorii. Symbol ma wyrazić niewyrażalne, to czego nie można określić w języku. Symbol ma przedstawić to, czego przedstawić się nie da, w inny sposób. Symbol nie może mieć charakteru jednoznacznego, jego cechą jest wieloznaczność. Chodzi o poezję symboliczną, która jest oparta na zasadzie ekspresji pośredniej polegającej na operowaniu systemem symbolicznych ekwiwalentów, poezja ma oddziaływać za pomocą sugestii, na cały system nerwowy, na wszystkie zmysły. Powstała zatem teoria głosząca odrębność języka poetyckiego.

Jednak nadal tez kontynuowane są tradycyjne wzorce ujmowania tego typu zagadnień filozoficznych. Niektóre utwory poetyckie Tetmajera, Kasprowicza, Langego. Żuławskiego są małymi wierszowanymi traktatami filozoficznymi: o anamnezie.

tęsknocie metafizycznej, o intuicyjnej, opartej na chwilach nagłych olśnień epistemologii, o jedności duszy ludzkiej z duszą wszechświata, o niemożności rozwiązania tajemnicy ludzkiej egzystencji. Katalizator wszechwiedzy, wiara w wszechduszę świata hinduski ataman, wpływają na panteistyczny sposób pojmowania przyrody, w której widzi się świadka praistnienia. Dążenie do identyfikacji z przyrodą, to dążenie do osiągnięcia spokoju, jaki istniał w prabycie.

Poeci starali się przetłumaczyć na język poetycki problematykę filozoficzno- psychologiczną. Opierało się to na szeroko pojętej analogii. Asymilowano i przekształcano tradycyjne przede wszystkim alegoryczną personifikację: personifikowano śmierć, duszę, stany emocjonalne, nastroje. Funkcjonowały również umowne odpowiedniki symboliczne: dla wyznawanej filozofii idealistycznej- odbicia w wodzie, cienie, dla określenia utraconej możliwości poznania- ślepiec, dla niepoznawalnej zagadki bytu- otchłanie i przepaście, mury, przegrody- dla wyrażenie stanów psychicznych, tajemnic podświadomości- mary, potwory, sobowtóry, a także schodzenie w głąb, w podziemia i labirynty. Kreacja dzieła literackiego była wiązana z kreacją świata przez Boga. Dużą rolę odgrywają tradycyjne, typowe dla naszej kultury postacie związane z Biblią., religią chrześcijańską i światem antycznym , licznie- Chrystus, Lucyfer, pramatka Ewa, Salome, Meduza, Ahasfer+ mit eleuzyński+ mit utraconego raju.

Charakterystyczne są trzy elementy- symbole, które pokazują życie ludzkie:

1. mit utraconego raju- symbolizuje pierwotną jedność i rozdzielenie(to się równa życie człowieka),

2. życie ludzkie przedstawiono jako symbol wędrowca lub żeglarza(w wersji pesymistycznej bez steru i drogowskazu). Czasem był to idący na śmierć skazaniec, a to wiązało się z rozumieniem życia, jako więzienia dla duszy.,

3. raj odzyskany- bywa Niebieskie Jeruzalem, punkt dojścia, identyfikowany z poznaniem tajemnic bytu.

Chrystus- niekoniecznie jako Bóg, często jako nieszczęśliwy człowiek, któremu nie udało się zbawić ludzkości od zła, przedstawiany najczęściej jako rozpięta, umęczona postać na krzyżu. Stały element współtworzący nastrój.

Lucyfer- szatan urasta do roli przodującej, stanowi symbol buntu przeciw losowi ludzkiemu. Mnożą się utwory, które apoteozują tego konkurenta do władzy nad światem. Nie jest li tylko symbolem zła, łacińska nazwa wskazuje na funkcję „niesienia światła”. Ta funkcja zostaje przez niektórych poetów wyeksponowania jako tego, który niesie światło, duch postępu, odmiana Prometeusza.

Bóg- pojawia się jako Stwórca, ale też jako Bóg- demiurg, despota, któremu najlepiej udało się stworzone dzieło, którego twory buntują się przeciw narzucanym formom bytu. W Sądzie Ostatecznym (i nie tylko) pojawia się jako Bóg - despotyczny sędzia, w opozycji przedstawiony jako Chrystus- obrońca człowieka.

Reinterpretacja tych wielkich symboli i mitów nie zawsze są zupełnie nowe, często czerpią z tradycji romantycznej. Jednym z podstawowych zadań ówczesnej literatury było przedstawienie wnętrza psychicznego. Psychika ludzka bywa wyodrębniona i upersonifikowana jako postać- dusza!!!(słynne młodopolskie rozmowy z duszą). Stanowi również przedmiot penetracji poprzez zejście w głąb labiryntów i podziemi, krypt i sarkofagów. W wędrówkach tych dochodzi się do miejsc tajemniczych, zamkniętych, przerażających. Pejzaż wewnętrzny, stanowi najbardziej charakterystyczny element epoki. Zamiast romantycznego krajobrazu pojawiają się specyficzne pejzaże przedstawiające stan ich psychiki. Typowy pejzaż młodopolski jest czasem łagodnie prerafaelicki, czasem bardziej burzliwy- stanowi bitki metafizyczne, mieszające abstrakt z konkretem. Wewnętrzny krajobraz odgrywa ogromną rolę w całej twórczości Tadeusza Micińskiego- zwłaszcza dramaturgicznej, akcja dzieje się z reguły w przestrzeni wewnętrznej.

Czasem ów krajobraz mentalny stanowi opis jakiegoś krajobrazu skonfrontowany z emocjami, odniesiony do sfery psychicznej. Próby przedstawienia stanów duszy prowadziły do „montażu asocjacyjnego”, co można przyrównać do obrazów impresjonistycznych. Każda plamka impresjonisty to jeden obraz symbolisty. Obrazy te pozbawione są więzi logicznej, ale tworzą aurę nastrojową.

Zasada powszechnych powinowactw oparta na doktrynie mistyka szwedzkiego z XVIIIw. Emanuela Swedenborga., zakładała, że skoro wszystko stanowi cząstki pewnej całości, zatem wszystko sobie wzajemnie odpowiada, wszystko się ze sobą łączy. Owa mistyczna zasada znalazła w tym czasie wsparcie ze strony psychofizjologii: w postaci badań nad zjawiskiem SYNESTEZJI(łączne występowanie doznań zmysłowych). Zwłaszcza tzw. Barwne słyszenie nieoczekiwane zestawienie epitetu ze sferą doznań zmysłowych np. białe wspomnienie, przepachnąca pieśń, melodyjna melancholia(np. Tetmajer, Poezje III, Trącona Struna- „szmer się złoci, szum świetlany, melodia srebrnolica, włosy dźwięczą pieśnią wonną”). Atmosfera i nastrój zaczerpnięto od malarza Arnolda Böcklina, którym fascynował się Tetmajer.

Istnieją utwory w całości oparte na zasadzie powszechnych powinowactw, np. Wincentego Koraba Brzozowskiego „Powinowatość cieni i kwiatów o zmierzchu”. Swobodnie traktuje poszczególne wyrazy, które łączą się ze sobą ze względów semantycznych, czasem ze względów wyłącznie eufonicznych. Wiersz ten można interpretować, ale nie można wytłumaczyć „co znaczy”(najprawdopodobniej nic, bo jest bez sensu- lubicie kamelie-ofelie? Akacjowe puchy, Czekające na wiatrów podmuchu. Tu ciekawostka Wincenty K.B. pisywał po francusku na polski jego brat Stanisław- to się nazywa rodzinny interes.

TECHNIKA ONIRYCZNA- technika wizji sennych(pytanie o konkretne znaczenie utworu odpada). Jest to najnaturalniejsza sfera emocjonalna wyrażona obrazem. O takie „myślenie za pomocą obrazów”, chodziło symbolistom. Technika oniryczną posługiwał się np. T. Miciński(cudowny wiersz „Interno”)- fragment(„linijka żyły. I wyciągnął skrzydła /i pot uronił na żelazne kraty-/syknęły z bólu-i pękły. Straszydło/wszponia się we mnie swym wzrokiem bez powiek i szepce masz mnie-jam twój skryty człowiek”)- widać zainteresowanie problematyką podświadomości i snu(także tematyką lucyferystyczną, walką z inercją). Część wierszy miało tylko zasugerować pewną aurę nastrojową. Czytelnik ma się poddać działaniu utworu poetyckiemu jak się poddaje działaniu muzyki.

Sugestia jest drugim obok symbolu ważnym elementem. W gruncie rzeczy charakteryzuje cały symbolizm, gdyż jest to tak naprawdę poezja sugestii. Ma wiele wspólnego z muzyką. Związane jest to z zainteresowaniem badaniami nad hipnozą i sugestią. Idea oddziaływania hipnotyczno-sugestyjnego przeszła z psychoterapii i socjopsychologii do ówczesnych teorii estetycznych. Pisano o poddaniu się odbiorcy autorytetowi artysty, itp. Jak ukształtować dzieło by najmocniej oddziaływało na odbiorcę? Choć sztuka walczyła i gardziła prasa to jest to problem sztuki masowej.

Podsumowanie

Najważniejsze przemiany w poezji pod wpływem symbolizmu:

- zmniejszony element narracji

- mimetyczność opisu

- zerwanie z zasadą ciągłości

- niezwykłość skojarzeń

- obalenie praw logiki świata rzeczywistego ??

- utwór ma oddziaływać jak muzyka, magia rytualna

- reakcje:

* wysyp kobiecych personifikacji

* obiegowość symboli

* stałe efekty onomatopeiczne (deszcz, dzwon)

* nadużywanie pejzażu wewnętrznego

II 1900-1907

Wiele się wydarzyło w tym okresie. Jednak ukazało się kilka wybitnych dzieł: J. Kasprowicz „Ginącemu światu” 1902, Salve Regina, T. Miciński „ w mroku gwiazd” 1902, L. Staff „sny o potędze”.

EKSPRESJONIZM

Zdarzyło się, że zło panujące w świecie wyzwalało nastroje anarchistyczno niszczycielskie: Duch w wierszu Tetmajera z II serii poezji „ Wszystko, co spotyka na swej drodze niszczy” - bez względu czy to zło czy dobro. Jego Prometeusz gdyby miał pomóc ludzkości zniszczyłby ją. W „ Buncie Anioła” Marii Komornickiej mówi się o pragnieniu zatrucia świata. W wierszach ciągle obecna jest świadomość nadchodzącej katastrofy. Ważny element - Dies irae! (Sąd ostateczny) tu odwrócone role sedzów i sądzonych: za zło oskarża się Boga, jest to wyraz buntu przeciw narzuconej egzystencji (coś takiego po raz 1 S Przybyszewski „ De profandis”)

Hymny Kasprowicza ukazały się w 2 zbiorach „gnijącemu światu” i „salve Regina”. Tu szczególnie buntownicze są „Dies Irae” i Swięty Boże”. Przesłanie: „ Zesłany, aby konać” dalej tym tropem: „Życie jest ponurym wieki kopanym dołem”. Procesja - wędrówka ku mogile prowadzona przez Szatana i Kościotrupa (symbolizuje tragizm ludzkiej egzystencji). Bunt przeciw Bogu to główny element, dla którego Hymny przyporządkowano ekspresjonizmowi.

Nazwa ekspresjonizm jest późniejsza, związana z ruchem, który wystąpił w Niemczech ok. 1910 roku, w Polsce mianem tym określała się grupa poznańskiego „ Zdroju” w latach 1917-22. Jednak w Młodej Polsce już pewne elementy uznawane są za e. mianowicie te, które występują u Kasprowicza ( Hymny) i w twórczości Micińskiego i Przybyszewskiego + poetki Marii Komornickiej i Marii Groszek- Koryckiej. Utwory Komornickiej rozrzucone były w prasie, wydane pośmiertnie (Utwory Zebrane). M. G-K wydała kilka zbiorów, przy czym wyraźnie e. jest „Orzeł oślepły” 1913? Jest to poezja oniryczno-wizyjna-eschatologiczna, oparta m.in. na eksperymentach językowych. Eksperymentach + elementy turpizmu+ El. Muzyki („sonata moll”) tę twórczość można uważać za pomost między e. MP, a Zdrojem (bezpośrednio łączy się poprzez osobę Przybyszewskiego, który w tomie na Drogach Duszy (1900) podał definicję e., pokazywał silę ekspresji własnej jaźni. E. MP zwać się winien e. krzyku, wyraziste uczucie: cierpienie, ból, bunt. Odpowiednikiem tej hiperboli uczuciowej jest często sceneria kosmiczna: gwiazdy, słońce, przestrzenie międzyplanetarne, zawrotne otchłanie. Jednak najczęściej stanowi ona przestrzeń wewnętrzną. Sceneria ta ma wiele wspólnego z Apokalipsą św. Jana - kształtowania przez wyobraźnie katastroficzną ( czarne słońce, załamane promienie, gasnące słońce, ważny jest księżyc o „popękanej twarzy” („Miserere mei…” M G-K) wykreowaniu ja lirycznego ważna rolę odgrywa mitologia, biblia i literatura. Z reguły jednostki nieszczęśliwe: Lucyfer, Judasz, Salome, Korsarz, cały rodzaj ludzki…e. cechuje Aktywizm! Przejawia się w różny sposób u Micińskiego jest to walka z inercją, (metafora wygasłego wulkany) przede wszystkim jednak wyraz buntu, monomachia z Bogiem, skąd identyfikacja z zbuntowanych Lucyferem. Dla Kasprowicz najważniejsze było pytanie Ude sit malum? (skąd pochodzi zło?) chodzi przede wszystkim o grzech, symbol grzesznej miłości, Ewa z Szatanem, miłość połączona ze zbrodnią „Salome” u Micińskiego zło w sferze psychiki ludzkiej, stąd pewna fascynacja złem. Związane była z poszukiwaniem tajemnic podświadomości, odkrycie w sobie drugiego „ja”, sobowtóra!!! Nieopanowane i niebezpieczne siły dionizyjskie pojawiają się dysonanse, wyjaskrawienia, efekty turpistyczne, wprowadzone elementy okrucieństwa ( Miciński cykl „in loco tormentorum” oparł na motywie tortur św. Inkwizycji)

Kolory- czerń, np. czarne słońce

- czerwień, jako krew odcień ognistej zorzy

zestawiane bywają na zasadzie oksymoronu. O. było ulubionym chwytem e. (Miciński „w mroku gwiazd”) budowa utworu na zasadzie antytezy.

Charakterystycznym dla e. M.P jest wiersz wolny rozpowszechniony przez Kasprowicza (Hymny). Choć oparty jest na strukturze doświadczeń romantycznych, ale pamiętać tez trzeba o przejawach wypowiedzi w sztywnych gorsecie metrum skomplikowanego układu stroficznego, niewzykłem rymie ( Lange, Przesmyki)

2. Rekonwalescencja

kontrpropozycja dla pesymistyczno-dekadenckiej wyszła ze środowiska Lwowskiego. W 1901 roku ukazał się tomik poezji Staffa „sny o potędze”. Dekadenckio-inercyjne zwroty omdlały, znużony, trwożny tułacz zastąpiony olbrzymem, herosem, mocą, majestatem. Staff sugeruje w ten sposób wolę szycia, optymizm opartej na świadomym odsuwaniu na plan dalszy tajemnic bytu. Podmiot liryczny kreowany jest na olbrzyma. Lirykę odrodzeńcza tworzy Staff, J. Ruffer, M. Wolaska ( tomiki „święto słońca” 1903 i w „z ogni kopalnych 1905) Zmieniają się Ele. Pejzażu, zaczyna święcić życiodajne słońce, przedmiot czci pogańskiej ( „Święto Słońca”). Rozkwitające sady, żyzne ogrody, obraz żniw, owocobranie, zamiast tułaczy „pielgrzym wesoły”. Jednym z tematów staje się macierzyństwo, bezczynności przeciwstawia się pracę (np. prace chłopa). Ale w niektórych wierszach pozostało jeszcze coś z dekadentyzmu u Staffa - chore piękno w „bladej dziewczynie”, inspiracje Maeterlincka dramaturga- atmosfera strachu metafizycznego i tragicznych przeczuć. Wiersz Upadek jest jednym z najbardziej dekadencko-katastroficznych utworów M.P - „stanęło życie nad krainą całą”

filozofia Nietschego jako bodziec pozytywy, wola mocy, dążenie do nadczłowieka, życie jako jedyna wartość. Oczywiście hasło przewartościowania wszystkich wartości, krytyka altruizmu.

Aktywizm w poezji Staffa dotyczył życia wew. - odbudowania świata wartości. Powolne narastanie aktywizmu społ-polit. Polityczny sposób myślenia wnosi do poezji Wyspiański rewidując dotychczasową postawę pol. Społeczeństwo. W Rapsodzie „Kazimierz Wielki” potępia zapatrzenie w przeszłość. W nurcie odrodzeńczym katastrofy dzieję się po to, aby zniszczyć to, co przeszkadza w rozwoju. W ramach utworów poetyckich prowadzi się dyskusje na temat roli poezji. Daniłowski w poemacie „na wyspie” 1901 przedstawia pieśniarzy-ideowców pragnących niepodległości ojczyzny. Uchwytny rezultat aktywizmu to rewolucji 1905.

3. rewolucja 1905 liryka rew. I patriotyczna.

Wydarzenia rew. 1905-07 wywołały nie tylko anonimowe utwory Staff pisze „wiosnę ludów” i sonety: „gniew sprawiedliwy” Kasprowicz „warszawianka”. Posługują się typowymi dla tego tematu stereotypami: personifikacjami wolności. Lud jest nazywany mocarzem, cyklopem lub olbrzymem. Bardzo ważna się metaforyka solarna. Zwłaszcza wśród słońca, jutrzenka świt oraz metaforyka agranlo-meteorologiczna: powódź, arka, życiodajny deszcze, burza-wiosna. Komunikatywne to wiersze, oparte mocno w tradycji. J. Zuławskiego Pt. „z domu niewoli” ukazał się 1902. Patriotycznie pisał Lucjan Rydel i W. Rolicz - Lider, miciński.

4. Lanego „ rozmyślania” i Kasprowicza i bohaterskim koniu i walącym się domku”

dla wielu twórczość patriotyczna była jedynie epizodem. Lange wydaje w 1906 roku „rozmyślania” są to proste, przejmujące wiersze o samotności człowieka, o przemijaniu, o życiu, które jest tylko przejściowym wiezieniem dla duszy, wiele z tych wierszy mówi o śmierci. Lange podejmuje koncepcje człowieka - skazańca.

W 1906 roku ukazał się drugi tomik poematy prozą i prozy poetyckie Kasprowicza Pt. „O Boh… (patrz tytuł rozdziału). Inspiracja Bertrant (jego wiersz tłumaczy K.) - „ z nocnych przechadzek B. „ także „ Paryski spleen Boudelaire`a i „iluminacje Rimbauda”. Problemu egzystencjalne jest to zbiorek rezultatu obserwacji rzeczywistości. Konkretniej stosunków panujących na zachodzie. Powstał po podróży do Paryża, Londynu i Szwajcarii. Podsumowanie gorzkie, pełne sarkazmu i sceptycyzmu. Sprzeciw wobec dewaluacji dotychczasowych wartości. Prowadzi to do ironii, drwiny i śmiechu zamiast krzyku. Różnorodna tonacja zbiorku od impresjonistycznych zapisków poprzez groteskę, satyrę. Wyłom w twórczości J.K. Groteskowe ujęcie śmierci-można się dopatrzyć autoparodii własnych obsesji tematycznych (pani śmierć). Pozostał (zbiorek) w twórczości odosobniony.

5. Twórczość satyryczna

Elementy satyry wprowadził Jan Lemański „Chimery”, autor kilku liryków i prozy. Tradycyjna bajka została odświeżona w duchu poetyki M.P. Ładunek moralizatorski uległ radykalnemu zmniejszeniu, alegorię wyparł symbol+nasycenie bajki liryzmem. Dokonał parodii tradycyjnej bajki( tom „Proza *****). Atak przeciw dalekiej od wyższych ideałów, utylitarystycznej postawie życiowej. Język bajek b. bogaty. Zawiera prozaizmy i dialektyzmy, dużą liczbę kalamburów i pseudoetymologii. Oprócz J.L. i Juliana Ejsmonda** bajkami posługiwano się w celach politycznych ( Benedykt Hertz)

Satyryków skupiły pisma satyryczne i kabarety. Zwłaszcza „Zielony Balonik” sprowokował produkcje utworów humorystycznych m. in. Przez Edwarda Leszczyńskiego (Kabaret szalony” 1908). Jednak najważniejszy jest Tadeusz Boy-Żeleński. Jego wiersze, fraszki drwiły zarówno z powag naukowych, filistrów, matron, panien i kolegów literatów. Odważny w dziale erotyki, rozbijały MPolską powagę

W 1913 r „słówko” zebrane. Z „Zielonym B..” współpracował Adam Nowaczyński. W 1911 wydał epigramatyczne meandry Felicjana Lateńskiego. Atak na romantyzm-„gwiżdżę na waszą romantyczną Trójce”. Ważne były też parodie utworów literackich.

III 1907-1914

Różnorodność poetyckich realizacji to cecha tego okresu(lata między rewol. a I w.ś). jest wynikiem wyczerpywania się głównych kierunków artystycznych epoki. Stąd poszukiwanie nowych środków wyrazu. Nawrot do tradycji kulturowych bierze górę nad ruchem nowatorsko-awangardowym. Coraz częściej wkracza do lit. Codzienność. Zapowiedz jej dominującej roli po wojnie.

1. Klasycyzm

Nawiązanie do tradycji widoczne w skłonności do stylizacji. Tetmajer pisze wiersze o Zawiszy Czarnym stylizowane na Byliny

Kasprowicz w t. „ballada o słoneczniku” (1908) umieszcza stylizacje ludowe. Ludwik Hieronim Morstin drukuje sielanki. W latach 1907-14 pojawia się klasycyzm. Podobnie jak we Francji. Twórca manifestu symbolizmu Jean More`as już w latach 90tych opowiedział sięga klasycyzmem. W PL potrzebę k. głosił E. Porębowicz. Już w 1918, po nim W Kozicki, autor książki „ W gaju Akademosa” 1912. W latach 1911-13 z wyrażnim programem wystąpi „ moseion”. Utwory klasyczno parnasistowskie pojawiają się sporadycznie przez całą MP u braci Brzozowskich, Lucjana Rydla, Tetmajera i Staffa (bardzo konsekwentnie). Było on największym „Sztukmistrzem”, wśród młodych poetów. W kunszcie artystycznym nie dorównał mu nikt. Ku k. prowadziła Staffa chęć połączenia tego, co „apollinsie” z tym, co „dionizyjskie”. Utwory najbardziej klasyczne to cykl: „gałąź kwitnąca”, „śladem stopy antycznej”. Element apollinsko-akademicki zwycięża dionizyjski. Przyjmuje filoz. Stoicka. Zmienia się tonacja erotyków, wprowadza element spokojnej rezygnacji, pogodzenia się z przemijalnością uczuć. Nowa konwencja- elementy piękna - marmurowe tarasy, posagi, białe wille, ogród z jaśminem i różami, gaj laurowy. Jest także dworek „skryty w białych sadach”. Konwencjonalne piękno podkresla też drobiazgami: perły, bursztyny, alabaster, rzeźba. Słowo „piękno” zastępuje „moc i potęga”. Funkcja terapeutyczna wyrazów „słodycz” i „cisza”. Poważna hieratyczna forma wypowiedzi, polski heksametr. Tematy klasyczne - Achilles (tu jest mowa o nowatorstwie Tetmajera) okazja konfrontacji prawdziwych bohaterów z dekadentami.

Program konsekwentnie głosiło i realizowało czasopismo „museion” Morstin zalecał odcinanie się od biernego naśladowania greków, zaleca uchwycenie dionizysjkość oraz pod wpływem Bergsona wprowadzenie pierwiastków irracjonalnych, zwłaszcza intuicji. Klasycyzujące wiersze drukowali Morstin, F -X Pawłowski. SA też próby uchwycenia dionizyjskości za pomocą rytmu, np. w „pieśni Dionizosa” Leszczyńskiego. Klasycyzm stanowił przeciwieństwo dekadentyzmu. Shopenhauer nie stoicyzm. Zaprzeczył dekadenckiemu przekonaniu o końcu kultury europejskiej, pokazał żywotność i inspirującą siłe tej kultury. W tym czasie zaczynają działać futuryści Morinettiego (1909), którzy wyciągnęli skrajne wnioski z dekadentyzmu.Dażyli do zniszczenia kultury.

2. Franciszkanizm.

Z klasycyzmem łączył się renesansowy kult życia, podsycony przez Nietschego. Kult życia takiego, w którym jest miejsce na ból i radość, dobro i zło, które odrzuca ascezie, skrępowanie pojęciem grzechu. W wierszu L. Staffa „Pod krzyżem”, ukrzyżowany schodzi z krzyża, idzie w świat z Dionizosem. Wyrażający pełnię życia Dionizos łączy się w symbiozie z Franciszkiem z Asyżu. Postać tego świętego fascynowała w Xix. Pisali o nim laicy. E. Rera i protestanccy - Sabatier. Powstaje Towarzystwo Międzynarodowe Studiów Franciszkańskich. W Polsce - Porębowicz (1899). Istotę f. w polichromii kościoła św. Franciszka Wyspiański. „Kwiatki…” na gwarze przełożył Stanisław Witkiewicz. Pod koniec wieku Beret w „Żywych kamieniach” połączył Dionizosa z sw. Franciszkiem. (1918). Działalność brata Alberta Chmielewskiego. ( w „Nawróceniu Judasza” Żeromskiego) 1916. Poetów pociąga św. Franciszek stygmatyk. W „Hymnie św. F” zawarta jest pochwała bolesnych stygmatów, z których rodzi się Wesele mi Miłość. Perspektywa doczesna zasępiona perspektywą nieśmiertelnego żywota, ale daleko do fr. Zgody i harmonii. Miciński nie lubił nurtu fr. Dlatego jego utwór Pt. „stygmaty ś. F. (tom „w mroku gwiazd” oddaje tajemnica atmosferę przeżycia F. na górze Alwerno. Termin młodopolski fr. Oznacza taki zespól cech jak u Staffa we „Wstępie” do swojego przekładu „kwiatków…” 1910. podkreślała sprzeciw wobec instytucjonalizacji, poczucie wolności, emocjonalizm. Staff czyni F. sprzymierzeńcem w walce o podekadenckie odruchy - „ dusza ludzka stworzona jest dla słońca, wiosny i wesela”. Jest kochającym życie ascetą, głoszącym radość i miłości. Zaprzeczenie zła, które wybaczone przestaje być złem, dla miłości, śmierci, nie istnieje. Tak pojęty f. także u W Orkano i Kasprowicza.

Już w „balladzie o słoneczniku” 1908 „krzyk i gniew zastąpiła zgoda na wyznaczony człowiekowi los. Tonacja f. łagodniejsza i pokorniejsza. Pojawia się w „Chwile” 1911 i „księga ubogich 1915. Sympatia autora po str, malutkich przeciwko wielkich. Panuje uspokojenie radość z oglądania przyrody, pogodna zgoda na cierpienie i śmierć, pewność istnienia wieczności. Zmiana tonacji miłości w „słoneczniku” pokazana na dwa sposoby, jakby szukał jej def. W pieśni o Waligórze miłość posępna i groźna wywołana przez góralską famie fatalne. Miłość oparta na ascezie i ofierze. W „księdze ubogich Amor zastąpiona przez Caritas. Mało metafor, brak hiperboli, sceneria- droga, chata, ogródek, Bóg, wieczność, miłość. Innowacja w wersyfikacji, wiersz toniczny ( równa liczba zestrojów akcentowanych w poszczególnych wersach, przy niestałej licznie sylab i akcencie.) Zmiana stosunku do przyrody (idealizowana) przede wszystkim jako twór boży. Nie jest zbiorem symboli, ani konwencjonalnych zbiorem piękne, jest mimetyczna. Ostrowska czuła na piękno przyrody „Chusty ofiarne” 1910 i „Aniołom dźwięku 1913. jej twórczość jest połączona z nurtem odrodzeńczym przez kult słońca, witalizm, dionizyjskość, motyw tańca. Jej utwory, podobnie jak Kasprowicza w nurcie, w którym nieokreślona sfera metafizyki zostaje zastąpiona na sferę religii.Bóg zastąpił nieskończoność.

Franciszkanizm zwraca uwagę na prostego, naiwnego człowieka, takich ludzi, przestawia Ludwik Staff (brat L) wiersze jego wydane pośmiertnie „Zgrzebna kantyczka” 1922. prostota wyrazu przez franciszkańskich mnichów i wiejskich dzieci jako bohaterów. Poeta nie jest już wszechwładnym magiem, konkurentem stworzyciela. Pokora jest jednym z wyznaczników fr. U Staffa zastąpiła potęgę - od „ptakom niebieskim” 1905 nasiliła się tonacja ewangeliczno-fr. Tworząc melanż z klasycznym kalokagathos. Powtarzają się: pogoda, radość, przebaczenie, zgoda, pochwała istnienia. Jednak nigdy nie doprowadził to prymitywizmu, nie stworzył księgi ubogich, choć wprowadzał ich do poezji: ulicznik, żebrak, stracy, mieszkańcy wyklętych zaułków. Szczególnie upodobał sobie jednostki odrzucone przez społeczeństwo. Fr. Idea ubóstwa w poetyce codzienności. Miejski pejzaż, wnętrza, meble, codzienna szarzyzna, sporadycznie występują w poezji Staffa: „co to się stało” 1912 zapowiedz Skamandrytów.

3. ideologia „czynu”. Kontynuacja symbolizmu i ekspresjonizmu. Obok żebraka-fr. W cieniu miecza żołnierz lub wojownik, bez tarczy i hełmu, jedynie z nagim mieczem. Metaforyka militarna. Kostium wojownika nasilenie metaforyki militarnej w okresie przed I wojną służy wyrażeniu postawy aktywnej, to nakaz heroizmu. Można się dopatrzyć postawy nietzscheanskiej heroizmu wobec samego siebie, surowości jaka charakteryzowała już kowala „w snach o potędze”. Staff często sięgał to niczego w tomie „ w snach…” jest cykl „falanga tragiczna” - sama istota heroizmu przełożona na j. poetycki. Heroizmu bliskiego klęski jest bardziej przekonujący. Jest przejawem postawy aktywnej, czynnej. Czyn i jego synonimy trud, mozół, znój, praca, walka pojawiają się w tym czasie w ca lej lit. I publicystyce. Czyn głosił Wyspiański w „wyzwoleniu. Na różnym gruncie różnie rozpatrywany:

na filozoficznym to ciągłe stwarzanie w miejsce starego bytu, na społecznym rewolucje, na polityczne reakcja na zastój ojczyzny.

Koncepcja życia jako czynu, jako twórczość, stanowi wynik witalizmu. Przejawem kult słońca. Aktywistyczny witalizm został wsparty filozof patronatem. Bergsona („ewolucja twórcza” 1907), który głosił ze „nie ma rzeczy sa tylko czyny”. Cały świat jest przeniknięty pędem życiowym. Ewolucja jest stałą walką twórczego pędu życiowego z bezwładem materii. Główny kierunek propagował Brzozowski. Popierał koncepcje walki człowieka zbrojnego w narzędzia i wynalazki, czyli homo faber z materią nieograniczoną z tym, co pozaludzkie. (wg. Bergsona owa walka jest typowa dla umysłu ludzkiego). Często występuje starożytne homo faber Prometeusz. Utwór Staffa „Adam” jest apoteozą życia pochwała homo faber, twórcy, istoty zupełnie wolnej. Staffowski ideał dążenia dla samego dążenia. Bergsonowski antyfatalizm, zasada ciągłej zmienności. Prawdziwym entuzjastą Bergsona był: Leśmian-poeta zafascynowany w całej swej twórczości czynem. Leśmianowski czyn to znojne żmudne pilne z całych sił istnienie trwanie. Do MP należy tylko „sad rozstajny” 1912. utwory te są oryginalne na tle ówczesnej poezji. Problematyka antologiczno-egzystencjalna m. in. Sposób istnienia poprzez wizje senne a także skomplikowane relacje człowiek -Bog, czł-natura. Problematyka filozoficzna łączy się niekiedy z formą balladową co pociąga za sobą narrację poetycką.

Wzorzec ekspresjonistyczny kontynuuje Miciński. Koncepcja egzystencji ludzkiej podlega złu. Poemat „niedokonany” (1931) przedstawia relacje relacje Lucyfer-Emmanuel. Stara gnostycka idea o Lucyferze, stworzycielu świata materii. Luźny ciąg wizji wyrażanie narasta bowiem b.żarliwy, ale też tragiczny patriotyzm.

4.poezja patriotyczna

w 1908 Maria Konopnicka pisze „rotę”. Artur Oppman wiersze sławiące czyn żołnierski, utwory dla księcia Poniatowskiego.

IV. 1914-1918(poezja wojenna, zarazem patriotyczna) Staff, Lange. Orkan, Słoński, Tetmajer „cienie”(1916)+ współpraca z NKN (Naczelny Komitet Narodowy). Liczni poeci żołnierze, poeci legioniści. Nadzieje na odzyskanie niepodległości, kult Piłsudskiego, żywa piosenka żołnierska. Oddziaływanie poezji romantycznej. Obrazy epickie wierszowane, reportaże, wiersze pobudki, piosenki.

Rozdział VI

Odwrócenie hierarchii rodzajów literackich związane z wysunięciem na pierwszy plan poezji i dramatu. Najbardziej charakterystyczną cechą dramatu MP jest równoległe współistnienie dramatu realistyczno-naturalistycznego i dramatu poetyckiego.

1. 1890-1900

1. Dramat realistyczno-naturalistyczny: chłopski dramat rodzinny i wczesne dramaty Gabrieli Zapolskiej

Dramat naturalistyczny(twórcą E. Zola) przypada w Polsce na ostatnie dziesięciolecie XIX w. Dla naturalizmu ważne tez były przemyślenia niemieckich autorów Arno Holza i Johannesa Shlafa- ich koncepcją było przeniesienie do dialogów kopii mowy potocznej, niekontrolowanej rozmowy. Przełamano konwencjonalność dotychczasowych utworów scenicznych. Miał przedstawiać człowieka prawdziwego, z jego dobrymi i złymi cechami charakteru(nie wyklucza się brutalizmu)-ów człowiek powinien być usytuowany na tle autentycznego środowiska. Miejsce akcji(zalecane przedmieścia, a bohater to chłop lub robotnik) przedstawione z drobiazgową dokładnością w rozbudowanych didaskaliach. Należało unikać dydaktyki, sztucznej i zawiłej intrygi. Upraszczanie fabuły sprowadzano do „scen z życia”, zawsze połączonych ze sobą logicznie. Dialog miał naśladować naturalną wymowę, z gwarą i środowiskowym żargonem. Wykluczono kwestie „na stronie”. Monolog także nie był dobrze widziany.

Najważniejsze nazwiska- E. Zola, August Strindberg, Maksym Gorliz i Henryk Ibsen- ze społeczno obyczajowym demaskatorskimi sztukami. Jest autorem „Domu lalki”(1879), „Dzikiej kaczki”(1884). Obok M. Maeterlincka i Gerharda Hauptmanna, trójka najwyraźniej obecnych w MP dramatów. Wiele z powyżej omawianych elementów realizuje dramat chłopski(o tematyce chłopskiej). Chłop awansował do rangi bohatera tragicznego. Ważny dramat G. Hauptmanna „Przed wschodem słońca”(188?)- zagadnienie chłopskie b. ważne nie tylko ze strony literackiej, ale także społecznej: obrona własnej ziemi przed wywłaszczeniem chłopów w zaborze pruskimi, ruch ludowy w Galicji + pisarze pochodzenia chłopskiego- Kasprowicz, Orkan(←sięgają do dziejów chłopskich w dramatach-„Ofiara” Orkana, „Kostka Napierski” Kasprowicza. Chłopskie dramaty rodzinne („Świat się kończy” Kasprowicza, „Skąpany świat” Orkana) są przygnębiające i ponure. Takie najczęściej bywają utwory naturalistyczne. Tragiczny los spotyka tu człowieka najmniej agresywnego, słabszego(np. „Marcin Łuba” Orkana, cierpi walcząc z ojcem lichwiarzem w imię pokrzywdzonej gromadki- Jaś). Rodzinne konflikty pokazane są w kategoriach walki o byt. Grunt, status gospodyni, pieniądze to wartości dla których popełnia się zbrodnię. Do tragicznych konfliktów przyczyniają się zmiany na wsi pod wpływem przeludnienia, uprzemysłowienia, prawa urzędowe z reguły niezrozumiałe dla chłopa. Z reguły część rodziny realizuje konsekwentnie plan zniszczenia pary małżeńskiej lub człowieka, doprowadza do katastrofy. Konwencja werystyczna pojawia się w dialogach- gwara, słownictwo używane zwłaszcza podczas kłótni.

W dramatach przedstawiano różne środowiska: G. Zapolska-„wieś”(wczesne dramaty: „Małaszka” 1903, częściowo „Kaśka Kariatyda” 1903), rodziny mieszczańskie(„Żabusia”), strajkujących robotników(„W Dąbrowie Górniczej”), żydowską biedotę(„Matka Szwarcen Kopf” 1903). Wprowadzone są tu sceny mające dokładnie przedstawić środowisko. Czasami pojawiają się tu jakieś tezy(krytyka nauczani religii w szkole Żydów) czy rzadko cel moralizatorski. Prawdziwy talent pokazała G. Zapolska w „Żabusi”. Ibsenowski problem prawdy i kłamstwa utracił tu swoje dramatyczne znamię. Potraktowany z ironią(satyrą). Kłamstwo stanowi jedną z korzyści życiowych Żabusi. Znakomicie przedstawione sylwetki Żabusi i męża. Przedstawiają pewien typ charakterystyczny dla danego środowiska. Żabusia jest kobieca, ma czar, urok, pogodę, przymilność, infantylizm, amoralizm(!). Mąż jest bierny i wygodny. Ale nie ma w „Żabusi” złych, skrajnie i zdecydowanie dramatycznej. G. Zapolska- dramat rodzinny/mieszczański.

2. Innowacje w dramacie realistyczno-naturalistycznym: Jan August Kisielewski

W jego dramatach(dylogia „W sieci”, „Ostatnie spotkanie”-1899) mieszczańska rodzina dostaje partnera-młodzieżowe środowisko literacko-artystyczne. Wprowadza rozluźnienie obyczajowe-Julia(„W sieci”) gorszy rodzinę rysowaniem aktów. Artyści nazwali środowisko mieszczańskie filistrami, oraz zanegowało podstawy tej grupy-stabilizację. Żądają tez młodzi wolności od konwenansów.

Wszyscy bohaterowie sztuk Kisielewskiego przedstawieni są mniej lub bardziej w krzywym zwierciadle satyry. Nie tylko filistrzy. Przenikliwe spojrzenie na sposób życia artystów pozwoliło odsłonić źródła sztuki: artysta traktuje wszystko jako pożywkę dla swego dzieła. Nawet wiadomość o samobójstwie przyjaciela wykorzystuje jako inspirację. Środowisko literacko-artystyczne jest zatem niejako koniem trojańskim, który wprowadza do dramatu naturalistycznego nie tylko problematykę artysty, ale też elementy dramatu poetyckiego. Styl poetycki pojawia się także w didaskaliach.

Parodia wszystkiego. Dramatu naturalistycznego, konwencji wertykalnej, stylu MP, utworów, tekstu pobocznego, didaskaliów. Inwazja elementów epickich.

3.W stronę dramatu poetyckiego. Formy pośrednie: dramat realistyczno-nastrojowy, realistyczno-fantastyczny.

Różnice wynikające z przesunięcia zarówno w ujmowaniu ludzkiej egzystencji, jak i całokształtu świata. Ważna jest tu problematyka ogólnoludzka i ponadczasowa, stawiająca człowieka w obliczu spraw ostatecznych. Ważna synteza, próba ujęcia ogólnych praw rządzących człowiekiem i światem. Poetyka nastroju i „drugiego dna”. Dramat silnie nasycony elementami liryki, nawiązuje do doświadczeń romantyków. Z naturalizmem łączy go luźna kompozycja, rozbudowane didaskalia.

Wpływ M. Maeterlincka. Nastrojowy dramat podrobił Tetmajer w „Sfinksie”(1894). W atmosferze przeczuć zbliża się katastrofa, na którą czekają biernie: ślepy i głuchy Leon(symbol ludzkiego przeznaczenia) zabija przybyłego do domu gościa. Jest to niezwykły nastrój. Uderza nienaturalne wyczulenie na dźwięk deszczu, drzew, drgań powietrza. Technika sugerowania nastroju została zaczerpnięta wprost ze „Ślepców” M.M. Brak w „Sfinksie” wielowarstwowej symboliki, jest więcej elementów realistycznych.

Konwencję dramatu realistycznego z nastrojowym próbował M.M także w utworze „Sonata”(1899). Jest to próba przeprowadzenia tezy o prawdziwym kapłaństwie artysty i czystości jego talentu. Wadą sztuki jest niespójność.

Elementy M.M dramatu nastrojowego współtworzył też dramat historyczny „Ofiara” Orkana. Utwór o wypadkach z 1846r. ma wyraźnie ograniczoną sferę wydarzeń na rzecz przeczuć, snów. Podobnie jest w „Warszawiance” Wyspiańskiego. Zawsze pojawia się medium kobieta/dziecko, blada, smutna. Bierność wobec katastrofy, elementy dekantyzmu. Podtytuły-pieśń, fantazje, fragment przełamywanie konwencji dramatu realistycznego poprzez łączenie ze światem nadprzyrodzonym świata ludzi(patrz „Sen nocy letniej”).

Wpływ G. Hauptmanna- „Baśń dramatyczna”, „Dzwon zatopiony”. nazwał baśnią dramatyczną swój utwór Lucjan Rydel „Zaczarowane koło”. Występują dwie równoległe akcje prowadzone przez dwóch diabłów. Wiejski diabeł Kosy-pod jego pieczą młynarzowa i jej kochanek zabijają młynarza, diabeł Boruta pomaga zdobyć buławę hetmana dla wojewody.

Andrzej Niemojewski- napisany wierszem „poemat dramatyczny”. „Rokita”(1901). Półdiablę-półczłowiek udaje się do ludzi z miłości i zostaje nauczycielem, który stosuje pogodne metody nauczania. Kreacja MP- Rokita jest młodopolskim Lucyferem-„niosącym światło”, jest Prometeuszem, a więc duchem- wiecznym rewolucjonistą.

Jan Kasprowicz- filozoficzny poemat dramatyczny „Na wzgórzu śmierci”(1897). Żywi ludzie współpracują istotami nadprzyrodzonymi. Brak akcji. Rozważania filozoficzne, pesymistyczne, sceptyczne.

Baśń, legenda, mit, misterium pomagały tworzyć typ dramatu poetyckiego, który polegał na łączeniu świata empirycznego ze światem nadprzyrodzonym. Są to skromne zapowiedzi dramatu poetyckiego.

II 1900-1907

1. Dramat realistyczno- symboliczny.

1. Stanisław Przybyszewski. Zbliżony do twórczości Strindberga, Ibsena, Maeterlincka. Utwory: „Dla szczęścia”(1900), „Złote runo”(1903), „Śnieg”(1903), „Matka”(1903), umiejscowione są „tu i teraz”, w salonie, w parku, w jadalni. Mało szczegółów scenograficznych. Osoby przedstawione z imienia i nazwiska, czasem+ zawód. Najczęściej stosowany schemat- trójkąt małżeński. Akcja wątła. Zastępuje ją ekspozycja rozłożona na cały utwór, która powoli odsłania cienie z przeszłości- utrzymuje odbiorcę w napięciu oczekującej katastrofy. Główna akcja dotyczy przeżyć psychicznych bohaterów. Konflikt między popędem płciowym z prawem moralnym. Moralny problem winy i kary. Realistyczny moralitet. Winy nie ma, postępowanie człowieka jest ściśle zdeterminowane. Autor obdarzył bohaterów ich własną znajomością filozofii Schopenhauera. Jest kara: są cierpienia moralne, wyrzuty sumienia związane ze świadomością winy. W dramatach St. Przyby. „grzechy” związane są z metafizyką płci, z popędem seksualnym. Na skutek zdrady jednego z małżonków, drugie popełnia samobójstwo. Główne wydarzenie bywa przesunięte do przedakcji, bądź odbywa się w ramach dramatu. Zabieg taki pozwala na pokazanie skutków, a więc poczucia winy. Czasem prawo moralne bywa złamane przez rodziców-problem dziedziczności. Bezpośrednia prezentacja pozwala ukazać mechanizm (↑). Uwodziciele pozbawieni skrupułów. Bierność ofiary i zdradzanego współmałżonka. Zdolni tylko do samobójstwa. Wprowadza St. Przyb. Sobowtóra-przyjaciela domu, który stanowi symbol, projekcję własnego „ja”. Owe symbole to realne osoby. Są to jednocześnie animatorzy całej akcji podsuwając myśl o samobójstwie przygotowują katastrofę. Gorsze są postacie- symbole wprowadzone tylko dla wywołania nastroju- Makryna(„Śnieg”). Symbolizują nieszczęście, śmierć. St. Przyb. Stworzył osobowe projekcje przeżyć wewnętrznych. Zbyt dokładnie sugeruje tytułami- „Śnieg”, „Złote runo”. Sens etyczny odbierany dwojako.

1)uderza bierność wobec zła i fascynacja nim/krytyka małżeństwa, 2) surowe poczucie moralności implikuje prawdomówność, konieczność kary za wykroczenia. Powielał raz wymyślony schemat, usiłował wszystko wytłumaczyć. słaba strona- dialogi- sztuczne, emfatyczne, wielosłowne. Konkurent nie do pokonania- S. Wyspiański.

2. Stanisław Wyspiański

Można doszukiwać się wpływu Maeterlincka. „Warszawianka” jest dramatem satyrycznym, opartym na przeczuciach i biernym oczekiwaniu nieszczęścia. Pewne zależności z Ryszardem Wagnerem- zwłaszcza od jego koncepcji „dzieła syntetycznego”, które winno być połączeniem muzyki, słowa i gestu. Starogermański świat wagnerowskich oper zachęcił zapewne autora „Wesela” do wprowadzenia sztafażu prasłowiańskiego. Rusałki z „Legendy” mają wiele wspólnego z Górami Renu z „Pierścienia Nibelonga”. Fascynacja tragedią antyczną nie tylko we wczesnych dramatach. „Meleager” podkreśla ślady lektury „Dziadów” Mickiewicza. Twórczość Wyspiańskiego połączona jest z cała literaturą polską. Cecha dramatów S. Wyspiańskiego to oryginalność, która polega głównie na śmiałej, lekceważącej postawie do praw rządzących światem empirycznym, kreacji własnego świata. Świat dramatów S. Wyspiańskiego pełen jest sprzeczności, ale przeniknięty jest też pragnieniem syntezy. Postawa reprezentowana przez Młodą Polskę to kult sztuki, wiarę w jej autonomie, więź z całym światem kultury, śmiałość eksperymentatorska. Z drugiej strony dramaty wyrażają postawę „obywatelską”, „rodzinną”, głęboko zaangażowaną w sprawę narodu.

Tylko cztery dramaty rozgrywają się w czasach współczesnych: „Klątwa”, „Sędziowie”' „Wesele”, „Wyzwolenie”. Nie brak tu odsyłaczy do tragedii antycznej. „Klątwa” do polskiego malarstwa historycznego, „Wesele” do „Dziadów” i do mitologii, „Wyzwolenie”. Świat dramatów S. Wyspiańskiego to świat tworów kulturowych. S. Wyspiański sięga do malarstwa, rzeźby, mitu, legendy, z historii wybiera potocznych bohaterów lub wydarzenia. Przemieszanie realiów i fikcji. W „Nocy Listopadowej” Demeter i Kora przechadzają się między spiskowcami, w „Skałce”” Pandora płynie w łodzi z rusałkami. S. Wyspiańskiego fascynowało dziedzictwo kulturowe. Twórczość Wyspiańskiego można rozpatrywać jako niemożność wyjścia z „kręgu czarów sztuki”. S. Wyspiański był zauroczony śmiercią. Stąd trumna św. Stanisława symbolem przytłaczającego ciężaru, stąd tendencje obrazoburcze i niszczycielskie- ze zburzeniem katedry włącznie.

Sztuka wchodzi w dialektyczne związki z czynem. Jest taka sztuka sferą wolności. Wiecznie trwającej sztuce przeciwstawia krótkotrwały, kończący się śmiercią czyn, np. na jedną noc ożywają posągi na Wawelu(„Akropolis”). Krótkotrwały czyn uzyskuje przedłużenie trwania poprzez mit, legendę, dzieło sztuki, historię,. W tej sferze zacierają się niemoralne strony czynu, zwłaszcza czynu zbrojnego. Jest to bowiem sfera amoralizmu. Wyspiański jednak dba o stronę moralną i nie dopuszcza do rozróżnień etycznych. Pobudzony mocą twórczą autora, Achilles, jest świadomy statusu mordercy niewinnych(„Achilles”). Napoleon -Cesar- zbrodnia („Legion”), chłopi z 1846r. muszą pic krew zamiast wody. Znamienne jest nazywanie czynów żołnierskich zbrodnią. Trudno było Wyspiańskiemu wykreślić świadomość konieczności walki, stąd oprócz niechęci do wojny, obsesja krwi i ognia.

Jedną z cech Wyspiańskiego jest ujmowanie problemu w dwojaki sposób. Pozytywnie i negatywnie. Bóg to dawca życia, ale i daje ciepło, ale niesie też zniszczenie. Jest to typowe dla Wyspiańskiego antynomiczne widzenie świata: życie-śmierć, sztuka-czyn, dzień-noc, Chrystus-Apollo, realia-fantazja. Także postacie: Lelewel-Czartoryski, Mickiewicz-Krasiński(„Lelewel”), Hektor-Parys(„Akropolis”).

Filozofia nietzscheańska. Wiele z niej przejął, dyskutuje z antyhumanitaryzmem, dopatruje się wzorców wewnętrznej wolności(rozumiał ją jak egzystencjonaliści). W „Wyzwoleniu” Melankolię zastąpiła wola- symbolem jest młot+ Zygmunt(dzwon). Jednak radość życia zwycięża(zbliżone do Nitzschego) ponurą ascezę. Konający Chrystus budzi wstręt w „Akropolis”. Nieztsche odrzuca także skłonności martyrologiczne w skali narodowej, ale obsesyjnie powraca motyw ofiary. Romantyczny ideał „chrystusostwa, męczeństwa i perspektywy szczęścia pozaziemskiego” zostaje wyparty przez ziemski ideał dorównania innym narodom wolnym. Odrzuca się zdecydowanie martyrologię, która odbiera narodowi jego dumę i pragnienie normalnej, państwowej egzystencji, podobnie odrzuca się śmierć w imię życia. Świętości przeciwstawia się śmiałość. W „Bolesławie Śmiałym”, dramacie, w którym silny, okrutny władca kreowany jest zgodnie z koncepcją Słowackiego „Króla-Ducha”, koncepcja duchowo pokrewna Nieztschemu.

Stosunek do cierpienia bywa u Wyspiańskiego ambiwalentny- nie tylko wzgardliwy, ale też i ogromnie współczujący. Cierpienie w „Achillesie”-Loakon, „Powrót Odysa”- Odys.

Inspiracje Nietzscheańskie widoczne w odrzuceniu ponurej ascezy przechodzą u Wyspiańskiego na szerokie obszary psychiki całego narodu wyrażające się w skłonnościach do zwalczania martyrologii.

Eksponowanie problematyki narodowej- ważne u Wyspiańskiego. Typowy dla epiki problem przytłoczenia dziedzictwem kultury i historii przerodził się w zagadnienie ściśle polskie. Odrzucenie przeszłości, bo powoduje odwrócenie od czynnego życia.

Technika symboliczna: dramat meaterlinckowski wykorzystany w „Warszawiance”, typowy symbol-klucz: „schodzenie w głąb” pojawia się w „Wyzwoleniu”(schodzenie w głąb podświadomości narodowej). Inny symbol epoki-Nowe Jeruzalem przesuwa się u Wyspiańskiego z dziedziny epistemologicznej do politycznej.

Wyspiański poświęcił szereg dramatów budowie Polski. Materiał-historia. Dramaty listopadowe: „Warszawianka”, „Lelewel”, „Noc Listopadowa”. Niosły ładunki patriotyzmu. Dramaty współczesne: „Wesele” i „Wyzwolenie” demaskowały mity i pokazywały pokolenie niezdolne do walki/do czynu. Jego dramat nie są jednoznaczne stąd różne interpretacje.

Teatr zwany jest „świątynią”, „miejscem objawień”, „Kościołem Radości Życia”. Tak rozumiano teatr w Młodej Polsce(za Wagnerem). Odnosiło się to do dramaturgii Wyspiańskiego, którego zwolennicy chcieli widzieć na stanowisku dyrektora(bezowocnie). Koncepcja sceny pod gołym niebem, która jest najdalszą. Konsekwencje zerwania z pudełkowatą sceną ukształtowaną przez dramat realistyczno-naturalistyczny. Wyspiański pisał swoje dramaty dla takiego właśnie teatru- wolnego od rutyny i namiastki. Brak w nich zupełnie kompromisu z ówczesną sceną, stąd trudności natury technicznej. Sam Wyspiański miał zazwyczaj jasną wizję sceniczną swoich dramatów. Traktował utwory przeznaczone do realizacji scenicznej. Świadczy o tym wpisany w tekst dramatów sposób realizacji/organizacji przestrzeni teatralnej, mimiki, gestu, ruchu grup ludzkich+ bardzo dokładny opis i szkice dekoracji, zaprojektowana oprawa sceniczna do „Bolesława Śmiałego”. Wyspiański był dramaturgiem ściśle związanym z teatrem: inscenizował nie tylko „Bolesława Ś.”, ale i „Dziady” Mickiewicza. Ogłosił również studium o teatralnym rozumieniu „Hamleta”. Jego działalność teatralna była nowatorska. Niezwykłe bogactwo efektów widowiskowo-kostiumowych, rozmaitość stylów, aluzje do różnych epok, świadome deformowanie rzeczywistości, brak wewnętrznej harmonii, dysonansowe widzenie świata.

Według Wyspiańskiego jego dramaty, jak niegdyś antyczne, miały być monumentalne. Polega to na nieprzeciętności bohaterów+ nacechowanie przestrzeni z nimi związanymi+ wzniosła problematyka: dorastanie człowieka do swojego losu, wolność osobista i narodowa, tragizm ludzkiej egzystencji, zagadnienie winy. Postulat nowego teatru odrzuca rutynę.

Od 1900r. Wyspiański przestaje się przejmować regułami gatunkowymi dramatu. Wprowadza w jego strukturę elementy epickie i liryczne, wykorzystuje bardzo rozwinięte didaskalia- pisane często wierszem i zostały scalone z tekstem właściwym.

Kilka dramatów, takich jak „Wesele”, „Noc Listopadowa”, „Akropolis” nie mają głównego bohatera. Skupiają się w ciąg zdarzeń, bywają wzięte prosto z historii lub literatury. Bywają wprowadzone na granicy z fantastyką, która ożywia posągi. W większości są to „sceny dramatyczne”. Proces polegający na redakcji elementów fabularno- anegdotycznych i systemu motywacji.

Myślenie za pomocą obrazów wspomagane jest przez sugestywne działania muzyki. Jest to jednocześnie podstawowa zasada techniki symbolicznej. Dzięki plastycznej wyobraźni kojarzy dalekie od siebie elementy czasowo-przestrzenne. Symbolizm Wyspiańskiego polega(nie tylko) na spiętrzeniu poszczególnych symboli: rogu, chochoła, młota, krzyża, krwi, etc. Część jest przedmiotem nieustającej interpretacji. Włączenie mitu. Symbolizm polega na przemieszaniu symboliki i mitu. Muzyka angażuje warstwę słowną narzuca rytm(często taneczny). Idzie to głównie do stworzenia nastroju: efekt monotonności, uzyskiwany poprzez powtarzanie pewnych słów, zdań, wersów. Stwarza to aurę nastrojową, tak ważną dla techniki sugestii.

Język dramatów: mało precyzyjny w sensie zawartości semantycznej, umiejętnie współgrający z muzyką. Dzięki technice sugestii, która porusz cały system nerwowy, mają one migotliwe znaczeniowo „prawdy” siłę rozbudzania wielorakich uczuć i myśli. Wyspiański jest czasem zgryźliwy: jak na weselu Pt: kochajmy się, wspomina rebelię chłopską.

Sensy psychoanalityczne: najbardziej udany to skojarzony z tradycyjnym ukazywaniem się duchów, prowadzi chochoł w „Weselu”. Chochoł zapowiada pojawienie się tego „Co się w duszy komu gra, co kto widzi w swoich snach”.

Wyspiański był zachwycony dramatem G. Hauptamnna „Hanusia”, w którym występują postacie z marzeń lub halucynacji dziewczyny. Monolog realizował Wyspiański w bardzo wczesnych dramatach. Jest to nie tyle monolog co tyrada, dłuższa, nasycona licznymi samodzielnymi kwestiami w obrębie dialogu. Bardziej teatralnym zamysłem było dodanie bohaterowi dramatu sobowtórowego partnera, co pozwoliło zamienić monolog w dialog(patrz „Wesele”).

Najlepsze połączenie daje połączenie dramatu realistycznego z imaginacyjnym: I akt- realistyczny, II akt- fantastyczny, III akt-mieszany. Koniec uśpienia i powrót ludzi do mechanicznego życia.

3. Dramat symboliczno- alegoryczny.

W latach 1900-1907 dochodzi do pełnej realizacji założeń dramatu poetyckiego: przede wszystkim w twórczości Wyspiańskiego, także innych pisarzy(takich, którzy byli jednocześnie lirykami)- Staff L., J. Kasprowicz, Maria Wolska. Niemal zupełny brak problematyki narodowej(oprócz „Wesela”). Sztuczny patos, z którym współgra kunsztowny, wypracowany, pełen poetyzmów język, jak i teatralny gest. Konkretne miejsce i konkretny czas historyczny← czasem nieokreślony. Akceptuje scenerię średniowieczną, dla jej tajemniczości współtworzącej aurę baśniowo- legendową(„Skarb i Godwia” L. Saffa). O wiele rzadziej bywa przywoływana sceneria antycznego mitu, biblii. Kreacja postaci i układ zdarzeń pozbawione są samodzielności, wyraźnie odsyłają do swojego symbolicznego znaczenia. Służą przedstawieniu jakiejś opozycji zmaterializowanemu życiu i światu ideałów. Literatura próbowała bronić wartości idealnych, więc dziwne to w odniesieniu ww. Taka właśnie opozycja stanowiła osnowę dramatu Jerzego Żuławskiego „Eros i Psyche”(1904). Żuławski(poeta, krytyk, eseista, prozaik) napisał kilka dramatów. Żaden z nich nie cieszył się takim powodzeniem jak „Eros i P.”. Utwór łączył cechy dramatu poetyckiego i dramatu epickiego. Przedstawiając w szeregu luźnych scen dzieje ludzkości podjął Żuławski ambitny temat. W dramacie Psyche(gr. nazwa duszy), która w Arkadii przełamała zakaz i spojrzała w oblicze boga-Erosa, została skazana na wygnanie ze świata. Materii(podobieństwo do utracenie raju). Towarzyszem jej był od tej pory parobek Blaks. W Aleksandrii Blaks jest namiestnikiem rzymskim, w średniowiecznym klasztorze opatem skazanym na śmierć, w renesansowym zamku bezlitosnym zwycięzcą, podczas rewolucji francuskiej, współcześnie bankierem, na końcu władcą świata. Psyche jest opozycjonistką. Przegrywa z Blaksem. Zostaje kochanka bankiera- upadek duszy. Na końcu zabija Blaksa. Psyche i Blaks są łatwymi do interpretacji postaciami, alegoryczny jest schemat/dramat tylko sceny są realistyczne.

Inaczej jest w poemacie Przybyszewskiego „Odwieczna baśń”(1906), łatwo daje się odczytać opozycja między zmaterializowanym życiem a światem ideałów. Występują dwa obrazy, które są alegorią dwóch przeciwstawnych postaw. Jedna bierna skierowana na sferę nieziemskiego ideału, druga aktywna nie cofająca się przed rozlewem krwi, podatna na zło.

L. Staff „Skarb”(1904)- zatarcie wzorca alegorycznego. Jest czymś pomiędzy symboliczną baśnią a średniowiecznym misterium czy moralitetem. Akcja dramatu prosta. Ludzie bronią skarbu od niepamiętnych lat, ale wódz zakochuje się w wysłanniczce wrogów, obcej i doprowadza do pertraktacji. Wierni aż do śmierci pozostają Strażnik Niezłomni i Dziwa, którzy wysadzają skarb w powietrze. Są to czyste abstrakcje, nosiciele pewnych cech i postaw. Świadczą o tym imiona: Starzec Nieufny, Obca, Strażnik Niezłomny. Została z nich utworzona całość o symbolicznej, pełnej przeczuć nastrojowości. Ważną rolę odgrywa tajemnica. Wyraźnie nawiązuje do zagadki ludzkiej egzystencji, współgra eksponowany walor milczenia, a także symbolika ślepoty. Znany jest tylko koniec: „po to żyjesz, by skonać”. Wyplenienie egzystencji może być dwojakie: obóz ascetycznych idealistów(Strażnik)- bezkompromisowa walka o skarb. Obóz wodza wybiera pokojowe pertraktacje, wytchnienie, radość życia, ale i oportunizm! Można te obozy rozumieć jako walczące ze sobą siły moralne wewnątrz psychiki lub jako opozycyjne filozofie, które musi wybierać naród, lub jako wartości ideowe i artystyczne. Nałożenie na siebie dwóch nieprzystających opozycji: 1) asceza do śmierci, 2) staranie się o radość życia.

Maryla Wolska „Swanta. Baśń o prawdzie.”(1906)- prasłowiańska kapłanka Świadowida, choć kocha młodego Knezia, zabija go na ofiarę dla przebłagania boga, ubłagania zwycięstwa. Idea wyrzeczenie i ofiary.

Edward Leszczyński „Jolanta”(1904). W mroku stawów czekając na Mesjasza(lub śmierć) pojawia się młoda kobieta- Jolanta- kochająca życie „córka słońca”. Radość życia lansowana przede wszystkim jako antidotum na dekadentyzm. Postawa aktywna, swobodna z trudem próbuje się przebić poprzez polską świadomość, ideologię ofiary i męczeństwa biernego.

4. Dramat ekspresjonistyczny „Kniaź Patiomkin” Tadeusza Micińskiego.

Bardzo krwawa- wartości estetyczne ostre. Cały repertuar chwytów znanych z dramatów grozy, z wampirami i rozkładającymi trupami wisielców. Dramat jest czymś w rodzaju pejzażu wewnętrznego. Elementy okrucieństwa!

„Noc rabinowa” to psychika autora. Czas obcas pełni poetyckich widzeń. Psychizacja i wizyjność usprawiedliwiają negację praw rządzących w realności. Miciński burzy zasady przyczynowo-skutkowe. Posługuje się techniką oniryczną+ przemiana jednej osoby w drugą. Inspirowane dramatem romantycznym. Niesceniczne- nie wystawione za życia autora!

WAŻNY: „Kniaź Patiomkin”(1906)+ „ W mroku złotego pałacyku czyli Bazylissa Teofanum”(o tym dalej).

„K. P” jest bardziej od innych spójny ale akty stanowią luźne epizody. Punktem wyjścia było prawdziwe wydarzenie: bunt marynarzy na pancerniku „K.P.”. Spore partie dramatu utrzymane w tonacji realistycznej z nalotem rosyjskim w j. pol. Jest to także „myślowy pancernik” a więc znowu pejzaż wewnętrzny. burzenie realizmu przez wizję, postacie- symbole Tina- śmierć, mały bóg Dalajlama, itp. Podwójna sfera problematyki społeczno-etycznej i filozoficznej. Miciński zaakceptował akt buntu, utwór kończy się mieniem największego buntownika- Lucyfera. Jednak wątpliwym moralnie dla T.M. było zdobycie wolności przez krew. Lejtnant Szmidt i Wilhelm Ton reprezentują opozycyjne stanowiska. Szmidt- typowy młodopolski bohater z piętnem niemocy( na zadku) pełen wahań. Ton to uosobienie mocy, woli, energii, nienawidzący ludzi anarchista. Dopatrzyć się można wielu elementów Tołstoja i Nietschego, choć w trakcie T.M. przywołuje Dostojewskiego.

Brak w „K.P.” pełnej akceptacji rewolucji. Dla T.M. główną drogą osiągnięcia wolności jest doskonalenie się wewnętrznie. Sąsiadują ze sobą sceny prozaiczne i patos. Żona Szmidta z transu przechodzi do kłótni małżeńskiej, marynarze rubasznie przerywają monolog filozoficzny Szmidta etc.(T.M. był zafascynowany Witkacy). Silny wyraz własnych przeżyć, ostre wartości estetyczne, zderzenie patosu z trywialnością, liryki z agitacyjnymi przemówieniami, współczesnych wydarzeń z metafizyką, indywidualizmu z kolektywizmem, akceptacja postawy buntowniczej, dążenie do głębokiej reformy ludzkiego życia, lekceważenie konwencji i podziałów gatunkowych to cechy twórczości Micińsiego(dramatu ekspresjonistycznego).

5. Próba wprowadzenia groteski: Karol Irzykowski.

Dramaty T.M. łamią dotychczasowe konwencje w imię ekspresji spotęgowanych uczuć. K. I. posłużył się raczej operacją intelektualną. Świadomie przeciwstawia się tym wszystkim schematom, które już zdążyła wypracować epoka: zarówno realistycznym jak i symbolicznym. Najbliższy jest ekspresjonizmowi.

Ważne utwory sceniczne to: „Zwycięstwo”(1907) oraz napisana wspólnie z Henrykiem Mohortem „Dobrodziej złodziei”(1907). Nie liczył się z percepcyjnymi możliwościami odbiorcy. „Zwycięstwo” wymagało od odbiorcy znajomości gry w szachy- nie wielu zrozumiałoby o czym jest ten utwór, gdyby nie wyjaśnienia, że gra toczy się z shoppenhauerowską WOLĄ i INTELEKTEM, to są przeciwnicy w grze. „Dobrodziej złodziei” był nużąco długi: na lwowskiej premierze w 1906r. T. Pawlikowski skrócił sztukę o 1/3 tekstu. To też nie pomogło.

Oba utwory nie liczą się z odbiorcą, z jego przyzwyczajeniami. Stanowiły zjawisko szokująco oryginalne. Brak patosu i nastroju, brak aluzji narodowych i krytyki mieszczańskiej moralności, brak tragizmu, odchodzi od tradycyjnych przedstawień. Jeśli w „Zwycięzcy” toczy się walka sił ciemności, to SOL i NOX toczą partię szachów. Jest to eksperyment sceniczny, oryginalność. Takich sformułowań używa K.I. w „Autoreferacie” do „Dobrodzieja złodziei”. znamienny podtytuł- „Wesoła tragedia oryginalności”. K.I. gromko ganił literaturę współczesną językiem wypracowanym przez tę literaturę.

Działalność K.I. polegała na drążeniu tej literatury od wewnątrz. Negował język podległy prawom emocjonalizmu, patosu, nastrojowej sugestii. Akceptował świadomość niezrozumiałości sztuki.

Miejsce akcji „D. złodziei” to stolica Peru, Lima, lokal Towarzystwa Antymagnetycznego. Główny bohater milioner Meteor pragnie uszczęśliwić ludzkość: wykupił cały alkohol Boliwii, wydawnictwa pornograficzne, aby uwolnić ludzkość od kradzieży, wypłaca złodziejom gaże poddaje ich natryskom i leczy „dwuszlachetikiem onotanu”. Eksperyment czeka fiasko. Alkohol wylany do rzek powoduje ogólne pijaństwo, pornografia przez przypadek zostaje rozpowszechniona, porządni ludzie zostają złodziejami łasi na gaże. Akcja „Meteora musi ponieść fiasko bo jest ona zamykaniem wentyli społecznych”. Od początku wyczuwa się grę, świadomość, że nic nie jest na serio, choć poruszane są poważne problemy. Jest to satyra na cały układ społeczno-polityczny. satyrycznemu oglądowi poddane są także stosunki wielkokapitalistyczne, mechanizm wojny, zdobywania i utraty władzy, pomysły społecznej utopii(nie brak tu doświadczeń rewolucji 1905). Wyraźniejsze abstrakcje do propagowanej przez Wincentego Lutosławskiego poczwarnej abstynencji. K.I. przemieszał t powagę z wesołością, pogwałcił prawdopodobieństwo, agresywnie wyeksponował nieprawdopodobieństwo, nonsens. Czytelnik współczesny odbiera atmosferę jako błazenadę rozpętaną przez Meteora, jako zjawisko prekursorskie. Ciekawe sytuacje nonsensu: pojedynek Meteora z Oryginałem na Oryginalność, pojawienie się wśród kandydatów na samobójców Hamleta, Romea i Julii.

K. I. w „Dz. złodziei” głosi pochwałę śmiechu. Bronią śmiechu jest krzywe zwierciadło każdej epoki. Przeciwstawiał go „ponuractwu” Nieztshego. Bergson przypisał śmiechowi zdolność demaskowania automatyzmów, jego dzieło „Śmiech”(1902) wpłynęło na kształtowanie się groteski w literaturze XX wieku.

W „Chimerze” pojawiły się utwory o elementach groteski, np. „Prometeusz źle spętany” André Grid'e.

6. Dramat realistyczno-naturalistyczny. Tematyka rodzinno- obyczajowa oraz narodowa i rewolucyjna.

G. Zapolska była w pełni świadoma swoich umiejętności i omijał tematykę symboliczną. Zajmowała się konkretnymi stosunkami międzyludzkimi „tu i teraz”. Ogranicza makrokosmos do niewielkiego wycinka rzeczywistości. Jest ów minimalizm zrównoważony ogromem wyczucia ludzkich nieprawości. Piętnuje ewidentne wady, demaskuje pozory, zrywa różnego rodzaju maski ukrywające prawdziwe zło. Działalność demaskatorska Młodej P. Przybyszewski odkrywa poprzez popęd seksualny pociąg do zła, Irzykowski fortele ludzkiej psychiki. Zapolska zajmuje się demaskowaniem obłudy mieszczańskiej. Jej postacie kreowane są zgodnie z zasadą prawdopodobieństw. Oscyluje między melodramatycznym sentymentalizmem a satyryczną drapieżnością. Zapolska jest znakomitym satyrykiem i karykaturzystką. Galerię otworzyła „Żabusia”, dalej uwodziciel Karol i naiwna Elka(„Mężczyzna”1902), biedna aktorka i deprawujący ją Daum i Bogucki(„ Panna Maliczewska” 1912). Ale „Żabusi” dorównuje tylko „Moralność Pani Dulskiej”1907. Pani Dulska stała się synonimem mieszczańskiej, kołtuńskiej moralności. Postacie ze sztuki Zapolskiej są zwykle typowymi przedstawicielami swego środowiska. Zapolska tworzyła sztuki sceniczne z dobrze prowadzonymi, interesującymi dialogami, które były przemieszaniem tragedii i komedii.

Dobre wyczucie sceny miał też Włodzimierz Perzyński autor kilku sztuk osadzonych w kręgu mieszczańskim. „Lekkomyślna siostra”, „Aszantka” (1907), „Szczęście Frania” (1909).

Problematyka narodowa zmieniła akt tworzenia dramatów:

1. jest to realizm bardzo specjalnego rodzaju - „idealizujący”

2. tematyka martyrologiczna (powstanie styczniowe - 44 rocznica)

G.Z, ogłaszała pod pseudonimem Józef Maskoff: „Sybir” 1903, „Car jedzie”1902. „Sybir” to dramat z życia zesłańców polskich po 1864. Podłość i przemoc idą tu w parze z chytrością. „Car jedzie” przedstawia przeżycia warszawskiej rodziny, zmuszonej do udziału w owacji podczas przyjazdu cara.

Jerzy Żuławski „Dyktator” 1903 dzieje niedołężnej dyktatury Mariana Langiewicza.

Kazimierz Tetmajer „Rewolucja” 1906 - jeden z trzech liczących się utworów w latach 1905 - 1907. Nie dorównuje on dwóm pozostałym. T. Miciński „Kniaź Potiomkin” i „Róża” Stefana Żeromskiego.

III 1907- 1914

1.Podjęcie dziedzictwa Stanisława Wyspiańskiego: młodopolski dramat Stefana Żeromskiego

Żaden z dramaturgów nie podjął za życia Wyspiańskiego, zaproponowanej przez niego wersji dramatu narodowego. Uczynił to Żeromski po pierwszej próbie dramatycznej Pt. „Grzech” 1897 powrócił do tego gatunku w 1909 „Różą”. Pomimo różnic stanowi kontynuację „Wesela” i „Wyzwolenia”. Tych zatem dramatów, których prawdziwym bohaterem jest naród polski i jego najbardziej żywotne sprawy. Jest nawet w „Róży” bezpośrednie nawiązanie do „Wesela”: na balu maskowym wśród „tanecznego koła” ukazuje się „warszawski chochoł”, wisielec. Być może że tytuł utworu jest symboliką owitej w słomę róży z „Wesela”: lata rewolucji, które są czasem akcji utworu S.Ż. spowodowało przecież wydobycie ukrytych wartości narodu.

Dwa zwłaszcza wątki dramatów S.W. podjął S.Ż. w dramacie: surową analizę polskiego społeczeństwa oraz problem niepodległości. Jest „Róża” apoteozą polskiego bohaterstwa, ale także oskarżeniem i to w stopniu silniejszym niż „Wyzwolenie”. Własne predyspozycje S.Ż. i jego koncepcja literatury jako sumienia narodu wyostrzyły się. Wyraźna zbieżność z metaforyką Micińskiego, aż po metaforykę błota i zgnilizny. Oburzało pisarzy obojętne lub niechętne stanowisko społeczeństwa wobec rewolucji oraz oportunizm dziennikarzy. Sama rewolucja odstraszyła zwalczaniem się partii, nieprzemyślanymi wyrokami śmierci, ujawnieniem zachłanności na władzę i dobra materialne.

Toteż dobór postaci w „Róży” dokonany na zasadzie opozycji: z jednej strony są bohaterowie (Zagozda, Oset, Czarownic) i z drugiej Zdrajcy (Anzelm oraz torturujący własnych rodaków , agenci ochrony). Jest to równocześnie studium postaw psychologicznych. Zagozda i Czarownic dochodzą prawie do mistycznych przeżyć wewnętrznej wolności, która pozwala im na radość w obliczu męczeństwa. Anzelm, który wydaje swoich towarzyszy doznaje wewnętrznego doświadczenia złego czynu, potęgi, możliwości stanowienia o życiu i śmierci: „ Stałem się równy Bogu i Szatanowi”. Powstała w ten sposób kolejna odmiana psychologiczno - moralnej opozycji. Dobro i zło jest podwójną naturą społeczeństwa. Owa warstwa psychologiczno - moralna nadbudowana jest nad warstwą społeczno - polityczną utworu. Prezentacja rozmaitych stanowisk przeprowadzona została w sposób dyskursywny w monologach Zagozdy i Czarownica, w przemówieniach na wiecu w hali fabrycznej. Obiektywizm w przedstawieniu poglądów rozmaitych partii i frakcji m.in. SDKPiL, PPS lewicy naraził autora na ataki.

Żarliwa chęć dotarcia do prawdy powoduje bowiem w „Róży” obnażenie niebezpieczeństw tkwiących w różnych ideologiach. Jest tutaj więc krytyka mitu wolnej Polski i dyktatury proletariatu. Żadna z przedstawionych ideologii nie jest czynnikiem scalającym naród. Dwie drogi prowadzą ku temu upragnionemu celowi. Jedna - to doskonałość moralna, wewnętrzna niepodległość narodu. Drugą - wytycza „nowoczesny geniusz”, który powinien wynaleźć techniczne środki zwyciężenia wroga i odzyskania w ten sposób niepodległości. Bożyszcze rzuca Danowi młot: symbol nietzscheańskiej siły, ale także symbol technicznego postępu. Romantyczny Prometeusz zmienia się w Bergsonowskiego homo Faber. Dana ma też być wartością duchową. Jest nim w „Róży” obudzenie ducha niewolników i złamanie w ich piersi berła tyrana.

Pojawia się metaforyka ran. Bohaterowi pochodzą ze sfery realnej/ empirycznej - Zagozda, sfery zjawisk sennych - Anzelm w więzieniu, sfery zjawisk pozarealnych - Bożyszcze (widziano w nim także cechy satanistyczne, wydaje się, że jest to jednak kolejna projekcja „ja” bohaterów.

Wykluczone zostały warunki niesceniczne. „Róża” jest bardzo wyraźnym przykładem synkretyzmu gatunkowo - dziejowego, który szczególnie wyraźnie występuje w okresie 1907 - 1914. Wyraźna w „Róży” inwazja - zgodnych z rodzajem talentu autora- elementów epickich.

Problem zdrady i wierności powraca u S.Ż. w tragedii „Sułkowski” 1910. Zdolny adiutant Napoleona został tu postawiony wobec pokusy władzy, szczęścia i miłości (księżniczka Gonzaga). Jak zwykle u S.Ż. zwycięża postawa wyrzeczenia i wewnętrznego heroizmu. Wskazane są tu dwie drogi: wolność ducha i geniusz człowieka (tutaj) wojskowy. Metaforyka ran: „Trzeba rozrywać rany polskie, żeby się nie zabliźniły błoną podłości”.

7. Dramat historyczny

Historia jako materiał do swoich utworów. Z wyjątkiem S. Wyspiańskiego, Adolfa Nowaczyńskiego i T. Micińskiego nie mają dramaty ambicji wielkich mechanizmów historii. Historia stanowi gotowy temat, efektowne tło, wygodną maskę wobec cenzury. Ulubiony okres dla MP to włoskie odrodzenie - Np. walki polityczne we Włoszech jako tło dla miłosnej tragedii Bianki i Carla Cerrary w poemacie dramatycznym Nowińskiego w „Białej gołąbce” 1899.

Czasy starożytne inspirują w okresie 1907 - 1914, to wpływ tendencji klasycyzujących Np. Tadeusz Korczyński „Demostenes” 1911+ Tadeusz Miciński. W mrokach złotego pałacu czyli „Bazylissa Teofanu” 1909.

Traktowanie mitów i legend na równi oraz fascynacja prasłowiańszczyzną wpływa na powstanie szeregu dramatów dziejących się w czasach przedhistorycznych : „Legenda I” i „L II” S.Wysp. , „Śwanta” Maryli Wolskiej 1906 „Wenedzi” Antoniego Langego 1901.

Uwagę autorów skupia powstanie styczniowe, listopadowe oraz czasy Napoleona i księcia Józefa: „Termopile polskie” Micińskeigo. Pisarze pochodzenia chłopskiego podejmują temat Kostki Napierskiego ( Kasprowicz „Bunt Napierksiego. Poemat dram.” 1905 i rewolucji 1846 (W. Orkan „Ofiara” 1905). K. Tetmajer zafascynowany postacią Zawiszy Czarnego stworzył udaną „ fantazję dramatyczną” „Zawisza Czarny” 1901.

Nową formułę dramatu próbował znaleźć Adolf Nowaczński, przeciwstawiając poetyckiemu dramatowi Wysp. Realistyczny dramat historyczny (odrodzenie tego gatunku w Europie). Powoływał się na sytuację polskiego społeczeństwa, wymagającą pamięci o przeszłości. Żądał drobiazgowej dbałości o szczegóły, znajomości epoki, znajomości języka, stanowi konwencjonalna stylizację upodobań Nowaczyńskiego „Smocze gniazdo albo wybawienie diabła z szlacheckiej opresji” 1905. Był niechętny Sienkiewiczowi, wprowadza innych bohaterów. Interesują go silne indywidualności: Napoleon, Fryderyk Wielki, a także literaci i artyści Np. artystyczna bohema sprzed Wiosny Ludów „Cyganeria warszawska” 1912, Mikołaj Rej „Jegomość Rej w Babinie”. Nie chce schlebiać rodakom.

Trzy utwory zasługują na uwagę:

- „Bóg wojny. Epizod napoleoński z zimy 1812 - go” 1908,

- „Car samozwaniec, czyli polskie na Moskwie gody” 1908,

- „Wielki Fryderyk” 1910

Szczególnie niekorzystnie wypada polskie niedbalstwo przed pruskim porządkiem wprowadzonym przez Fryderyka Wielkiego. Celem - terapia. A.N. głosił ideał narodu rządnego, kierującego rozsądkiem, zdobywającego wiedzę i bogactwo - Np. Anglia. Wymienione dramaty są o mechanizmie władzy. Poglądy Nietzschego na moralność władców inną niż ludzi zwykłych. Napoleon jest odpychający, Fryderyk Wielki jest skąpy, stary i złośliwy, ale jednocześnie jest świetnym gospodarzem. Niejednolita wymowa tych dramatów. A.N. dba o odtworzenie realiów o prezentację środowiska wraz z jego zwyczajami, o stworzenie języka odpowiadającego przedstawionej epoce. Pozbawione elementów LIRYKI. Epizacja pojawia się w warstwie zdarzeniowej , didaskaliach, we wprowadzeniu narratora do owych didaskaliów. Narrator nawiązuje niekiedy kontakt z czytelnikiem, komentuje dowcipnie i ironicznie zdarzenia, kokietuje ograniczoną wiedzą. Nowaczyński podkreśla zgodność utworów z materiałem historycznym , bardzo zresztą skrupulatnie zbieranym. Było to zjawisko odosobnione. W MP dramaturdzy wykorzystywali historię jako scenerię lub maskę.

18

---