W jaki sposób patrioci walczyli o poprawę Rzeczypospolitej?

W drugiej połowie XVIII w. trudna sytuacja Polski, zagrożonej w swym bycie narodowym przez zaborczych sąsiadów, oraz prądy oświeceniowe płynące z Fran­cji spowodowały ruch umysłowy o szerokim zasięgu, którego celem było ratowa­nie ojczyzny. Taki cel postawili sobie oświeceni patrioci z królem na czele i w myśl hasła sformułowanego przez Immanuela Kanta: „Sapere aude!” chcieli posługi­wać się rozumem, by oświecać innych i naprawiać świat.

Pierwsze działania mądrych i odważnych obserwujemy około 1740 r., gdy Sta­nisław Konarski założył Collegium Nobilium dla młodzieży szlacheckiej. Rozpo­częła się w ten sposób reforma szkolnictwa w zakonie pijarów, a potem jezuitów. Ludzie oświeceni wierzyli, iż wszelkie zmiany należy rozpoczynać od zmiany w świadomości ludzkiej, a tę najłatwiej kształtować u ludzi młodych. W 1747 r. bracia Załuscy założyli pierwszą w Europie bibliotekę publiczną, gromadząc w niej dzieła autorów polskich i obcych, skupowane w całej Europie. Naprawa świata obejmowała również język, „zepsuty” w czasach saskich - podjął ją Stani­sław Konarski w dziele O poprawie wad wymowy. Dzieła Stanisława Leszczyń­skiego Głos wolny wolność ubezpieczający i Stanisława Konarskiego O skutecz­nym rad sposobie rozpoczynają rozwój publicystyki oświeceniowej, radzącej jak zmienić ustrój szlacheckiej Rzeczypospolitej. W ten sposób zarysowały się ogólne kierunki ataku oświeconych na pozycje konserwatywnych Sarmatów, by zmienić ich zapatrywania i przygotować grunt pod reformy.

Po elekcji Stanisława Augusta obóz reformatorski skupił się wokół króla i ba­talia przybrała na sile. W 1765 r. zaczął wychodzić „Monitor”, pierwsze w Polsce czasopismo, będące trybuną przygotowywanych reform. Ostoją mądrych patrio­tów stał się też teatr, założony również z inicjatywy króla w 1765 r.

W komediach Franciszka Bohomolca, Franciszka Zabłockiego, potem Juliana Ursyna Niemcewicza występują również postacie ośmieszanych Sarmatów, fircyków i modnych dam, przeciwstawione światłym, mądrym zwolennikom reform.

Kolejną inicjatywą króla było założenie Szkoły Rycerskiej, kształcącej ofice­rów dla przyszłej nowoczesnej armii polskiej. Jak widzimy, działalność oświeco­nych jest przemyślana, jest ofensywą rozumu, atakiem na świadomość ludzką w celu zmiany przekonań.

Działania te zostały zahamowane przez wydarzenia związane z konfederacją barską i pierwszy rozbiór Polski w 1772 r., ale nie przerwało to usiłowań tych, którzy „ odważyli się być mądrymi”.

Dużą rolę odgrywa w tym czasie mecenat królewski. Podczas słynnych obia­dów czwartkowych król gromadzi artystów i uczonych, pomaga im finansowo, inspiruje działalność naukową (historia Polski pisana przez A. Naruszewicza), li­teracką (I. Krasicki, S. Trembecki) i artystyczną (Merlini, Canaletto, Bacciarelli). W kręgu obiadów czwartkowych powstał pomysł założenia Komisji Edukacji Na­rodowej (1773 r.). Było to przedsięwzięcie pionierskie. Objęło reformą uniwersy­tety i wszystkie szkoły średnie, czyniąc z nich nowoczesne placówki. Rozpoczęto też zakładanie szkół elementarnych, zreformowano programy nauczania, opraco­wano podręczniki szkolne.

Ta wielka inicjatywa zaowocowała po prawie 20 latach, w czasach Sejmu Cztero­letniego. Zwieńczeniem wszystkich wysiłków oświeconych była Konstytucja 3 Maja, która stanowiła podstawę pod stworzenie z Polski nowoczesnego państwa.

Powtarzam jeszcze raz - działalność ta była przemyślana, planowa: zmierzała poprzez podniesienie poziomu oświaty i kultury do zmiany świadomości i przeko­nań, a w końcu do reform. Mądra działalność, niestety, w sferze politycznej zakoń­czyła się niepowodzeniem. Konfederacja targowicka była dowodem, że nie wszy­stkich udało się przekonać, gdyż Sejm Czteroletni, Konstytucja 3 Maja, powstanie kościuszkowskie i wreszcie lata niewoli, w których przetrwała świadomość naro­dowa, a polska kultura, zwłaszcza literatura, osiągnęła szczyty rozwoju, świadczą, że wysiłki patriotów polskich nie poszły na marne.

„Niech każdy ma szczęśliwość powszechną w pamięci I miłość własną - kraju miłości poświęci.”

- pisał J. U. Niemcewicz w Powrocie poślą. Zdanie to stało się drugim hasłem oświecenia polskiego. Tak postępowali i do tego wzywali Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj, wielcy publicyści z czasów Sejmu Czteroletniego, nawołujący do refor­my państwa (Staszic - Uwagi nad życiem Jana Zarnoyskiego i Przestrogi dla Pol­ski, Kołłątaj - Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka).

Do tego nawoływał w swych bajkach i satyrach I. Krasicki, a J. U. Niemcewicz w Powrocie posła. Po to stworzyli szereg postaci pozytywnych, które miały być wzorami do naśladowania - takich jak Podkomorzy i Walery z Powrotu posła, Mikołaj Doświadczyński i Pan Podstoli z powieści Krasickiego. Tacy wreszcie byli żołnierze powstania kościuszkowskiego i Legionów Dąbrowskiego, którzy już w inny sposób służyli ojczyźnie i przenieśli ideę poświęcenia dla kraju, trakto­waną jako najświętszy obowiązek, do następnej epoki - do romantyzmu.

---