Rozdział XI

Analiza zagrożenia przedsiębiorstwa bankructwem

Aktualne uwarunkowania światowej gospodarki rynkowej charakteryzują się gwałtownymi przemianami cywilizacyjnymi, postępującymi procesami globalizacji, rozwojem rynków kapitałowych i korporacji transnarodowych oraz rosnącym skomplikowaniem sieci powiązań w gospodarce. Występujące turbulencje i zawiłości w otoczeniu przedsiębiorstw, rosnąca złożoność procesów politycznych, społecznych i ekonomicznych, nasilająca się konkurencja na rynkach krajowych i zagranicznych, progresywne skracanie się cyklu życia produktów i technologii przyczyniają się do wzrostu niepewności i ryzyka w ich działalności. Zjawiska te powodować mogą sytuacje kryzysowe w cyklu życia przedsiębiorstwa, które w przypadku braku podjęcia odpowiednich środków zaradczych, przyczyniać się mogą do rosnącego zagrożenia bankructwem.

Pojęcia „bankructwo” i „upadłość” używane są często, dla uproszczenia, zamiennie. Jednak w aspekcie ekonomicznym znajduje raczej zastosowanie pojęcie bankructwo, podczas gdy w aspekcie prawnym używany jest zasadniczo termin upadłość.

Bankructwo, z ekonomicznego punktu widzenia, oznacza sytuację jednostki, która nie jest w stanie samodzielnie kontynuować działalności bez udzielenia jej pomocy z zewnątrz polegającej, np. na umorzeniu części długów i (lub) przesunięciu terminu ich spłaty, zawarciu ugody z bankiem w zakresie restrukturyzacji długu, dokapitalizowanie lub przejęcie przedsiębiorstwa przez inne podmioty, pomoc państwa w formie udzielenia gwarancji, przejęcia zarządu i dokapitalizowanie. [Korol, Prusak, 2005, s.12] Nie każde bankructwo ekonomiczne musi więc oznaczać upadłość w sensie prawnym, lecz prawie każda upadłość w rozumieniu prawa oznacza bankructwo ekonomiczne.

Upadłość, z prawnego punktu widzenia w przeciwieństwie do bankructwa ekonomicznego jest ustalana sądownie. Jest to specjalny rodzaj przymusu zaspokojenia wierzytelności, dopuszczalnego w razie niewypłacalności dłużnika i skierowanego do całego jego majątku[S.Gurgal, 2000, s.XV]. Postępowanie prawne obejmuje tutaj różne procedury, np. ogłoszenie upadłości, przeprowadzenie procesu upadłościowego, itd.

Z pojęciem bankructwa związane są takie pojęcia, jak: likwidacja, niewypłacalność, brak płynności oraz niepowodzenie finansowe [Korol, Prusak,2005, s.15-16]

Likwidacja przedsiębiorstwa ma na celu zakończenie działalności jednostki, które skutkuje wykreśleniem z rejestru. Likwidacja jest często rezultatem ogłoszenia upadłości, może jednak dotyczyć przedsiębiorstwa, które nie wykazuje przesłanek bankructwa. Wtedy jej głównym powodem jest spieniężenie majątku przedsiębiorstwa, spłata zobowiązań oraz podział pozostałych środków pieniężnych i majątku pomiędzy udziałowców.

Niewypłacalność przedsiębiorstwa oznacza sytuację, gdy wartość rynkowa majątku jest niższa od sumy wszystkich zobowiązań firmy, natomiast brak płynności występuje, gdy jednostka nie jest w stanie regulować terminowo swoich zobowiązań. W rezultacie przedsiębiorstwo może być wypłacalne i nie mieć płynności, a także może być niewypłacalne i mieć płynność. Zarówno niewypłacalność jak i brak płynności stanowią przesłanki ogłoszenia upadłości w aspekcie prawnym (ustawodawca w prawie upadłościowym i naprawczym nie rozróżnia tych pojęć).

Niepowodzenie finansowe jest natomiast pojęciem szerszym. Może oznaczać zarówno bankructwo, jak i prowadzenie działalności, która nie przynosi oczekiwanych korzyści.

Bankructwo przedsiębiorstw uznawane jest za nieodłączny element gospodarki rynkowej. Traktowane jest jako naturalny przejaw selekcyjnego działania mechanizmu rynkowego. Oznacza ono bowiem według J. Schumpetera[Kapitalizm, Socjalizm, Demokracja,, 1995,s.110-111] „twórcze zniszczenie”, eliminowanie przedsiębiorstw, które zamiast tworzyć nową wartość, ją trwonią. Dzięki temu powstają lepsze warunki, do tworzenia nowych przedsiębiorstw, a to z punktu widzenia makroekonomicznego może być pożądane, gdyż stymuluje wzrost gospodarczy i sprzyja korzystnym przemianom strukturalnym. Instytucja upadłości umożliwia także odrodzenie się przedsiębiorstwa uznanego za bankruta. Upadłość nie zawsze musi oznaczać likwidację. Przeprowadzenie restrukturyzacji przez upadłość umożliwić może dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa, jednak z innym właścicielem.

Bankructwo jednak, wywołuje także, szereg negatywnych skutków o charakterze ekonomicznym i społecznym. Bankructwo sprawia, że straty ponoszą nie tylko właściciele, ale także wierzyciele, odzyskując zwykle jedynie niewielką część wierzytelności, kooperanci tracący odbiorców lub dostawców. Właściciele ponoszą zwykle dolegliwe straty, gdyż z ich majątku w pierwszej kolejności zaspokajane są wszelkie zobowiązania, a jedynie część majątku, która pozostanie po pełnym zaspokojeniu roszczeń wierzycieli jest im zwracana. Ponadto bankrut ponosi koszty bankructwa, które trudno jest w praktyce przedsiębiorstw zmierzyć. Podzielić je można na dwie grupy[M. Jerzemowska, 1999,s.101]:

- Koszty bezpośrednie spowodowane powstaniem kosztów sądowych, administracyjnych, wynagrodzeń pracowników, menedżerów i ekspertów, aukcji, wyceny. Koszty te powinny być relatywnie niskie, jednak z doświadczeń polskich wiadomo, że koszty postępowania są nieraz bardzo wysokie i pokrywane kosztem interesów wierzycieli. [T.Gruszecki, Wybrane aspekty instytucjonalne, red. E. Mączyńska, 2008, s. 101 i n.] Niestety regulacje ustawowe nie określają limitu kosztów postępowania. Ustawa daje „wolną rękę” sądowi, sędziemu-komisarzowi, syndykowi itd. do występowania z wnioskami o różne analizy i ekspertyzy, bez żadnego pułapu ograniczenia kosztów, które są ostatecznie pokrywane z masy upadłości lub zmniejszają wielkość należności wierzyciela z układu.

- Koszty pośrednie tworzone przez koszty umów wynikające ze zmienności polityki inwestycyjnej firmy i decyzji dotyczących alokacji jej zasobów. Obejmują one utraconą sprzedaż i zyski, koszty powstające na skutek restrykcji finansowych stosowanych wobec firmy oraz straty wywołane niechęcią do prowadzenia interesów z jednostką mającą trudności finansowe.

Szkody natury społecznej spowodowane są głównie utratą pracy przez zatrudnionych, co oddziałuje znacząco na wzrost bezrobocia.

Dodatkowym zagrożeniem w warunkach globalizacji może być łatwe rozprzestrzenianie się „efektu domina” sytuacji kryzysowych i „wirusa bankructwa”, a tym samym jego negatywnych skutków ekonomiczno-społecznych w skali i tempie trudnym do przewidzenia.

Rozwiązywaniu problemów przedsiębiorstw zagrożonych bankructwem służyć mogą:

- prawne i instytucjonalne uwarunkowania upadłości przedsiębiorstw,

- zastosowanie modeli wczesnego ostrzegania w identyfikacji zagrożenia przedsiębiorstw upadłością.

11. 1. Prawne i i instytucjonalne uwarunkowania upadłości

Geneza unormowania upadłości w ustawodawstwie polskim sięga czasów zaborów, kiedy obowiązywały cztery różne ustawodawstwa dzielnicowe. Zostały one zastąpione dopiero 24 października 1934 roku dwoma rozporządzeniami Prezydenta Rzeczypospolitej regulującymi postępowanie upadłościowe i układowe, które od 1 stycznia 1935 roku obowiązywały na całym terenie Rzeczpospolitej. Pomimo, iż oba rozporządzenia nie zostały uchylone w PRL, to w istocie były martwe. [T.Gruszecki, Wybrane aspekty instytucjonalne, red. E. Mączyńska, 2008, s. 101 i n.]

Od 1 października 2003 roku obowiązuje w Polsce Ustawa z dnia 28 lutego 2003 - Prawo upadłościowe i naprawcze.[ Dz.U. z 2003 r. nr 60, poz. 535 z póź. zm.] W ustawie tej połączono trzy ścieżki prawne dotyczące postępowania upadłościowego, układowego oraz naprawczego.

Ustawa ukierunkowana jest na pogodzenie dwóch celów[T.Gruszecki, Wybrane aspekty instytucjonalne, red. E. Mączyńska, 2008, s. 103-104 ]:

- optymalne zaspokojenie interesów wierzycieli oraz pogodzenie ich interesów,

- zachowanie, przetrwanie przedsiębiorstwa, jeśli jest to ekonomicznie uzasadnione.

Według tej ustawy zdolność upadłościową posiada przedsiębiorca. Określono w niej dwie główne przesłanki ogłoszenia upadłości:

1. Dłużnik jest jednostką niewypłacalną, co oznacza, że nie jest w stanie regulować swoich wymagalnych zobowiązań lub jego zobowiązania przekraczają wartość posiadanego majątku (nawet jeżeli zobowiązania te na bieżąco reguluje, czyli zachowuje na razie płynność finansową).

Sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli nieuregulowane zobowiązania są stosunkowo niewielkie (do 10% sumy bilansowej) i nie upłynęło więcej niż 3 miesiące od dnia, kiedy stały się wymagalne.

Ogłoszenie upadłości ze względu na nadmierne zadłużenie majątku dotyczyć może jednostek, w których istnieje domniemanie, iż sytuacja taka doprowadzi w konsekwencji do ogłoszenia niewypłacalności z powodu zaprzestania płacenia długów. Chodzi tutaj o uprzedzenie zdarzenia i niedopuszczenie do całkowitego zaprzestania płacenia długów.

2. Dłużnik posiada majątek, którego wartość jest wystarczająca, aby pokryć koszty postępowania upadłościowego.

W ustawie przewidziano ponadto możliwość przeprowadzenia postępowania naprawczego, którego przesłanką jest zagrożenie przedsiębiorcy niewypłacalnością. Oznacza to, że na podstawie bieżącej oceny sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa, przewiduje się w niedalekiej przyszłości, że stanie się ono niewypłacalne.

Wszczęcie postępowania upadłościowego następuje na wniosek uprawnionego podmiotu, tzn. dłużnika, dla którego wystąpienie z wnioskiem jest obowiązkiem, lub wierzycieli. Wniosek rozpatrywany jest przez rejonowy sąd gospodarczy w miejscu siedziby głównego zakładu przedsiębiorstwa dłużnika, miejscu zamieszkania lub siedziby dłużnika, jeżeli nie ma on przedsiębiorstwa w Polsce. Sąd ma dwa miesiące na rozpatrzenie wniosku o ogłoszenie upadłości i wydanie orzeczenia. Sąd wydaje orzeczenie o ogłoszeniu upadłości wraz z likwidacją majątku dłużnika lub możliwością zawarcia przez niego układu z wierzycielami.

Procedura postępowania upadłościowego obejmuje dwa etapy. Pierwszy etap to postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości, podczas którego sąd bada czy zaistniały wystarczające przesłanki do jej ogłoszenia, a etap drugi to właściwe postępowanie upadłościowe, które może przybierać formę likwidacyjną lub restrukturyzacyjną tj. z możliwością zawarcia układu z wierzycielami [Hołda, Micherda, 2007, s. 90-91]. W formie likwidacyjnej wyróżnić można kolejne etapy: sporządzenie spisu wierzytelności, spis inwentarza, spieniężenie masy upadłości i zakończenie postępowania upadłościowego poprzez podzielenie majątku dłużnika. Procedury dotyczące ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu są odmienne.

Prawo upadłościowe i naprawcze jest ważnym elementem nadzoru korporacyjnego [Jerzemowska, Campbell, 2005,s.191-203]. Jego zadaniem jest tworzenie zasad działania, procedur, systemów i struktur, za których pomocą rada (dyrektorów lub nadzorcza) nadzoruje i kieruje działaniami spółki mając na względzie interes akcjonariuszy [OECD, 2004, s.1-2].

Nadzór korporacyjny ma istotny, dwukierunkowy wpływ na pomniejszenie ryzyka upadłości spółki akcyjnej, bowiem ukierunkowanie na maksymalizację interesów właścicieli uwarunkowane jest równoczesną realizacją priorytetów wierzycieli. Dobry system nadzoru korporacyjnego powinien chronić interesy akcjonariuszy oraz wierzycieli ( pozostałych grup) oraz przeciwdziałać transformowaniu korzyści pomiędzy grupami interesariuszy.

11.2. Przyczyny i symptomy upadłości przedsiębiorstw

W podstawowej koncepcji cyklu życia przedsiębiorstwa wyróżnia się cztery fazy jego rozwoju: narodzin, wzrostu, dojrzałości i schyłku (likwidacji). Po okresie wzrostu i stabilizacji następuje faza spadkowa w konsekwencji prowadząca do likwidacji. Czas trwania poszczególnych faz jest różny dla każdej jednostki i może być kształtowany przez odpowiednie zarządzanie wewnętrzne oraz przez wpływ czynników zewnętrznych. Istotne jest wobec tego dogłębne poznanie przyczyn wywołujących bezpośrednio lub pośrednio zjawisko upadłości przedsiębiorstwa.

Przedsiębiorstwa wykazują zwykle objawy - symptomy sytuacji kryzysowych na długo przedtem zanim dojdzie do ich upadłości.

Ogół przyczyn wywołujących zjawiska kryzysowe w przedsiębiorstwie podzielić można na dwie grupy: zewnętrzne (egzogeniczne) i wewnętrzne (endogeniczne) (Rys.11.1.) Wczesne rozpoznanie tych przyczyn, obserwacja symptomów wskazujących na pogorszenie się sytuacji przedsiębiorstwa oraz odpowiednio wczesne zastosowanie instrumentów zapobiegających rozwojowi sytuacji kryzysowych, uchronić mogą przedsiębiorstwo przed upadłością.

Rysunek 11.1. Przyczyny upadłości przedsiębiorstwa

Źródło: Opracowanie własne.

Przyczyny zewnętrzne pochodzą zasadniczo z otoczenia przedsiębiorstwa, w którym ono funkcjonuje. Można je podzielić na makroekonomiczne, w tym na: zagraniczne i krajowe oraz regionalne i branżowe.

Czynniki zagraniczne mogą wiązać się z zakłóceniami na rynkach międzynarodowych ( np. kapitałów, paliw, zbóż) i wynikać z konfliktów militarnych, walki konkurencyjnej znaczących producentów, poważnych kataklizmów spowodowanych siłami natury, restrykcyjnością polityki celnej itp. Wywoływać mogą znaczne zmiany cen, trudności zaopatrzenia w surowce lub zbytu produktów. Wpływ mogą też mieć postanowienia międzynarodowych organizacji finansowych, takich jak: Bank Światowy czy Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Duży wpływ ma ogólna sytuacja ekonomiczna za granicą i w kraju zależna od aktualnej fazy cyklu koniunkturalnego, w której znajdują się dane gospodarki.

Makroekonomiczne czynniki krajowe mogące mieć istotny wpływ na powstanie sytuacji kryzysowej w przedsiębiorstwie obejmują : sytuację ekonomiczną w kraju, poziom bezrobocia, procesy inflacyjne, politykę fiskalną i pieniężną oraz zmiany przepisów. Czynniki regionalne mogą się pokrywać z krajowymi lub wykazują odmienne nasilenie tych czynników w zależności od regionu kraju.

Czynniki sektorowe dotyczą bliższego otoczenia przedsiębiorstwa i dlatego mogą być silnie kryzysotwórcze. Wśród tych czynników na szczególną uwagę zasługiwać mogą: spadek popytu rynkowego, silna konkurencja, niekorzystne zmiany cen i przepisów prawa, siła oddziaływania dostawców i oferentów substytutów, kondycja przedsiębiorstw współpracujących oraz wielkość i struktura popytu na dane produkty.

Źródeł przyczyn wewnętrznych upadłości należy dopatrywać się w samym przedsiębiorstwie, gdyż są one zależne od zmian zaistniałych w danej jednostce gospodarczej. Zasadniczo wśród czynników wewnętrznych wyróżnić można przyczyny związane z zarządzaniem i organizacją firmy, finansowe, marketingowe oraz behawioralne.

Dominującym poglądem zarówno w teorii jak i praktyce jest przekonanie, iż głównym wewnętrznym czynnikiem sprawczym kryzysu w przedsiębiorstwie są błędy w obszarze zarządzania, dotyczące zarówno sfery strategicznej, taktycznej i organizacyjnej. Wynikają one z: braku dostatecznej wiedzy i zdolności poprawnego zarządzania, z nieodpowiednich postaw kierownictwa, ze złego zarządzania zasobami ludzkimi oraz ze złego kierowaniem procesami produkcyjnymi. Istotnym deficytem kadry zarządzającej jest brak zdolności adaptacyjnych do zmieniającego się otoczenia. Dobre zarządzanie pozbawione jest awersji do zmian, które są niezbędne w turbulentnym otoczeniu przedsiębiorstw. Przejawem słabości zarządzania jest brak przyszłościowych realnych planów rozwoju przedsiębiorstwa, brak wizji i jasnej strategii działania, w szczególności w zakresie innowacji. Łączy się to często z brakiem korzystania z usług specjalistów-doradców z zewnątrz oraz niechęcią do delegowania odpowiedzialności. Brak nadzoru i odpowiednio zorganizowanej kontroli wewnętrznej, słaby kontakt z podwładnymi stanowi również poważny błąd w zarządzaniu. Błędne decyzje przy: podejmowaniu działań w skali przekraczającej możliwości finansowe, nieudanych wielkich przedsięwzięciach oraz nieudanych przejęciach mogą istotnie przyczynić się do upadłości przedsiębiorstw.

Problemy w zarządzaniu potęgują nieprawidłowości organizacyjne[ Zelek, Gwarek, 2000, s.53] mające swoje odzwierciedlenie w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa oraz inercji i bałaganie organizacyjnym. Nieprawidłowościami w zakresie organizacji mogą być: brak lub wydłużenie czasu podejmowania decyzji, utrudnienia w kooperacji, przerost biurokracji, zła hierarchia ważności spraw w firmie, przerost biurokracji, rozbieżność celów właścicieli, zarządu, pracowników, zaniedbanie szkoleń oraz tendencje kosztotwórcze.

Problemy w zarządzaniu zasobami ludzkimi wzmagają częste zmiany na stanowiskach kierowniczych, opuszczenie kadry rezerwowej oraz osobiste kłopoty członków kadry zarządzającej. Za negatywne zjawisko postrzega się tutaj silną pozycję przetargową związków zawodowych, strajki, znaczne zwolnienia pracowników, zmniejszenie efektywnego funduszu czasu pracy, niechęć do wypłaty pensji pracownikom oraz ograniczenia świadczeń socjalnych. Defraudacje i oszustwa postrzegane są także jako ważne symptomy mogące doprowadzić do kryzysu w firmie. Tym negatywnym zjawiskom towarzyszyć mogą niekorzystne objawy behawioralne[ Zelek, Gwarek, 2000, s.53] np.: spadek morale pracowników, rozluźnienie dyscypliny formalnej lub jej przerost, konflikty interpersonalne i międzygrupowe, wzrost znaczenia grup nieformalnych itp.

Błędy w polityce finansowej przedsiębiorstwa stanowią obok błędów w zarządzaniu jedną z głównych przyczyn bankructwa przedsiębiorstw. Symptomami pogarszającej się sytuacji finansowej przedsiębiorstwa mogą być w szczególnośc[Bednarski, 2001, s.167]:

• znaczące zmniejszenie się kwoty zysku lub powstanie straty netto, szczególnie gdy z taką sytuacją mamy do czynienia w dłuższym okresie,

• niska wartość wskaźników płynności,

• powtarzająca się przewaga czynników ekstensywnych nad intensywnymi w kształtowaniu przychodów ze sprzedaży i wyniku finansowego,

• wzrost zapotrzebowania na kredyty i pożyczki oraz pojawiające się opóźnienia w ich spłacie,

• wzrost zobowiązań wobec dostawców i instytucji publicznoprawnych, w tym zobowiązań przeterminowanych,

• wzrost kosztów operacji finansowych, głównie z tytułu płaconych odsetek ( w tym także odsetek karnych),

• pozyskiwanie środków na finansowanie bieżącej działalności poprzez dyskontowanie weksli i papierów wartościowych oraz wyprzedaż zapasów produktów i składników majątku trwałego po niższej cenie,

• rosnące zamrożenie środków w inwestycjach niezakończonych w terminie,

• wzrost stanu produkcji niezakończonej oraz zapasów wyrobów trudno zbywalnych, występowanie zapasów materiałów przeterminowanych i wadliwa struktura zapasów.

Za podstawowe błędy w polityce finansowej upadłych przedsiębiorstw uznaje się złe zarządzanie kapitałem obrotowym, niedokapitalizowanie oraz nieprawidłową strukturę finansowania. [Baldwin, Gray, Johnson, Proctor, Rafiguzzaman, Sabourin, 1997, s.26-29] Za kryzysotwórcze czynniki w tym obszarze uznać można w szczególności: wadliwą strukturę finansowania przedsiębiorstwa, wysoki wskaźnik dźwigni finansowej, pokrycie znacznej części majątku firmy kredytami krótkoterminowymi, ostrożną, konserwatywną polityką finansową charakteryzującą się „nadpłynnością”, która prowadzi do obniżenia stopy zwrotu i wzrostu kosztu kapitału. Ważnym uchybieniem w obszarze finansowym jest brak planów finansowych, prognoz przepływów pieniężnych, systemów kosztowych, budżetowania czy monitorowania kluczowych mierników efektywności.

Błędna polityka marketingowa uznawana jest także za poważny czynnik sprzyjający bankructwu. Błędy w strategii cenowej, brak produktu niszowego, zawyżone koszty w stosunku do konkurencji mogą przyczynić się do spadku pozycji rynkowej firmy i niezdolności do konkurowania cenowego. Wysokie koszty produkcji, wysokie koszty materiałów oraz zaangażowanie nadmiernych środków produkcji stanowią poważne przyczyny bankructwa przedsiębiorstw.

Bankructwo przedsiębiorstwa jest z reguły wywołane kilkoma czynnikami jednocześnie, zarówno o charakterze zewnętrznym lub wewnętrznym. Sygnały i symptomy pogarszającej się sytuacji przedsiębiorstwa pojawiają się zwykle (pomijając zdarzenia nadzwyczajne) na długo przed bankructwem i mogą być rezultatem procesów powolnych, stopniowych i mało zauważalnych. Przedsiębiorstwa wykazują objawy stagnacji , pasywnej nieskutecznej strategii rynkowej, niewykorzystania w pełni posiadanych zasobów oraz nieefektywnego zarządzania. Symptomy te pokazują, że jeżeli nie dojdzie do szybkich działań naprawczych, to przedsiębiorstwo zbankrutuje.

11.3. Systemy wczesnego ostrzegania jako instrumenty oceny przedsiębiorstwa zagrożonego bankructwem

Skala niepewności i ryzyka w działalności przedsiębiorstw zależy od trafności postrzegania otoczenia, a głównie antycypacji zachodzących w nim zmian. Obecnie głównym źródłem sukcesu przedsiębiorstwa staje się prospektywna znajomość otoczenia i swego wnętrza. Wczesne zidentyfikowanie sygnałów nadchodzącego kryzysu oraz szybkie podjęcie decyzji uzdrawiających przedsiębiorstwo powinno być jednym z podstawowych zadań w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Stawia to przed teorią i praktyką zarządzania nowe wyzwania, a przewidywanie zagrożenia bankructwem jest jednym z bardziej eksplorowanych w ostatnich latach problemów ekonomicznych.

Poszukiwania nowych instrumentów i technik doprowadziło do opracowania systemów wczesnego ostrzegania (SWO). Są one typem systemu informacyjnego przedsiębiorstwa, którego podstawowym zadaniem jest sygnalizowanie, z możliwym do uzyskania wyprzedzeniem, nadchodzących zagrożeń i szans[Cabała, 2008, s. 37].

Skuteczne funkcjonowanie SWO powinno być pomocne w pozyskaniu dodatkowego czasu na podjęcie określonych działań antycypujących przyszłe zagrożenia i wykorzystanie szans oraz w ograniczeniu ryzyka przedsiębiorstwa przez rozpoznanie przyszłego otoczenia i możliwości działań antycypujących i prewencyjnych[Kuc, 2006, s.258].

Budowa modelu SWO obejmować może szereg etapów, a mianowicie: określenie celu budowy modelu oceny zagrożenia bankructwem, zdefiniowanie przedsiębiorstwa zagrożonego upadkiem, dobór materiału statystycznego, określenie zmiennych objaśniających, dobór technik do budowy modelu, wyznaczenia punktu granicznego, testowanie oszacowanych modeli przy wykorzystaniu obiektów spoza próby uczącej oraz analiza porównawcza modeli oceny zagrożenia upadkiem.

Etap doboru właściwych zmiennych objaśniających uznaje się za bardzo ważny, gdyż od niego zależy poprawność rezultatów badania. Ideą jest ograniczenie liczby wskaźników i wybór jedynie takich, które cechują się najwyższą diagnostycznością i stosunkowo dużą pojemnością informacyjną.

W doborze techniki budowy modelu istnieje możliwość wyboru metody spośród wielu służących diagnozowaniu i wczesnemu prognozowaniu ewentualnych trudności finansowych.

W prognozowaniu upadłości przedsiębiorstw mogą znaleźć zastosowanie następujące metody:

• klasyczna analiza wskaźnikowa,

• modele analizy dyskryminacyjnej,

• modele logitowe,

• sieci neuronowe.

W praktyce światowej w prognozowaniu upadłości najbardziej rozpowszechnioną techniką jest analiza dyskryminacyjna, modele logitowe oraz sieci neuronowe. Klasyczna analiza wskaźnikowa, regresja liniowa, systemy ekspertowe, teoria chaosu, algorytmy genetyczne znajdują mniejsze zastosowanie.

Klasyczna analiza wskaźnikowa w prognozowaniu upadłości wykorzystuje wskaźniki: płynności, rentowności, zadłużenia i obsługi długu, efektywności wykorzystania majątku oraz rynku kapitałowego, które zostały wyczerpująco przedstawione we wcześniejszych rozdziałach niniejszej książki

Jednym z popularniejszych systemów analizy wskaźnikowej zagrożenia bankructwem jest metoda E. Mączyńskiej nazwana „ szybkim testem” (QT -Quick Test).

Chociaż, metoda ta opiera się tylko na czterech wskaźnikach, to pozwala ona na ocenę kluczowych dla egzystencji firmy obszarów, w szczególności analizuje stabilność finansową, rentowność i zdolność do generowania nadwyżek finansowych.

Wskaźnikom „szybkiego testu” nadaje się oceny z pięciostopniowej skali - od najwyższej (1) do najniższej (5) według specjalnych kryteriów przedstawionych w tabeli 13.1.

Najwyższa skala ocen znajduje zastosowanie dla przedsiębiorstw „zdrowych” wykazujących bardzo dobry poziom wskaźników, natomiast najniższa dla jednostek zagrożonych upadłością

Tabela 11.1 Kryteria oceny finansowej przedsiębiorstwa za pomocą „Quick Test”

Wskaźnik	Kryteria oceny
		Bardzo dobra (1)	Dobra (2)	Średnia (3)	Zła (4)	Zagrożenie upadłością (5)
Iloraz kapitału własnego i aktywów	> 30%	> 20%	> 10%	< 10%	Ujemny
Iloraz CF i przychodów	> 10%	> 8%	> 5%	< 5%	Ujemny
ROA	> 15%	> 12%	> 8%	< 8%	Ujemny
Zadłużenie w latach	< 3 lata	< 5 lat	< 12 lat	> 12 lat	> 30 lat

Źródło: [Siedlecki, , 2007, s.140].

Modele analizy dyskryminacyjnej

W praktyce światowej najpopularniejszymi metodami prognozowania upadłości przedsiębiorstw są modele oparte na analizie dyskryminacyjnej, które znajdują zastosowanie w ponad 30% przeprowadzanych analiz[Hołda, B.Micherda,2007., s.95]

.Modele analizy dyskryminacyjnej obejmują dosyć liczną grupę metod jedno- i wielowymiarowych. Modele jednowymiarowe dominowały w początkowej fazie rozwoju prognozowania upadłości przedsiębiorstw. Polegają one na doborze eksperckim wskaźników i dla każdego z nich z osobna poszukuje się punktu granicznego, który pozwala zakwalifikować najwięcej badanych jednostek do odpowiednich grup.

Za prekursora jednowymiarowych modeli wczesnego ostrzegania uznawany jest P.J.Fitzpatrick, który w 1932 roku jako pierwszy dokonał zastosowania metody porównawczej do równoległego badania wskaźników finansowych charakteryzujących funkcjonujące przedsiębiorstwa amerykańskie i bankrutów. Do najpopularniejszych modeli jednowymiarowych zaliczane są modele C.L. Merwina, P.Weibela oraz W.H. Beavera.

W.H. Beaver jako pierwszy podjął próbę empirycznego sprawdzenia, za pomocą odpowiednich metod testowych, możliwości zastosowania wskaźników finansowych do rozpoznania zagrożenia przedsiębiorstw niewypłacalnością.

Model Beavera obejmuje 6 wskaźników:

1. nadwyżka finansowa / kapitał obcy,

2. wynik netto/kapitał całkowity,

3. kapitał obcy/kapitał całkowity,

4. kapitał obrotowy/ aktywa całkowite,

5. aktywa bieżące/ zobowiązania bieżące,

6. (środki pieniężne + krótkoterminowe należności + papiery wartościowe przeznaczone do obrotu - zobowiązania bieżące) / (koszty operacyjne - amortyzacja).

Beaver określił krytyczną wartość dla każdego wskaźnika, która służyła do kwalifikacji przedsiębiorstw do zagrożonych i niezagrożonych upadłością.

Modele jednowymiarowe odróżniają się od modeli wielowymiarowych tym, że kwalifikacji badanych przedsiębiorstw jako zagrożonych upadłością dokonuje się na podstawie analizy każdego ze wskaźników osobno. Chociaż w badaniach tych wykorzystuje się kilka zmiennych finansowych, to modele te faktycznie są jednowymiarowe. Modele te umożliwiają jedynie rozróżnienie przedsiębiorstw każdorazowo ze względu na inne kryterium. Zatem nie zawsze jest możliwa jednoznaczna ocena ogólnej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. Dużo kontrowersji wzbudza ponadto ustalenie progowej wartości wskaźników, pogłębiając sceptycyzm co do trafności otrzymywanych prognoz, a tym samym zasadności implementacji tej metody Siemińska, 2002, s.202].

W przeciwieństwie do jednowymiarowych modeli wielowymiarowa analiza dyskryminacyjna umożliwia dokonanie klasyfikacji przedsiębiorstw na podstawie wielu zmiennych. Pozwala ona nie tylko na jednoczesne i spójne wykorzystanie co najmniej kilku informacji finansowych, lecz również uwzględnia większą zdolność predykcyjną niektórych wskaźników. Istota tej metody polega na zastosowaniu liniowej funkcji dyskryminacyjnej (modelu dyskryminacyjnego), czyli średniej ważonej wybranych wskaźników finansowych

[ Hamrol, przedsiębiorstwa, 2009, s.365]. Obliczona wartość funkcji umożliwia następnie sumaryczną ocenę kondycji przedsiębiorstwa poprzez zakwalifikowanie go do jednej z dwóch grup - firm niezagrożonych i zagrożonych upadłością.

Najpopularniejszym modelem prognozowania zagrożenia upadłością przedsiębiorstwa jest model opracowany w 1968r. w USA przez E.I. Altmana, pracownika Katedry Finansów Uniwersytetu New York[ Altman, , s. 589 i n.]. Jako pionier w wykorzystaniu wielowymiarowej analizy dyskryminacyjnej do prognozowania upadłości przedsiębiorstw opracował model zwany Z-score. Model ten opracował na podstawie danych dotyczących 66 przedsiębiorstw amerykańskich, z których połowa ogłosiła upadłość w latach 1946-1965. Druga, liczebnie równa grupa przedsiębiorstw nie zbankrutowała i nadal działała na rynku. Dla każdego przedsiębiorstwa w próbie autor modelu obliczył 22 relacje finansowe. Następnie, uwzględniając statystyczną istotność wskaźników, ich rzeczywistą zdolność predykcji oraz własny osąd, wybrał pięć, które wprowadził do modelu. W rezultacie tych badań Altman wyznaczył następującą postać funkcji:

Z = 1,2 X₁ + 1,4 X₂ + 3,3 X ₃ + 0,6 X₄ + 0,999X₅

gdzie:

X₁ - kapitał obrotowy netto / aktywa ogółem,

X₂ - zysk zatrzymany/ aktywa ogółem,

X₃ - zysk przed spłatą odsetek i opodatkowaniem / aktywa ogółem,

X₄ - rynkowa wartość kapitału akcyjnego / zobowiązania całkowite,

X₅ - przychody ze sprzedaży / aktywa ogółem.

Na podstawie tego modelu oraz danych finansowych badanych firm ustalono wartość graniczną Z=2,675, dla której największy procent przewidywań okazał się trafny. Przedsiębiorstwa, które wykazywały wyższą wartość funkcji dyskryminacyjnej (Z > 2,675) klasyfikowano jako „niebankrutów”, natomiast te o niższej wartości funkcji (Z< 2,675) oceniano jako potencjalnych bankrutów. Następnie ustalono trzy przedziały wartości Z różnicujące przedsiębiorstwa z punktu widzenia predykcji bankructwa:

Z < 1,81 - poważne zagrożenie bankructwem,

1,81< Z < 2,99 - „szara strefa”, ryzyko błędnej oceny stopnia ryzyka upadłości,

Z > 2,99 - zadowalająca kondycja finansowa przedsiębiorstwa, dla którego prawdopodobieństwo upadłości jest niewielkie.

W oparciu o badania przedsiębiorstw na rok przed ich bankructwem model okazał się wyjątkowo dokładny, a jego skuteczność w predykcji upadłości ustalono na poziomie 95%. Jednak w badaniach na dwa lata przed bankructwem skuteczność modelu spadła do 83%.

Model Altmana opracowany w 1968 roku odnosił się jedynie do spółek notowanych na giełdzie. W wyniku dalszych badań opracował w 1984 r. kolejny model dla spółek niegiełdowych, który przyjął następującą postać[ Altman, 1984, s.171 i n.]:

Z = 0,717X₁ + 0,847X₂ + 3,107X₃ + 0,42X₄ + 0,999X₅

W modelu tym we wskaźniku X₄ wartość rynkowa kapitału akcyjnego została zastąpiona wartością księgową kapitału własnego. Pozostałe wskaźniki pozostały bez zmian, a jedynie zmieniono wartości współczynników oraz wartości przedziałów klasyfikacyjnych. Przedsiębiorstwa zagrożone bankructwem charakteryzują się Z<1,23, dla jednostek o dobrej kondycji finansowej Z>2,90, a wartości Z z przedziału <1,23 ; 2,90> oznaczają szarą strefę jednostek z nieokreśloną kondycją finansową.

W 1984 roku Altman wykazał, że modele służące do przewidywania upadku przedsiębiorstw w zasadzie powinny znajdować zastosowanie w kraju, w którym zebrano dane do ich opracowania[Altman, Caouette, 1998; Stasiewski, 1996, s.19].

Popularność i skuteczność modelu Altmana oraz rosnące zainteresowanie możliwością predykcji zagrożenia bankructwem przedsiębiorstw spowodowało rozwój badań nad kolejnymi modelami nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale również w Kanadzie, Japoni i Europie. Starano się wypracować modele adekwatne do warunków gospodarczych danego kraju, dostosować je do stanu prawnego, standardów rachunkowości, stabilności rynku i specyfiki przedsiębiorstw. Wybrane zagraniczne modele analizy dyskryminacyjnej zawarto w tabeli nr 11.2.

Rozwój gospodarki rynkowej w Polsce oraz wzrost problemu upadłości przedsiębiorstw wywołuje także zapotrzebowanie na rozwój metod oceny przedsiębiorstw zagrożonych upadłością. Próby aplikacji, a także adaptacji modeli wypracowanych w warunkach stabilnej i rozwiniętej gospodarki rynkowej do oceny przedsiębiorstw w Polsce, ze względu na odmienność i specyfikę warunków funkcjonowania krajowych i zagranicznych podmiotów gospodarczych, nie można uznać za satysfakcjonujące. Z tych względów w Polsce podjęto próby opracowania modeli przewidywania upadłości. Najczęściej stosowane w praktyce i charakteryzujące się najwyższą skutecznością modele zestawiono w tabeli nr 11.3.

Tabela 11.2 Wybrane zagraniczne modele wielowymiarowej analizy dyskryminacyjnej

Rok	Model	Funkcja	Wskaźniki	Punkty graniczne	Skuteczność modelu
1978	G. Springate	Z = 1,03X1 + 3,07X2 + 0,66X3 + 0,4X4	X1 - kapitał obrotowy netto/aktywa ogółem X2 - zysk przed opodatkowaniem i spłatą odsetek (EBIT)/aktywa ogółem X3 - zysk przed opodatkowaniem/zobowiązania bieżące X4 - sprzedaż netto/aktywa ogółem	Z = 0,862	83-88%
1982	J. Ko	Z = 0,868X1 + 0,198X2 + 0,048X3 + 0,115X4	X1 - zysk operacyjny/przychody ze sprzedaży X2 - wskaźnik obrotu zapasami (2 lata wstecz)/wskaźnik obrotu zapasami (3 lata wstecz) X3 - odchylenie standardowe zysku netto X4 - kapitał pracujący/zobowiązania ogółem X5 - wartość rynkowa kapitałów własnych/wartość księgowa	Z = 0,5	brak danych
1984	J. G. Fulmer	Z = 5,528X1 + 0,212X2 + 0,073X3 + 1,270X4 - 0,120X5 + 2,335X6 + 0,575X7 + 1,083X8 + 0,894X9 - 6,075	X1 - zysk zatrzymany/aktywa X2 - sprzedaż/aktywa X3 - zysk przed opodatkowaniem/kapitał własny X4 - przepływy pieniężne/zobowiązania całkowite X5 - zobowiązania całkowite/aktywa X6 - zobowiązania bieżące/aktywa X7 - log aktywa materialne X8 - kapitał obrotowy/zobowiązania całkowite X9 - log (EBIT/odsetki)	Z = 0	81-98%
1990	H. Koh & L. Killough	Z = -1,2601 - 0,8701X1 + 2,1981X2 + 0,1184X3 + 0,8960X4	X1 = (aktywa obrotowe - zapasy)/zobowiązania krótkoterminowe X2 = zysk skumulowany/aktywa ogółem X3 = wynik finansowy na jedną akcję (EPS) X4 = dywidenda na jedną akcję	Z = 0	93%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Korol, Prusak,2005,.s.92 i n.]; Prusak, s. 130-166; .Jędrzejewski , 2005, s. 99-105; Siemińska, 2002, s.200-222]

Tabela 11.3. Wybrane polskie modele wielowymiarowej analizy dyskryminacyjnej

Rok	Model	Funkcja	Wskaźniki	Punkty graniczne	Skuteczność modelu
1994	E. Mączyńska	W = 1,50X1 + 0,08X2 + 10,00X3 + 5,00X4 + 0,30X5 + 0,10X6	X1 = (amortyzacja + wynik finansowy z działalności operacyjnej)/zobowiązania ogółem X2 = suma bilansowa/zobowiązania ogółem X3 = wynik brutto/suma bilansowa X4 = wynik brutto/roczne przychody X5 = zapasy/roczne przychody X6 = roczne przychody/suma bilansowa	W = 0 W < 0 upadłość 0<W<1 słabe 1<W<2 dobre W > 2 bardzo dobre	brak danych
1996	J. Gajdka T. Stos	Z = 0,7732059 - 0,08564X1 + 0,00077X2 + 0,92210X3 + 0,65359X4 - 0,59469X5	X1 = przychody ze sprzedaży/przeciętny stan aktywów ogółem X2 = (przeciętny stan zobowiązań krótkoterminowych/koszty wytworzenia produkcji sprzedanej) x 360 X3 = wynik finansowy netto/przeciętny stan aktywów ogółem X4 = wynik finansowy brutto/przychody ze sprzedaży netto X5 = zobowiązania ogółem/aktywa ogółem	Z = 0,45	92,5%
1990-1997	D. Hadasik- Model 4.	Z = 0,33596X1 - 0,71245X2 - 2,4716X3 + 1,46434X4 + 0,00246069X5 - 0,0138937X6 + 0,0243387W7 + 2,59323	W1 = aktywa bieżące/zobowiązania bieżące W2 = (aktywa bieżące - zapasy)/zobowiązania bieżące W3 = zobowiązania ogółem/aktywa ogółem W4 = kapitał pracujący/pasywa ogółem W5= należności x 365dni/przychody ze sprzedaży W6 = zapasy x 365 dni/przychody ze sprzedaży W7 = zysk netto/zapasy	Z = -0,42895	95,45%
	A. Hołda	ZH = 0,605 + 0,681X1 - 0,0196X2 + 0,00969X3 + 0,00067X4 + 0,157X5	X1 = aktywa obrotowe/zobowiązania krótkoterminowe X2 = zobowiązania ogółem/aktywa ogółem X3 = wynik finansowy netto/przeciętny stan aktywów ogółem X4 = przeciętny stan zobowiązań krótkoterminowych/(koszty działalności operacyjnej - pozostałe koszty operacyjne) X5 = przychody ogółem/ przeciętny stan aktywów ogółem	W = 0 strefa pośrednia (-0,3;0,1)	92,5%
2003	„Poznański” M. Hamrol B. Czajka M. Piechocki	FD = 3,562X1 + 1,588X2 + 4,288X3 + 6,719X4 - 2,368	X 1= wynik finansowy netto/majątek całkowity X2 = (majątek obrotowy - zapasy)/zobowiązania krótkoterminowe X3 = kapitał stały/majątek całkowity X4 = wynik finansowy ze sprzedaży/przychody ze sprzedaży	FD >0 dobre FD<0 bankrut	96%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Hamrol, 2004,s. 370-374; ; Jędrzejewski,2005, s. 99-105; Korol, Prusak, 2005.s.92 i n..; .Prusak , s. 130-166; Siemińska, 2002, s.200-222]

Modele oceny zagrożenia upadłością przedsiębiorstwa wykorzystywane są przez szeroki krąg zainteresowanych podmiotów, do których można zaliczyć[Wieczerzyńska, 2009, s.14]:

• Zarząd przedsiębiorstwa- powinien wykorzystywać modele podczas bieżącego monitoringu ryzyka upadłości, by móc podejmować odpowiednie dziania zapobiegawcze, przeprowadzić reorganizację, zorganizować fuzję z innym przedsiębiorstwem lub tez zawrzeć układ z wierzycielami.

• Banki i inne instytucje finansowe - wykorzystują modele do oceny zdolności kredytowej przedsiębiorstw oraz ich bieżącej i przyszłej sytuacji finansowej pod względem ryzyka bankructwa. Pomagają w podjęciu decyzji kredytowych, określeniu warunków kredytowania oraz monitoringu kondycji kredytobiorcy. W ocenie ryzyka kredytowego najczęściej stosowane są: systemy eksperckie, metody oceny punktowe, modele scoringowe ( analiza dyskryminacyjna, sieci neuronowe), metody portfelowe.

• Instytucje ratingowe - na podstawie wyników prognoz nadają poszczególnym przedsiębiorstwom oceny ich wiarygodności i ryzyka.

• Inwestorzy - modele stosują jako narzędzia zarządzania akcjami.

• Biegli rewidenci ( audytorzy) - wykorzystują modele podczas badania sprawozdań finansowych, w szczególności pod kątem oceny zagrożeń kontynuacji działalności jednostki w przyszłości.

• Kontrahenci - w ocenie kondycji finansowej swoich partnerów przy podejmowaniu decyzji o charakterze strategicznym, operacyjnym i bieżącym.

• Władze rządowe i lokalne - w ramach oceny kondycji przedsiębiorstw - kandydatów do udzielenia wsparcia w postaci dotacji, subsydiów, ulg lub poprzez obniżenie podatków.

• Inne podmioty - fundacje i inne organizacje pozarządowe, ubezpieczyciele.

Szeroki krąg zainteresowanych podmiotów oraz waga decyzji podejmowanych na bazie wyników oceny zagrożenia funkcjonowania przedsiębiorstwa w przyszłości powoduje konieczność dalszego doskonalenia modeli predykcji bankructwa. Wyrazem tego jest rozwój nowoczesnych metod prognozowania upadłości przedsiębiorstw, które w coraz szerszym zakresie stosują modele logitowe oraz sztuczne sieci neuronowe.

Por. art. 2 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze : postępowanie uregulowane ustawą należy prowadzić tak, aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy pozwolą - dotychczasowe przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane.

Postanowienie o ogłoszeniu upadłości powinno być opublikowane w „Monitorze Sądowym i Gospodarczym” oraz w prasie lokalnej, a także doręczone upadłemu, jego spadkobiercom, syndykowi i nadzorcy sądowemu oraz wierzycielom, którzy żądali ogłoszenia upadłości, także innym właściwym instytucjom. por. art. 53 Ustawy z dnia 28 lutego 2003r.Prawo upadłościowe i naprawcze.

1

Czynniki regionalne

Czynniki krajowe

Czynniki zagraniczne

Zła polityka marketingowa

Zła polityka finansowa

Czynniki behawioralne

Błędy w zarządzaniu zasobami ludzkimi

Czynniki sektorowe

Czynniki makroekonomiczne

Błędy w zarządzaniu i organizacji

Przyczyny endogeniczne

Przyczyny egzogeniczne

Przyczyny upadłości przedsiębiorstw

---