I. Język polski jako obcy
Dla większości Twoich uczniów, a może także dla Ciebie, język polski jest językiem obcym, to znaczy takim, którego nauka odbywa się w warunkach sztucznych (w szkole, na kursach), a nie w jego naturalnym środowisku. W początkowym etapie nauki jest on jedynie przedmiotem nauczania - opisujemy jego system, posługując się językiem wyjściowym, czyli takim, w którym możemy się swobodnie komunikować z uczniem. Etap ten nazywamy fazą metajęzykową. Ważne jest jednak, by możliwie szybko przejść do fazy komunikacyjnej, czyli takiej, w której język obcy stanie się także środkiem naszej komunikacji. Język, którego się uczymy lub na który dokonujemy tłumaczenia, nazywa się językiem docelowym.
Znajomość języka docelowego można uzyskać także przebywając w kraju, w którym się nim mówi lub w społeczności, dla której jest on językiem pierwszym, czyli ojczystym, a więc w jego naturalnym środowisku, bez udziału nauczyciela i formalnych instrukcji. Tak przyswojony język nazywamy językiem drugim.
Dwujęzyczność to opanowanie dwu języków w takim stopniu, jak społecznie ekwiwalentni ich jednojęzyczni nosiciele; umiejętność posługiwania się wszystkimi sprawnościami w języku ojczystym i drugim; używanie obydwu języków w różnych sytuacjach i z różnymi uczestnikami aktu komunikacji.
Na znajomość języka składają się kompetencja komunikacyjna, czyli umiejętność zdobycia i przekazania informacji w mowie i piśmie w sposób poprawny i stosowny do sytuacji oraz kompetencja lingwistyczna, czyli zdolność rozumienia i umiejętność konstruowania nieskończenie wielu poprawnych zdań, również takich, których użytkownik nigdy wcześniej nie słyszał lub nie budował.
Kompetencje językowe wiążą się ze znajomością poszczególnych podsystemów językowych:
• fonicznego, czyli związanego ze sferą dźwiękową (rozróżnianie i produkowanie dźwięków, posługiwanie się akcentem czy wzorcem rytmicznym);
• graficznego (rozpoznawanie znaków graficznych, umiejętność poprawnej pisowni, posługiwanie się znakami interpunkcyjnymi);
• leksykalnego, czyli związanego ze słownictwem (rozumienie słów i posługiwanie się nimi);
• gramatycznego (znajomość struktur gramatycznych, zdolność do poprawnego konstruowania zdań).
Kompetentny użytkownik języka posługuje się tymi podsystemami w sposób receptywny i produktywny, to znaczy umie rozpoznać i zrozumieć poszczególne znaki językowe, ale także samodzielnie je produkować. Dzięki tym sprawnościom użytkownik może realizować funkcje komunikacyjne języka, to znaczy umiejętność przekazania odbiorcy określonej informacji (por. H. Komorowska, Metodyka nauczania języków obcych, Warszawa 2001, s. 9-11).
W dydaktyce języka obcego szczególnie ważne jest ćwiczenie sprawności (nawyków), czyli dobrze opanowanych umiejętności, umożliwiających osiąganie odpowiednich efektów przy stosunkowo mniejszym wysiłku. Rozróżnia się cztery główne sprawności językowe: rozumienie audytywne, mówienie, czytanie, pisanie. Stanowią one cel nauczania metodą audiolingwalną, czyli taką, która kładzie nacisk komunikację, to znaczy słuchanie ze zrozumieniem i czytanie. Rozumienie audytywne i czytanie zaliczane są do tzw. sprawności receptywnych, natomiast mówienie i pisanie określa się jako sprawności produktywne (por. A. Szulc, Słownik dydaktyki języków obcych, Warszawa 1997, s. 202).
Mówi się także o sprawnościach, będących połączeniem wymienionych, np. słuchanie i mówienie podczas rozmowy lub czytanie i pisanie podczas korespondencji - takie sprawności nazywamy interakcyjnymi. Ponadto można wymienić sprawności pozwalające na obróbkę danego tekstu (m.in. streszczenie, modyfikacja, ustna relacja tekstu pisemnego lub zapisanie komunikatu usłyszanego), które nazywamy sprawnościami mediacyjnymi (por. Komorowska, s. 11).
Obok kompetencji stricte językowych, związanych ze znajomością podsystemów języka oraz posiadaniem poszczególnych sprawności H. Komorowska wymienia dodatkowe:
• kompetencja społeczna - oznacza gotowość komunikacji z otoczeniem
• kompetencja dyskursu językowego - umiejętność nawiązania, podtrzymania i zakończenia rozmowy
• kompetencja socjolingwistyczna - zdolność dostosowania stylu wypowiedzi do sytuacji
• kompetencja socjokulturowa - znajomość norm kulturowych danego języka, tabu oraz posiadanie podstawowej wiedzy na temat kultury danego obszaru językowego
• kompetencja strategiczna - umiejętność radzenia sobie z trudnościami komunikacyjnymi (tamże).
Omówione kompetencje zostały zebrane w zamieszczonym do tego modułu schemacie kompetencji językowych (plik Model kompetencji językowych).
Warto mieć świadomość, że nawet użytkownicy języka, którzy posługującą się nim jako pierwszym (ojczystym) nie zawsze realizują przedstawiony model, często popełniając błędy stylistyczne, ortograficzne, składniowe czy słownikowe. Dotyczy to w sposób szczególny dzieci, które dopiero uczą się zasad swojego języka ojczystego. Tym większa trudność pojawia się podczas nauki języka obcego. Już na początku trzeba zatem założyć, że nie jest możliwe osiągnięcie przez ucznia wszystkich tych kompetencji w stopniu idealnym. Co więcej, aby kurs językowy był efektywny i satysfakcjonujący, należy dokonać niezbędnej selekcji umiejętności, które będą przedmiotem nauczania. Trzeba odpowiedzieć sobie na pytanie, czego uczyć i w jakim zakresie. Kryteriami doboru materiału są przede wszystkim potrzeby i możliwości uczniów, a w dalszej kolejności także liczba godzin kursu.