Wady oświadczeń woli
Definicja i uwagi ogólne
Kodeks: Dział IV Księgi I - art. 82-88 KC
wskazują, w jakich okolicznościach pewne stany psychiki lub wiedzy człowieka towarzyszące składaniu oświadczeń woli mają wpływ na ważność czynności prawnej
zalicza się do nich stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, pozorność, błąd, podstęp oraz groźbę
Brak świadomości lub swobody
oświadczenie woli może być złożone tylko przez osobę, która ze względu na swój stan psychiczny i fizyczny może odpowiedzialnie podjąć i wyrazić decyzję o wywołaniu skutków prawnych
postulat ten jest tylko częściowo zrealizowany poprzez instytucję zdolności do czynności prawnych
art. 82 KC - „nieważne jest każde oświadczenie woli złożone przez osobą, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli”
zatem, jeżeli w chwili dokonywania czynności prawnych zaburzenie psychiczne wyłączyło świadome albo swobodne jej wykonanie, jest ono nieważne
art. 82 odnosi się także do stanów fizjologicznych człowieka, które uniemożliwiają mu świadome i swobodne podejmowanie decyzji oraz przypadków podlegania przemocy
wszystkie wymienione wyżej czynniki powodują BEZWZGLĘDNĄ nieważność czynności prawnej
ciężar dowodu w tym przypadku spoczywa na tym, kto powołuje się z tego względu na nieważność czynności prawnych (najczęściej jest to osoba składająca dane oświadczenie woli)
w dogodnej sytuacji znajdują się osoby ubezwłasnowolnione - o nieważności podejmowanych przez nich czynności prawnych decyduje orzeczenie sądowe
wymieniony przepis nie uwzględnia interesów innej osoby niż ta, która oświadczenie woli złożyła
Pozorność
art. 83 par. 1 KC mówi, iż oświadczenie woli jest bezwzględnie nieważne również, gdy złożone jest drugiej „stronie za jej zgodą dla pozoru”
chodzi tu o sytuację, gdy strony umawiają się potajemnie, iż ujawnione wobec osób trzecich oświadczenie woli nie wywoła skutków prawnych
tylko umowy lub oświadczenia woli jednostronne składane innej osobie mogą być pozornymi - tylko w takim przypadku występuje druga strona, z którą można porozumieć się potajemnie co do tego, iż oświadczenie nie wywrze skutków prawnych
strony mogą także dokonać tzw. ukrytej (dyssymulowanej) czynności prawnej, która, zgodnie z ich zamiarem, ma wywołać określone skutki prawne
ukryta czynność prawna może być ważna, jeżeli zostały spełnione wszelkie wymogi, jakie system prawny formułuje, aby takiej czynności skutecznie dokonać
czynność prawna ukryta musi odpowiadać nie tylko przesłankom ważności przewidzianym dla wszystkich czynności prawnych, ale również takim, jakie prawo wskazuje dla rodzaju czynności, do którego należy czynność ukryta
często ukryte czynności prawne są dokonywane dlatego, że ich treść jest sprzeczna z bezwzględnie wiążącymi normami prawnym lub zasadami współżycia społecznego
pozorność zawsze może być przedmiotem dowodu między stronami ze świadków oraz przesłuchania stron, ponieważ chodzi tu o zakwestionowanie esencjonalnych przesłanek ważności czynności prawnych wyrażonych w treści dokumentu
pozorne oświadczenie woli ma doniosłość prawną dla osób trzecich, które odpłatnie nabyły prawo lub zwolnione zostały ze zobowiązania, działając w zaufaniu
istnieje także oświadczenie woli nie na serio, mniemające wywołać skutków prawnych (np. występ aktora na scenie)
zastrzeżenie potajemne - polega na pomyślanym i niezakomunikowanym nikomu zastrzeżeniu, że czynność prawna nie wywoła skutków prawnych; nie znajduje żadnego wyrazu zewnętrznego
Błąd
jest to niezgodność między obiektywną rzeczywistością, a jej odbiciem w świadomości człowieka
ma doniosłość prawną jako wada oświadczenia woli tylko wtedy, gdy dotyczy treści czynności prawnej zawartej w oświadczeniu lub oświadczeniu woli w pełni zrekonstruowanych po zastosowaniu właściwych reguł interpretacyjnych
jeśli ostatecznie ustalony w następstwie przeprowadzonej wykładni sens czynności prawnej nie odpowiada wyobrażeniom żywionym w tym względzie przed podmiot składający oświadczenie woli, wtedy działa on pod wpływem błędu co do treści czynności prawnej, którzy może dotyczyć zwłaszcza właściwości przedmiotu oraz treści zachowań określonych w czynności prawnej, a nawet oceny, czy jest to w ogóle czynność prawna
błąd nie występuje w przypadku niezgodnego z rzeczywistością wyobrażenia dotyczącego okoliczności nieuregulowanych w czynności prawnych, chociażby wywarły one wpływ na jej dokonanie
konieczną cechą błędu jest jego istotny charakter, oceniony według zindywidualizowanych, lecz zarazem obiektywnych kryteriów
w przypadku oświadczeń woli składanych innej osobie i będących zarazem odpłatnymi czynnościami prawnymi, ustawa każe uwzględniać także interesy adresatów oświadczeń woli
wówczas na błąd dotyczący treści czynności prawnych i istotny można powołać się, gdy adresat dodatkowo albo wywołał błąd (choćby bez swojej winy) albo wiedział o błędzie albo mógł go z łatwością zauważyć
jednak jeśli adresat nie wyprowadził składającego z błędu, wówczas jego interesy nie zasługują na ochronę
oświadczenie woli przekazywane przez posłańca mogą ulec przekształceniu w toku jego przesyłania, należy więc rozważyć czy ma ono charakter istotny oraz czy adresat oświadczenia woli o nim wiedział albo mógł je z łatwością zauważyć
błąd nie powoduje nieważności czynności prawnej, a jedynie stanowi podstawę do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli
Podstęp
polega on na świadomym wprowadzeniu jakiejś osoby w błąd lub na umocnieniu jej błędnego mniemania i to w celu skłonienia jej do złożenia oświadczenia woli określonej treści
jest to także świadome przemilczenie pewnych informacji, ale tylko wtedy, gdy istniał obowiązek jej udzielenia
podstęp powoduje niedopuszczalną ingerencję w wewnętrzną sferę motywacji człowieka
dowód taki w znacznej mierze opiera się na domniemaniu faktycznym
wada ta uzasadnia uchylenie się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli
chociaż zazwyczaj działań podstępnych dokonuje strona czynności prawnych, ze względu na szkodliwość społeczną tej wady KC pozwala powołać się na podstęp osoby trzeciej, gdy czynność prawna jest nieodpłatna lub gdy druga strona o podstępie osoby trzeciej wiedziała i nie zawiadomiła o nim składającego oświadczenie woli
Groźba
jest to zapowiedź wyrządzenia komuś jakiegoś zła, w razie gdyby nie dokonał on żądanej czynności prawnej
osoba zmuszana znajduje się w sytuacji przymusowej
prawo uwzględnia takie przypadki, gdy wspomniana sytuacja powstała wskutek celowego i bezprawnego działania innej osoby - tylko groźba bezprawna stanowi niedopuszczalną interwencję w proces motywacji człowieka
cechę bezprawności ma nie tylko zapowiedź dokonania czynu bezwzględnie zabronionego, ale także zapowiedź podjęcia działań wprawdzie dozwolonych, lecz nie w tym celu, aby skłonić kogoś do złożenia oświadczenia woli określonej treści
o doniosłości prawnej groźby decyduje także to, czy jest ona poważna, o czym należy rozstrzygać według okoliczności, badając, czy składający oświadczenie woli mógł się obawiać wspomnianych następstw groźby
takie same konsekwencje powoduje groźba pochodząca od strony czynności prawnej i od osoby trzeciej
groźba jest podstawą do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli
Uchylenie się od skutków prawnych
jeżeli ktoś złożył oświadczenie woli pod wpływem błędu, podstępu lub groźby to przysługuje mu prawo podmiotowe kształtujące do uchylenia się od skutków prawnych tego oświadczenia
uprawniony składa kolejne oświadczenie woli, które wyraża decyzję uchylenia skutków prawnych pierwotnie dokonanej czynności prawnej (wymaga ono formy pisemnej, która została zastrzeżona dla celów dowodowych)
należy złożyć je na drugiej stronie pierwotnej czynności prawnej, a jeżeli jej nie ma - osobie zainteresowanej w skutkach pierwotnej czynności prawnej
odbywa się bez udziału organu orzekającego, choć istnieją wyjątki
sąd rozstrzyga spory co do tego czy zaszły przesłanki ważnego uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli, ale ma charakter deklaratoryjny a nie kształtujący
prawo podmiotowe uchylenia się od skutków prawnych ograniczone jest rocznym terminem, liczonym od dnia wykrycia wady, a w razie groźby od dnia, w którym stan obawy ustał
powoduje ono zgaśnięcie wszelkich związanych z nim konsekwencji prawnych i to już o chwili złożenia wadliwego oświadczenia woli (z mocą wsteczną - ex tunc)