ROZWÓJ MOWY

Okres melodii (sygnału - apelu) cechuje pojawienie się pierwszych sygnałów (znaków dwustronnych dla nadawcy i odbiorcy). Poprzedza je wydawanie przez dziecko dźwięków mających charakter symptomów (znaków tylko dla odbiorcy - objawów, oznak).

Wśród symptomów zwraca się uwagę na symptomy doznań przykrych: krzyk (warunkowy i bezwarunkowy), płacz oraz symptomy doznań przyjemnych: głużenie, gaworzenie. Zarówno głużenie jak i krzyk bezwarunkowy są przejawami spontanicznej aktywności centralnego układu nerwowego na poziomie podkorowym dającego uaktywnienie mięśni oddechowych i fonacyjnych łącznie z mięśniami kończyn górnych, tułowia, kończyn dolnych. Gaworzenie i krzyk warunkowy są już wynikiem dojrzewania ośrodków korowych odpowiadających za asocjacje ruchowo - słuchowe i słuchowo - ruchowe.

Gaworzenie jest zabawą wydawanymi dźwiękami, której towarzyszą przyjemne emocje. Jego cechę stanowi sprzężenie zwrotne pomiędzy percepcją dźwięków a ich wydawaniem. Uważa się, że u dzieci z ubytkami słuchu,
w zależności od stopnia, nie występuje gaworzenie lub faza gaworzenia jest uboga i krótka. Dopiero zastosowanie aparatów słuchowych i odpowiedniej stymulacji wywołuje zjawisko gaworzenia. Brak tego typu działań opóźnia rozwój mowy dziecka nieraz o kilka lub kilkanaście miesięcy. Nie pojawienie się gaworzenia może ograniczyć dalsze nabywanie umiejętności mówienia.

W okresie melodii dziecko słyszące odkrywa, dzięki aktywności matki, istnienie sygnału, czyli znaku służącego do komunikacji . Są to oczywiście sygnały niejęzykowe, wyrosłe na bazie wcześniejszych zachowań głosowych dziecka, czyli krzyk bądź płacz - apel, okrzyki naturalne, głosy artykulacyjne wraz z gestami wskazującymi oraz pojawiające się już sygnały językowe, którymi są onomatopeje, postacią dźwiękową naśladujące oznaczane zjawisko.

Wydawane w tym okresie dźwięki to operowanie tonami o różnej wysokości głosu, stąd nazwano ten okres okresem melodii, rozumiejąc przez nią modulację głosu.

U dzieci z uszkodzonym narządem słuchu pojawienie się sygnału dźwiękowego jako znaku służącego komunikowaniu się przeciąga się często znacznie poza pierwszy rok życia. Są tego liczne przyczyny. Między innymi fakt, że emitowane przez dziecko dźwięki, które powinny stać się sygnałami, nie są przez nie percypowane. Idea sygnału tkwi bowiem w tym, iż musi być odbierany jako znak zarówno przez nadawcę, jak i przez odbiorcę. Dziecko nie może odkryć znaku, ponieważ nie dostrzega jego realnego istnienia. Nie mniej ważna przyczyna to ta, iż dziecko nie ma warunków (z racji małej aktywności głosowo - słuchowej) do odkrycia zasady, iż poprzez działania głosowe można wpływać na otoczenie (odkrycie sygnału - apelu). Wart podkreślenia jest fakt, iż żaden ze zmysłów, oprócz słuchu, na tym etapie nie umożliwia odbioru tego typu sygnałów, które, ze względu na sposób ich wytworzenia (dominująca rola aparatu fonacyjnego), nie mogą być odbierane ani wzrokiem (dziecko nie widzi swojej twarzy), ani czuciem. Próbuje się przykładać rękę dziecka do krtani, aby mogło odczuwać zmieniające się wibracje. Jest to jednak sygnał zbyt mało atrakcyjny i nie pozwalający kontrolować modulacji głosu. Nie może być

w związku z tym wystarczający do stymulowania zróżnicowanych zachowań głosowych dziecka.

Większość dzieci, nawet z głębokimi ubytkami słuchu, zaczyna po pewnym czasie posługiwać się krzykiem (często dochodzącym do 110 dB) jako sygnałem apelem. Ponieważ dziecko ma silną potrzebę komunikowania się

i działania, zaczyna stosować znaki gestowe jako sygnały łatwo kontrolowane wzrokowo. System sygnałów ruchowych zostaje łatwo rozbudowany i staje się bazą do porozumiewania się migowego.

U pewnej grupy dzieci, które nie uaktywniły się słuchowo okres melodii, w pełnym tego słowa znaczeniu, nie występuje.

Okres wyrazu u dziecka słyszącego trwa zazwyczaj od pierwszego do drugiego roku życia. Pojawiają się wyrazy reprezentujące wypowiedź. Są zbudowane z ułamka wyrazu, z całego wyrazu mającego początkowo charakter onomatopei, ale zasadniczo będącego symbolem konwencjonalnym, albo z wielu wyrazów nie połączonych według reguł gramatycznych. Wyrazy te oznaczają zazwyczaj przedmiot lub czynność aktualnie istniejącą i w danej chwili najbliższą. Wiąże się to również z występującym w tym okresie myśleniem obrazowo - ruchowym. Dziecko w ciągu tego okresu opanowuje około 300 wyrazów. W zasobie przeważają rzeczowniki i czasowniki. Artykulacja wyrazów jest zmienna i ulega doskonaleniu się. Odnotowuje się realizację głosek dwuwargowych, wargowo - zębowych, przedniojęzykowo - zębowych, środkowojęzykowych, tylnojęzykowych.

U dzieci ze znacznym i głębokim uszkodzeniem słuchu okres wyrazu pojawia się, mimo intensywnej rewalidacji, ze znacznym opóźnieniem. Wymówienie słowa zakłada bowiem jego wcześniejszą percepcję i wiele prób realizacji, mogących przynieść zadowalający efekt wymowy w porównaniu z percypowanym wzorem. Czas trwania tego okresu przeciąga się na wiek przedszkolny, a nierzadko również szkolny.

Okres zdania, przypadający u dziecka słyszącego na trzeci rok życia, cechuje przede wszystkim pojawienie się zdań dwu -trzy- wyrazowych: oznajmujących, rozkazujących, pytających. Wymowa doskonali się (pojawia się s, z, c, dz ). Słownik dziecka osiąga poziom prawie tysiąca słów. Znane słowa łączone są początkowo w krótkie niekompletne zdania, zawierające jeden lub dwa rzeczowniki, czasownik, a czasami przymiotnik lub przysłówek; brak zasadniczo przyimków, zaimków i spójników.

Na okres zdania u dziecka z zaburzonym słuchem trzeba czekać nieraz bardzo długo. Z opisanych wcześniej przyczyn dzieci te z trudnością odkrywają reguły gramatyczne, dlatego późno pojawiają się one w mówieniu. To jeden z ważniejszych problemów, na które natrafia terapia dziecka. Wiąże się to z rozwijaniem myślenia, w tym okresie konkretno - wyobrażeniowego, a później abstrakcyjnego. Doskonalenie się sprawności językowych ma bezpośredni związek ze stworzeniem dziecku odpowiednich sytuacji do mówienia, a tym samym wpływanie na częstotliwość mówienia przez dziecko. Ocenia się, że 3-4 letnie dzieci wypowiadają dziennie około 15 tysięcy słów. Rzadko obserwuje się taką mowność dzieci z zaburzonym słuchem, gdyż są albo źle stymulowane, albo wręcz hamowane nie przemyślanymi działaniami.

Okres swoistej mowy dziecięcej trwa przez następne trzy lata. W tym okresie doskonalą się sprawności językowe dziecka. U progu nauki szkolnej dziecko słyszące ma bogate umiejętności komunikowania się językowego - pełną sprawność realizacyjną, znaczną sprawność systemową oraz pragmatyczną.

Doskonalenie się sprawności językowych dzieci z wadami słuchu we wspomnianym zakresie trwa, niestety, poprzez znacznie dłuższy czas (cały okres szkolny) i rzadko osiągany jest poziom sprawności analogiczny do właściwego słyszącemu siedmiolatkowi. Osiągnięcie takiego poziomu stanowi jednak wyzwanie dla specjalistów , rodziców i samego dziecka.

Okres melodii - do 1 roku życia

Noworodek komunikuje otoczeniu swoje potrzeby krzykiem, jednocześnie ćwiczy w ten sposób aparat głosowy i układ oddechowy. Około 2 miesiąca życia niemowlęta głużą, wyrażając w ten sposób swoje emocje. Są to najczęściej gardłowe dźwięki przypominające : k, g, h. Te pierwsze wokalizacje mają charakter odruchowy, są ćwiczeniem narządów artykulacyjnych
i pojawiaja się niezależnie od tego, czy dziecko słyszy, czy nie. Etapowi głużenia odpowiada umiejętność unoszenia głowy. Około 5 miesiąca życia niemowlę zaczyna gaworzyć. Bawi się głosem - coraz bardziej świadomie, powtarza przypadkowe lub usłyszane dźwięki - najczęściej są to sylaby. Na tym etapie dziecko, które urodziło się z poważnym niedosłuchem milknie. Rodzice często jednak często mylą głużenie z gaworzeniem, nie wiedząc na czym polega różnica. Warto pamiętać, że gaworzące dziecko opanowało już umiejętność siadania. W trzecim kwartale życia pojawiają się reakcje na wołanie po imieniu, reakcje na proste polecenia, zakazy. Dziecko zaczyna powtarzać niektóre dźwięki. Najważniejszy dla rozwoju mowy jest moment, w którym dziecko zrozumie, że wszystkie przedmioty i otaczający ludzie maja swoje nazwy,
a dźwięki wydawane przez dorosłych są szybkim sposobem porozumiewania się. Tym momentem jest właśnie koniec pierwszego roku życia.

Okres wyrazu - 1 do 2 roku życia

W tym czasie dziecko opanowuje elementarny zasób słów określających przedmioty i osoby z najbliższego otoczenia. Wypowiada wiele wyrazów

o charakterze onomatopei (dźwiękonaśladowczych). Zaczyna używać równoważników zdań. Jego pierwszym wyrazom towarzyszy już umiejętność stawania. Do ukończenia 2 roku życia przyswaja sobie ok. 300 wyrazów. Mniej więcej w 2 roku życia dziecko powinno wypowiadać pierwsze proste zdania. Jego mowa ulega doskonaleniu. Następuje różnicowanie słownictwa na rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki. Około 2 i pól roku życia dziecko zaczyna mówić o sobie `ja'.

Okres zdania - od 2 do 3 roku życia

Około 3 roku życia dziecko zaczyna wypowiadać zdania nieco dłuższe, złożone z 4-5 słów, tzw. zdania rozwinięte. Rozpoczyna się okres swoistej mowy dziecięcej.

Okres swoistej mowy dziecięcej - od 3 do 7 lat

W wieku 4 lat dziecko potrafi opowiedzieć proste zdarzenie, a nawet krótką bajkę. Relacjonuje także przeżycia z niedalekiej przeszłości. Równolegle z rozwojem słownictwa opanowuje strukturę gramatyczną języka.

TEST ROZWOJU REAKCJI SŁUCHOWYCH I MOWY

Od 1 do 3 miesiąca	TAK	NIE
Reaguje zmrużeniem oczu lub nagłym rozłożeniem raczek na głośne dźwięki.
Przestaje ssać, gdy słyszy głośny dźwięk
Od 2 miesiąca reaguje na głos bliskiej osoby, kiedy jej nie widzi.
Budzi się przy głośnych dźwiękach.
Głuży, tzn. wydaje gardłowe dźwięki
Reaguje, np. na stukanie, odkurzacz.
Od 4 do 6 miesięcy
Zwraca głowę w kierunku dźwięku grzechotki.
.Lubi zabawki dźwiękowe, np. grzechotki
Budzi się z lekkiego snu, gdy ktoś głośno mówi.
Gaworzy, bawi się dźwiękiem
Reaguje gaworzeniem na mowę matki
Reaguje płaczem lub podrywa się przy głośnym hałasie.
Uspokaja się, słysząc znany głos
Zwraca głowę w kierunku głosu znanej osoby lub gdy jest wołane po imieniu.
Od 7do 12 miesięcy
Reaguje na zakaz „nie wolno”
Reaguje na swoje imię.
Zwraca głowę w kierunku dźwięku.
Budzi się z lekkiego snu, gdy ktoś głośno mówi.
Używa własnego głosu, chcąc zwrócić na siebie uwagę - gaworzeniem nawiązuje dialog z matką
Reaguje na szelest bibuły, grzechotkę, delikatne stukanie łyżeczką o brzeg szklanki.
Łączy dźwięki i powtarza sylaby, np. ba-ba, da-da
Bawią go rymowanki, zabawa kosi-kosi.
Próbuje naśladować głos matki, taty pod względem rytmu i głośności.
Spogląda lub wskazuje palcem na przedmioty, osoby, gdy się o to prosi.
Tańczy, porusza się i wydaje dźwięki w takt muzyki.
Mówi pierwsze słowa, mówi i pokazuje, np. pa-pa.
Naśladuje głosy zwierząt, wypowiada niektóre onomatopeje.
Rozumie pytania: „gdzie jest mam, tata”.
Od 13 do 18 miesięcy.
Reaguje na swoje imię wołane z drugiego pokoju, na polecenia, np. chodź, nie ruszaj.
Naśladuje wiele wypowiadanych słów.
Szuka źródła interesującego go dźwięku.
Reaguje na szelest bibuły, grzechotkę, delikatne stukanie łyżeczką o brzeg szklanki.
Mówi pierwsze 3-4 słowa.
Bawią go rymowanki, zabawa kosi-kosi.
Tańczy przy muzyce.
Poproszone pokaże nos, oko, ucho.
Naśladuje głosy zwierząt.
Od 19 do 24 miesięcy.
Pokazuje różne części ciała.
Spełnia proste polecenia, np. włóż piłkę do kosza, daj lalę.
Odpowiada na pytania, np. czy chcesz więcej?
Szuka źródła interesującego go dźwięku.
Mówi od 20 do 300 słów.
Śpiewa i tańczy przy muzyce.
Pokazuje znane obrazki, gdy się je nazywa.
Nazywa to, czego chce: auto, soczek, ciastko.
Potrafi naśladować np. kota, psa pokazując obrazek.
Dziecko od 2 do 4 lat.
Słucha radia i telewizji na tym samym poziomie głośności co inni.
Spełnia trudniejsze polecenia słowne, np. „schowaj zabawki”.
Odpowiada na pytanie: „co to jest?”
Szuka źródła interesującego go dźwięku.
Zadaje pytania, interesuje się otoczeniem.
Mówi coraz więcej zdaniami, opowiada proste bajki lub wymyślone historyjki.
Śpiewa i tańczy przy muzyce.
Słyszy i rozumie rozmowę w drugim pokoju.
Od 6 do 7 lat.
Posługuje się gramatyczną mową, używając bogatego słownictwa zawierającego wszystkie jej części.
Prawidłowo artykułuje wszystkie głoski języka polskiego.
Osiąga dojrzałość szkolną

Słuch dziecka powinien być testowany w każdym wieku.

1

---