TEOLOGIA BIBLIJNA STAREGO TESTAMENTU

Pojęcia wstępne.

Ejzegeza - wprowadzanie czegoś do tekstu, jest to złe rozumienie tekstu. Daje tu o sobie znać przedrozumienie, czyli niejako wiem, co oznacza dany tekst.

Przedrozumienie - to co mam, wiem, co wcześniej przeczytałem. Może ono przeszkadzać , ale i pomagać.

Biblia powstała w języku hebrajskim, greckim i aramejskim.

Aby zrozumieć dzieł, musimy poznać autora.

Poznać „sitz in leben”, czyli środowisko życiowe.

Profetyzm - widoczny na starożytnym Bliskim Wschodzie i w Izraelu. Jest pewne tło do tego, kim był prorok.

Kwestie wstępne.

1. Wstępna prezentacja perykopy. Perykopa - wyznaczony tekst. Należy wyznaczyć sobie tekst danego proroka; podanie rozdziału, wersetu i nadanie tytułu perykopy.

2. Tłumaczenie tekstu (czytanie kilku przekładów)

- Biblia Lubelska

- Biblia Poznańska - z obszernymi przypisami

- Biblia Warszawsko - Praska - nie ma dużo walorów

- Biblia Warszawska - protestancka

- Biblia Jakuba Wujka

Najpiękniejsza egzegeza jest egzegezą wewnątrzbiblijną, np. Biblia Gaulistów.

Istotne pytania na tym etapie:

- Czy są w perykopie jakieś konkretne terminy lub pojęcia sprawiające szczególne trudności?

- Czy wymagają wyjaśnienia?

Na tym etapie potrzebny jest „Słownik Teologii Biblijnej”.

3. Autor, czas powstania, gatunek literacki, „sitz in leben” perykop (środowisko, siedlisko życiowe autora i tekstu, etap głoszenia ustnego i spisywania).

Jeżeli mamy kłopot w interpretacji, to mamy kłopot z gatunkiem literackim.

Biblia hebrajska dzieli się na:

- Tora

- Nebiim (newiim) - prorocy

- Ketuwim - pismo

Nawi - ogólny termin określający proroka.

Prorocy dzielą się na:

1. wcześniejsi - Księga Jozuego, Sędziów, I i II Samuela, I i II Krolewska

2. późniejsi - Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel, Ozeasz i wszyscy do końca.

Prorok to był „nawi”, ale także był to: mąż Boży (isz elohim); roe, hoze (widzący)

Profetes -„pro” mówienie czegoś przed, zanim coś się stanie. To jest ten, który mówi w imieniu kogoś, za kogoś.

Funkcja proroka - ten, który mówi w imieniu Boga, za Boga.

Aaron - był prorokiem Mojżesza

Abraham - też był prorokiem. Eliasz, Elizeusz, Samuel.

Ewolucja słowa „prorok” - od tego, który głosi rzeczy tajemne do głosiciela Słowa Bożego (Meum Adonai).

W kilku przypadkach prorok przepowiadał przyszłość, ale to głównie ten, który interpretuje przyszłość, teraźniejszość i rzuca światło na przyszłość.

Prorok był na ogół nie rozumiany przez innych, bo głosił prawdę Bożą.

Prorok dworski - przy jakimś królu, interpretowali proroctwa, sny, tak by raczej się przypodobać szefowi.

Prorok obnażał grzechy narodu, grzechy króla.

Prorokami byli ludzie wykształceni i tacy „wzięci z pola”.

ROZWÓJ PROFETYZMU IZRAELSKIEGO

1. Cała epoka przedmonarchiczna: Abraham, Mojżesz, prorokini Debora

2. Okres monarchii izraelskiej (2Sm12 i 24): Natan, Gad (roe, hoze - widzący).

Achasz - prorokował Salomonowi (1Krl 11).

Eliasz, Elizeusz

Synowie proroccy - takie grupy, które tworzyły się wokół proroków. Coś w rodzaju szkoły, grupy, którzy dbali o to by myśl proroka nie zaginęła. Z drugiej strony negatywna strona synów, bo politykowali i robili tak by przypodobać się królowi.

Kwestia finansów - jałmużna, pobożne kobiety wspierały proroków.

Amos - jego mowy, czyny, zostały utrwalone na piśmie.

3. Okres klasyczny - okres pisany

- VIII w. przed Chr.;

Amos

Ozeasz

Izajasz - od 1 do 39 rozdziału (inne okresy 40-55 deutero-Izajasz, 56-66 trito-Izajasz)

Micheasz

Jonasz (?!!!)

- VII w. przed Chr.

Sofoniasz

Nahum

Habakuk

- prorocy upadku Jerozolimy i wygnania; VII i VI w. przed Chr.

Jeremiasz

Ezechiel

- prorocy odnowy; VI w. przed Chr.

Deutero-Izajasz

Aggeusz

Zachariasz

Trito-Izajasz

- okres klasyczny; V w. przed Chr.

Malachiasz

Abdiasz

Joel

- okres hellenistyczny; II w. przed Chr.

Baruch

Daniel

Podział ten rzuca światło na idee, które się przewijają.

Gatunki literackie: hymny, psalmy pokutne, teksty liturgiczne, pieśni żałobne, wyznania, satyra, parabola, alegoria (głównie Ezechiel), sentencje mądrościowe, przysłowia.

Kolejnymi etapami w budowaniu egzegezy jest zatem dojście do tego, że:

1. kto, kiedy i gdzie ułożył daną perykopę: złożył ją i napisał

2. do jakiego gatunku literackiego należy zaliczyć daną perykopę; ramy czasowe w których mógł powstać tekst

Formy stylistyczne - paralelizm, porównanie, personifikacja

Kontekst historyczny - „sitz in leben”; w jakom celu powstał tekst; słuchacze, autor, jakie wydarzenia historyczne są tłem dla perykopy.

KSIĘGA NAHUMA I HABAKUKA

1. Dotyczą tej samej problematyki, czyli upadek Asyrii, a zwłaszcza jej stolicy Niniwy.

612r. - upadek Niniwy

2. Powstawały mniej więcej w tym samym czasie.

3. Należy zadać pytanie; Czy te księgi powstały tuż przed, czy po tej dacie?

4. Obie są krótkie; maja po 3 rozdziały

MEZOPOTAMIA (gr. Mezos- w środku, pomiędzy; potamos- rzeka). Tygrys, Eufrat - dzisiejszy Irak

3200 - wynalezienie pisma, które stanowi rozdział miedzy prehistorią i historią, bo pismo jest utrwaleniem historii.

Protohistoria - lata 4000-3200. W tym okresie występowało kilka zjawisk.

1. sedentaryzacja - człowiek zaczął siedzieć w jednym miejscu; prowadzi osiadły tryb życia, uprawia zboże i prowadzi nowe formy hodowli zwierząt

2. organizacja życia religijnego - powstawanie lokalnych sanktuariów.

3000 - przybywają na tereny Mezopotamii Sumerowie (to nie Semici)

2900-2350 - tzw. Okres wczesnodynastyczny; władza przechodzi z ojca na syna. Wiedza na ten temat pochodzi z tabliczek klinowych. Znaleziska z Ur, Lagasz.

2200-2000 - Sumerów zastępują Semici. Ich kultura wchłania sumeryjską. Powstaje tzw. kultura akadyjska.

N - Asyria

S - Babilon

Język asyryjski - od „Asur” tzn. Bóg, miasto, świątynia

W tym czasie wyłoniło się potężne imperium akadyjskie. Władza centralistyczna. Imperium od Indii po Morze Śródziemne. Władca to SARGON WIELKI.

Ok. 2000 - osłabienie imperium, najazdy.

Ok. 1900 - HAMMURABI w Babilonie (1792-1750) i SZANSZIAGAD w Asyrii

1270-1075 - okres średnioasyryjski. Konfrontacja ludów; Asyryjczycy, Babilończycy i Aramejczycy (wszyscy Semici).

1075-612 - okres nowoasyryjski. Okres świetności Asyrii. Najdłuższy i najważniejszy. Dzieli się na:

- do 884

- do 744

- 744-612 - ścisły związek tego okresu z biblijnym Izraelem.

TIGLAT PILASER III

SARGON III

SENNACHERYB

ASARCHABDOR

ASURBALIPAR - od jego śmierci w 625 r. zaczyna się gwałtowny upadek królestwa do 612 r. gdzie Niniwa zostaje zdobyta przez Medów.

722/1 - upadek Samarii; upadek Królestwa Północnego w Palestynie.

N Samaria - stolica Samari

S Judea - stolica Jerozolima

Ludność Samarii zostaje deportowana i idzie na wygnanie do Asyrii (wygnanie asyryjskie)

Ok. 612 - powstają te dwie księgi.

Egzegeza

I werset

Massa - wyrocznia, która pochodzi od „podnieś głos”, „wypowiedź”

Zachariasz 9,1; 12,1

Habakuk 1,1

Massa - ciężar, podnieść ciężar.

Chodzi tu o wyrocznię, ale może być podtekst o szczególnym cierpieniu duchowym.

W pierwszym wersecie nie mamy odniesienia do władców historycznych, więc mamy do czynienia z okresem wygnania.

Jeżeli jest to proroctwo:

- Czy to proroctwo odnosi się do przyszłości?

- Jeśli tak, to czy bliższej czy dalszej?

- Czy może odnosi się do przeszłości?

Perfectum profeticum - Czyli prorocka interpretacja tego, co się już wydarzyło.

Może chodzi o Niniwę w sensie symbolicznym i oznacza wtedy inne miasto, tak jak np. w Apokalipsie Babilon.

Jest tu jedyne miejsce u proroków, gdzie jest odniesienie do księgi, czyli może od początku te słowa zostały spisane i nie istniała faza tradycji ustnej.

Hazon - pochodzi od „haza”, czyli widzieć, oglądać, patrzyć.

Hazon - widzenie.

Nahum - pochodzi od „naham”, czyli pocieszać.

Nahum - pocieszyciel.

Może to być imię lub przydomek.

Zapowiada klęskę wroga i jest pocieszeniem dla rodaków.

Naelkoszim - prawdopodobnie miasto proroka.

Poemat, psalm akrostychiczny (akrostych - taki środek literacki, gdzie poszczególne linijki, strofy, zaczynają się od kolejnych liter alfabetu hebrajskiego) (Psalm 119).

W Księdze Nahuma taki psalm znajduje się w 1, 1-8.

Zachowało się tu 11 liter alfabetu. Może to być świadomy zabieg literacki, a być może połowa się nie zachowała.

II werset.

Bogiem zazdrosnym i mszczącym jest Pan.

Mszczącym jest Pan i władcą gniewnym.

Mszczącym jest Pan dla swoich wrogów i pamiętliwy jest On dla swoich nieprzyjaciół.

Trzy razy występuje zdanie „Mszczącym jest Pan”.

IHWH - swięty tetragram, który nie był wymawiany

KO AMAR ADONAI - To Mówi Pan

Paralelizm - ta sama myśl oddana innymi słowami.

W Biblii obecne są:

- antropomorfizmy - przypisywanie Bogu ludzkich zachowań

- antropopatyzm - przypisywanie Bogu ludzkich uczuć

Określenie hebrajskie „El” oznaczające Boga, bóstwo. W tym określeniu jest idea władzy, idea mowy.

Elohim - Bóg

Adonai - Pan

El Adonai - Pan Bóg

Monolatria - kult jednego Boga

Monoteizm - wiara, że jest jeden Bóg.

UZAGADNIENIA STRUKTURALNE

1. Uzasadnienie wyodrębnienia perykopy.

Dlaczego i w jaki sposób pierwszy werset perykopy wyraźnie odcina się od poprzedzającego go tekstu?

Co nowego pojawia się w nim (inna osoba, inna liczba, słownictwo, terminologia, np. wojskowa, rolnicza, z życia rodzinnego, handlowa; sposób narracji, nowi bohaterowie, inne miejsce lub czas akcji).

W przypadku mów może być tak, że pojawia się inny ton, argumentacja, nowy temat, nowa wymowa wywodu logicznego.

W jaki sposób ta perykopa jest kontynuacją poprzedzającego ją tekstu.

Dlaczego i w jaki sposób ostatni werset kończy perykopę?

Czym odcina się od następującego po nim tekstu?

Czy tekst następujący po perykopie będzie kontynuował temat?

Dlaczego Bóg jest Bogiem zazdrosnym?

Wyraźna perspektywa i religijna i teologiczna.

W tym wyrażeniu dochodzi do głosu wymóg oddawania Bogu czci.

W tym czasie dominował politeizm, i Bóg upomina się o miłość dla Niego.

Mszczący - mszczący coś lub kogoś. Trzeba to rozumieć „Bóg przywraca sprawiedliwość. Musiało się wydarzyć coś takiego, co należało pomścić, naprawić, a czego człowiek sam nie dokona.

Patrzymy na to z perspektywy Niniwy.

Uczy człowieka biblijnego, że człowiek ma czekać, czekać na pomstę Boga.

Bóg gniewa się - gniewa się jak człowiek. Bogu przypisuje się emocje.

Nie dla wszystkich Bóg jest taki - jest mszczący, pamiętliwy dla swoich nieprzyjaciół.

Bóg jest mszczący teraz, kiedy wymagana jest właśnie tu i teraz Jego interwencja. Trzeba przywrócić podeptaną sprawiedliwość.

VII werset.

Pan jest cierpliwy i wielkiej mocy. Pan nie pozostawi bezkarnie, czyli bez ukarania.

W burzy i nawałnicy Jego droga, chmury pyłem Jego stóp. Bóg jest cierpliwy, o długich nozdrzach.

Czyli czekanie Boga nie jest przejawem Jego bezsilności.

Pan jest cierpliwy, o wielkiej mocy.

Czekanie jest dowodem Jego długomyślności, a więc wspaniałomyślności.

Dalej następuje opis teofanii. Mamy tutaj nawiązanie do wydarzeń kananejskich. Mamy tu język mityczny z teofanii Baala.

Bożki pogańskie:

- Marduk

- Baal

Autor przejmuje starszy, kananejski poemat religijny, adoptując go dla potrzeby wiary monoteistycznej.

Po wzmiance o Niniwie, zaczyna się język mityczny, czyli odejście od ścisłej historyczności.

Mit jako narzędzie poznania religijnego, tak jak wiedza, jest narzędziem poznania świata.

O micie w Starym Testamencie można mówić tylko w sensie literackim. Podobieństwo jest na poziomie formy, ale nie treści, do wyrażenia prawdy o Bogu.

Sufa - burza, nawałnica, żywioły niszczycielskie. Towarzyszyły przy objawianiu się Boga.

Bóg jest Panem natury. Jeśli tak, to również będzie też Panem historii.

IV werset

Bóg pojmowany jako Pan natury. Władza Jego rozciąga się na morze

V werset

Bóg panuje nad naturą, człowiek nie. Władza Boga jest absolutna, tzn. dotyczy wszystkich elementów świata i wszystkich ludzi.

Gniew Boży porównywany do ognia.

Jer 7,20; 42,18

Ez 22,21

Am 7,4

VIII werset

Następuje radykalna zmiana nastroju; orędzie pocieszenia dla wiernych, dla tych, którzy ufają Bogu.

Podzielony jest ona na części i w ostatniej części występuje zapowiedź kary dla wrogów Boga, czyli bezbożnych.

Te słowa kończą nasz poemat akrostryficzny.

Psalm nie przynosi odpowiedzi na pytanie; Kim są sprawiedliwi, a kim bezbożni.

Ten psalm jest wprowadzeniem do księgi

IX werset

Co knujecie przeciw Panu? (ciekawe)

Zachodzi tu przejście do II os. l. mnogiej. Dlatego powinno pojawić się pytanie; Kim są ci adresaci?

Jeśli chodzi o Izraelitów, to w jakich okolicznościach? A może chodzi o Niniwę?

Dotychczas rozpoznaliśmy następującą strukturę;

- wersety 2-3a - Bóg był zazdrosny i mszczący

- wersety 3b-6 - obraz teofanii z aluzjami do zjawisk kosmicznych

- wersety 7-8 - wskazywały na dwa przymioty Boga: Jego sprawiedliwość i wszechmoc

- werset 9 - konkluzja o charakterze mądrościowym. Zapowiedź nowych zagrożeń.

- od wersetu 10 - występują tu groźby i obietnice; częsta zmiana osób i liczb; zmiana rodzajów; czasami niewiadomo o kogo chodzi. Może to być celowa niejednoznaczność. Są tu przedstawione obrazy: cierni, pijaków, ścierniska.

- werset 11 - „z ciebie wyszedł obmyślający zło przeciw Panu, doradca Beliala”

„z ciebie” - rodzaj żeński, bo chodzi prawdopodobnie o Niniwę. Miasta w hebrajskim są rodzaju żeńskiego. Może to być też środowisko diaspory.

Psalm 18,6; 42,9 - Belial u Habakuka

W Nowym Testamencie - imię Szatan

Zło - ten doradca Beliala. To może być zło zewnętrzne, ale i wewnętrzne; z wnętrza wspólnoty.

SENNAHERYB - oblegał Jerozolimę w 701 r. Określenie Beliala mogło dotyczyć jego jak i wszystkich władców asyryjskich.

Wewnątrz wspólnoty trzeba uważać i być czujnym w razie niebezpieczeństwa.

Sam upadek nic nie zmieni, jeśli nie będzie wewnętrznej przemiany.

- werset 12 - Ko Amar Adonai - Tak Mówi Pan

Wewnętrzna jedność perykopy - jej temat

1. Uzasadnienie tytułu nadanego perykopie - czy zgadzasz się z tytułami, które nadają tłumacze w poszczególnych wydaniach Biblii.

2. Czy są w perykopie słowa lub wyrażenia posiadające szczególne znaczenie - mogą pojawiać się kilkakrotnie, mogą znajdować się w miejscach wskazujących na szczególną rolę w tekście

3. Budowa perykopy - jakie cechy nadają jej znamię jedności - np. powtórzenia, powtarzający się motyw.

4. Wewnętrzna struktura perykopy - czy dostrzegasz w perykopie jakiś logiczny układ. Dlaczego, to co autor umieścił na początku jest właśnie na początku; czy widać w tym konkretny cel.

5. Dzielimy perykopę na jeszcze mniejsze części:

a) Część analityczna -najważniejsze słowa i najważniejsze terminy (50%).

- Omawiamy werset po wersecie.

- W jaki sposób tekst prowadzi w miarę czytania dialog z czytelnikiem?

- Jakie stawia ten tekst pytania? Co przekazuje najpierw, a co później?

- Które motywy wydają się ważniejsze, a które drugorzędne?

- Czy tekst sugeruje, że czytelnik powinien domyślać się czegoś, co nie zostało wyrażone jednoznacznie.

- Jakie problemy szczegółowe, pojawiają się w określonym wersecie? Terminy i pojęcia trudne do przetłumaczenia, albo mające szczególne znaczenie teologiczne.

- Wskazujemy na tekst paralelny.

b) Część synoptyczna

- Pytamy; Co autor mógł mieć na myśli?

- Pytamy, jak ta perykopa wygląda na tle księgi, Biblii i historii zbawienia?

- Jaką rolę odgrywa zawarte w nie orędzie na tle całej księgi?

- Jak logicznie wiąże się z sąsiadującymi perykopami?

- Może być nawiązanie do tekstu rozwiniętego w inne części księgi.

- Miejsce perykopy na tle całej historii zbawienia

- Jak ta perykopa była odczytywana na przestrzeni dziejów chrześcijaństwa?

- Czy są nawiązania, które pojawiają się w kulturze, sztuce?

- Interpretacja aktualizująca - nasze przemyślenia, rozmyślania. Co mówi dzisiejszemu człowiekowi?

- Czy przedstawia on sytuacje lub problemy, które w jakiś sposób pojawiają się w dzisiejszym świecie lub mają charakter ponadczasowy.

- Czy są w niej motywy obce lub nawet wchodzące w konflikt z moralnością dzisiejszego człowieka.

- Jak należałoby ująć tę perykopę w jęciu katechetycznym?

- Aktualne magisterium Kościoła ( SVII, nauczanie papieskie, KKK).

Osoba proroka - występuje wewnątrz społeczeństwa. Jest pośrednikiem między Bogiem i ludźmi. Mimo do odwoływania się do nadprzyrodzonego charakteru słowa, ta osoba pozostaje uwarunkowana określonym kontekstem życiowym (sitz im leben).

Księgi prorockie - to nie jest gatunek literacki, bo jego identyfikacja opiera się na bardzo różnych przesłankach:

a) rozpoznanie kontekstu życiowego z którego dany gatunek pochodzi

b) Określenie słownictwa wskazującego na charakterystykę danego wystąpienia.

c) Zidentyfikowanie formuł charakterystycznych dla danego gatunku.

Prorocy nawet w jednym wystąpieniu sięgali po różne gatunki literackie w zależności od celów jakie stawiali swojej mowie.

To środowisko życiowe może być: mądrościowe, kultyczne, sądownicze, rodzinne.

Stosowanie gatunku, który ma funkcję retoryczną, np.: alegoria, deklaracja niewinności, elegia pośmiertna, hymn, instrukcja, modlitwa, mowa oskarżycielska, bajki, lamentacja, porównanie, przysłowie, przekleństwo lub błogosławieństwo, pieśń, spór sądowy, zachęta.

Formuły prorockie:

- „Tak mówi Pan” - formuła posłańca.

- Formuła wydarzenia słowa, czyli „Pan skierował do mnie następujące słowo”.

- Formuła zachęty - „Słuchajcie słowa Pana”.

- Formuła poznania Pana - „Poznacie, że Ja Jestem Pan”.

- Formuła konkluzyjna - „Wyrocznia Pana…” albo „Ja Jestem Pan”.

Struktura wyroczni zbawienia:

- Wezwanie skierowane do adresata

- Obietnica zbawienia - czasami w trybie rozkazującym.

- Motywacja - Bóg zacznie interweniować, więc zacznij się zmieniać.

- Konsekwencje - czasami są opisane skutki działania Boga.

Struktura wyroczni kary:

- Wprowadzenie

- Oskarżenie

- Wyrok wprowadzony przez zwroty, np. dlatego, przeto, oto.

- Formuła zamykająca

---