TYP: Stawonogi
PODTYP: Sześcionogi
GROMADA: Owady
RZĄD: Hemiptera
PODRZĄD: Piersiodziobe - Sternorrhyncha
NADRODZINA: Mszyce - Aphidoidea
- są to owady o delikatnym ciele, tylko miejscami sklerotyzowanym w postaci płytek, dł. 0,3 - 8 mm,
- barwa ciała jest różnorodna: od białej, przez żółtą, zieloną, brunatną do czarnej,
- osobniki bezskrzydła cechuje słabo zaznaczona segmentacja ciała oraz występowanie gruczołów woskowych,
- głowa połączona jest z tułowiem nieruchomo,
- osobniki dorosłe mają 2 formy oczu: oko złożone i trójoczko,
- czułki zbudowane są z 3 - 6 członów, dwa pierwsze człony są grubsze i krótsze, pozostałe są dłuższe, zaliczamy do nich tzw. rynaria (narządy zmysłowe) oraz szczeciny czuciowe,
→ wyróżniamy rynaria pierwotne występujące już u larw,
→ rynaria wtórne pojawiające się dopiero u osobników dorosłych,
- ostatni człon czułków dzieli się na szeroką część nasadową i zwykle silnie wydłużony i wąski wyrostek końcowy,
- ssawka składa się z 4 członów,
- skrzydła są błoniaste, przednie większe od tylnych, słabo użyłkowane,
- większość mszyc posiada typowe nogi kroczne, stopy są zwykle 2-członowe, zakończone 2 pazurkami,
- na odwłoku charakterystycznie wykształcony jest ostatni jego tergit, zwany ogonkiem (cauda), ostatni Sergot tworzy płytkę analną, u mszyc żyworodnych na granicy piątego i szóstego termitu zlokalizowane są parzyste rurki tzw. syfony,
- mszyce charakteryzuje zjawisko przemiany pokoleń i związany z nim polimorfizm,
- przez większość sezonu wegetacyjnego rozwija się wiele pokoleń bezskrzydłych lub uskrzydlonych samic rozmnażanych się żyworodnie i dzieworodnie,
- jedynie ostatnie w sezonie pokolenie obupłciowe, składa się z uskrzydlonych lub bezskrzydłych samców i bezskrzydłych samic amfigonicznych,
- cykl życiowy mszyc z przemianą pokoleń określamy jako pełny, czyli homocykliczny,
- są również gatunki mszyc rozmnażających się wyłącznie partenogenetycznie, ich cykl życiowy określa się jako niepełny tzw. anholocykliczny,
- mszyce zasiedlają najczęściej młodsze części roślin, o dużym turgorze, charakteryzujących się intensywnym wzrostem,
- mszyce odżywiają się sokami roślin, pobierając je za pomocą kłująco-ssących narządów gębowych z komórek sitowych lub miękiszu różnych części roślin,
- w czasie odżywiania do rośliny wpuszczana jest ślina zaburzająca przebieg podstawowych procesów życiowych prowadzących do powstawania zmian we wzroście rośliny (zniekształcenia, wyrośla, zmiany barwy tkanki roślinnej),
- szkodliwość bezpośrednia: zmiany we wzroście rośliny oraz pokrywanie roślin żywicielskich spadzią (odchody mszyc bogate w cukry), która stanowi doskonałe podłoże dla grzybów sadzaków wpływa ograniczająco na asymilację rośliny,
- szkodliwość pośrednia polega na przenoszeniu przez te owady wirusów roślinnych, które wywołują wiriozy roślin.
Cykl życiowy mszyc:
- z zapłodnionych zimujących jaj rozwija się wiosną pokolenie założycielek rodu (fundatrices),
- z nich powstają kolejne pokolenia, zwane pierworodnymi (fundatrigeniae), mogą to być osobniki bezskrzydłe lub uskrzydlone,
- uskrzydlone dzieworódki zwane migrantkami przelatują z żywiciela pierwotnego (drzewa lub krzewu) na żywiciela wtórnego (rośliny zielne), tutaj dają one początek kilku pokoleniom wtórnodomnym lub tzw. przesiedleńcom (exules),
- jesienią w rodzinie mszyc Pemphigidae pojawiają się uskrzydlone dzieworódki (sexuparae), które po powrocie na żywiciela pierwotnego rodzą samce i samice pokolenia obupłciowego, natomiast w rodzinie Aphididae na żywicielu wtórnym powstają uskrzydlone jednoródki (gynoparae), które po powrocie na żywiciela pierwotnego rodzą wyłącznie samice pokolenia obupłciowego (samice amfigoniczne),
- w okresie dojrzewania samic nadlatują z żywiciela wtórnego uskrzydlone samce, po czym następuje kopulacja i składanie jaj, które zimują,
- u gatunków jednorodnych rozwój jest prostszy, ponieważ nie ma potrzeby migracji w celu zmiany rośliny żywicielskiej w ciągu sezonu wegetacyjnego.
RODZINA: Mszycowate - Aphididae
- najliczniejsza grupa mszyc, spotykana na wszystkich roślinach uprawnych,
- mszyce są nagie lub pokryte pudrowatym nalotem woskowym,
- odwłok zbudowany jest z 9 segmentów z wykształconymi syfonami, ostatni segment odwłoka tworzy ogonek,
- gatunki są jedno- i różnodomne.
Mszyca kapuściana - Brevicoryne brassicae
- bezskrzydłe dzieworódki dł. 1,8 - 2 mm, mają eliptyczny kształt, zielonkawa barwa, są silnie opylone woskiem,
- syfony są ciemne i krótkie,
- uskrzydlone dzieworódki dł. 1,5 - 2,3 mm, mają tułów, czułki i nogi brunatne,
- jest to gatunek jednodomny, zimują jaja głównie na rzepaku,
- wiosną wylęgają się na nich larwy, dając pokolenia założycielek rodu,
- w kolejnym pokoleniu powstają osobniki uskrzydlone, które przelatują na uprawy warzyw kapustnych, masowo w czerwcu,
- w ciągu roku rozwija się ok. 9 pokoleń.
Mszyca burakowa - Aphis fabae
- bezskrzydłe dziworódki dł. 2,2 mm, matowo-czarne z brązowymi odcieniem, formy uskrzydlone są czarnozielone, błyszczące,
- zimują jaja na kalinie, trzmielinie lub jaśminowcu, na żywicielu zimowym powstają 2 - 3 pokolenia, w ostatnim pojawiają się samice uskrzydlone, tzw. migrantki, które przelatują z krzewów na żywiciela letniego: buraki, bób, bobik, mak,
- na nich mszyce rozwijają się dzieworodnie, dając kilka następnych pokoleń, występują licznie tworząc kolonie, najchętniej na wierzchołkowych pędach i spodniej stronie liści,
- pod koniec lata mszyce powracają na żywicieli zimowych, gdzie uskrzydlone samice rodzą larwy, z których rozwijają się samice pokolenia obupłciowego tzw. samice amfigoniczne, następnie z żywicieli letnich przylatują samce i po kopulacji dochodzi do składania zimujących jaj,
- w okresie wegetacji może wykształcić się ok. 10 pokoleń,
- szkodliwość mszyc polega na wysysaniu soków z rośliny, co objawia się deformacją wierzchołków pędów, skręcaniem liści, przenoszeniem wirusów (żółtaczki, mozaiki burakowej), pokrywaniem powierzchni tkanek rosą miodową.
Mszyca jabłoniowo-babkowa - Dysaphis plantaginea
- bezskrzydłe dziworódki pokolenia pierwodomnego dł. 2,5 mm, są ciemnopopielate, beżowe lub różowe, czułki sięgają do nasady syfonów,
- mszyca różnodomna o rozwoju pełnym, jej żywicielem pierwotnym jest jabłoń, gdzie zimują jaja, rozwija się też kilka pokoleń,
- latem uskrzydlone migrantki przelatują na babkę, żywiciela wtórnego, dając na niej początek kilku następnym pokoleniom,
- powrót mszyc na jabłoń następuje w połowie września, uskrzydlone jednoródki rodzą larwy, z których rozwijają się samice pokolenia obupłciowego, te po kopulacji z samcami zlatującymi z babki składają zimujące jaja,
- na jabłoni rozwija się maksymalnie do 9 pokoleń mszyc, a na babce do 7 pokoleń,
- mszyca wysysa soki najczęściej z liści, rzadziej z szypułek kwiatowych czy zawiązków owoców,
- liście, na których żeruje ulegają silnemu skędzierzawieniu, zwijają się poprzecznie, żółkną a później brunatnieją i zasychają,
- zawiązki owoców ulegają silnej deformacji, nie rosną, pozostają drobne z lekko wypukłymi wzgórkami wokół okwiatu i nie opadają, pozostając na drzewie aż do zimy,
- mszyca wydziela duże ilości rosy miodowej, która stanowi dobre podłoże dla grzybów sadzaków.
Mszyca wiśniowo-przytuliowa - Myzus cerami
- gatunek różnodomny, którego rośliną żywicielską jest przytulia,
- zimują jaja na czereśni, wiśni,
- liczba pokoleń w roku od 3 - 4 do 7,
- stadium szkodliwe stanowią larwy i imago podczas okresu wegetacyjnego,
- gatunek wywołuje kędzierzawienie i deformację pędów, produkuje duże ilości spadzi, jest wektorem wirusów.
Mszyca śliwowo-trzcinowa - Hyalopterus pruni
- bezskrzydłe dziworódki, dł. 1,5 - 2,9 mm, są jasnozielone, obficie pokryte woskiem w formie pudru, ciało jest wąskie z krótkimi syfonami,
- gatunek różnodomny, którego żywicielami pierwotnymi są drzewa z rodzaju Prunus, a wtórnymi trzcina,
- zimują w stadium jaj złożonych na pędach śliw, wylęg larw następuje w okresie pękania pąków kwiatowych na śliwach,
- mszyce zerują na spodniej stronie blaszki liściowej tworząc duże kolonie pokrywające często całą jej powierzchnię,
- w połowie czerwca pojawiają się migrantki przelatujące na trzcinę, ale część populacji może dalej kontynuować rozwój na śliwie,
- na śliwach można obserwować 16 pokoleń mszyc, a na trzcinie 9,
- jest to najliczniejszy i najczęściej występujący na śliwach,
- żerowanie mszyc wpływa na przyrost drzew, na plon oraz ich wrażliwość na mróz, jest to gatunek silnie spadziujący oraz wektor szarki.
Mszyca pożeczkowa - Apis schneideri
- gatunek jednodomny, homocykliczny,
- zimują jaja na pędach porzeczek,
- roślinami żywicielskimi są porzeczka i agrest,
- stadium szkodliwe stanowią larwy i imago podczas okresu wegetacyjnego,
- gatunek powodujący zwijanie się liści w gniazda, przenosi choroby wirusowe.
Mszyca porzeczkowo-czyściecowa - Cryptomyzus ribis
- mszyce są jasnożółte z cylindrycznymi syfonami dł. 1/5 ciała,
- zimują jaja na młodych pędach porzeczek,
- pierwsze 3 - 4 pokolenia bezskrzydłych dzieworódek rozwijają się na porzeczkach i agreście, następnie migrantki przelatują na czyściec i jasnotę,
- na żywicielach wtórnych rozwija się 5 - 7 pokoleń,
- powrót na żywicieli zimowych następuje we wrześniu i październiku,
- na liściach porzeczek i agrestu występują różnej wielkości wypukliny, następuje zahamowanie wzrostu młodych liści i przyrostów, wypukliny te później czerwienieją, porażone liście wcześnie opadają.
Mszyca brzoskwiniowa - Myzus persicae
- bezskrzydłe dziworódki są bezbarwne, żółte, zielone lub różowe, dł. 1,8 - 3 mm,
- formy uskrzydlone mają głowę i tułów czarne, odwłok oliwkowozielony, syfony są lekko rozdęte,
- mszyca ta zimuje w stadium jaja na brzoskwini, w okresie pękania pąków wylegają się założycielki rodu, tu rozwija się jeszcze 1 - 2 pokolenia, w których pojawiają się osobniki uskrzydlone przelatujące na żywicieli letnich: ziemniaki, buraki, tytoń i rośliny motylkowate, gdzie rozwija się nawet kilkanaście pokoleń,
- gatunek ten może się rozwijać różnież anholocyklicznie, przenosząc się wiosną ze szklarni, piwnic i kopców na rośliny uprawne i dziko rosnące, w szklarni zasiedla głównie paprykę,
- mszyce te wysysają soki z młodych liści i pędów, a także jako wektory wirusów stwarzają niebezpieczeństwo ich rozprzestrzeniania na roślinach (na ziemniaku L, Y, S,M).
NADRODZINA: Filoksery - Phylloksenoidea
RODZINA: Ochojnikowate
Ochojnik świerkowy - Sacchiphantes viridis
- ma dwa pokolenia w roku,
- larwy zimują w pobliżu pąków, wiosną przystępują do żerowania,
- w połowie maja larwy przekształcają się w osobniki dorosłe - założycielki rodu,
- każda samica (założycielka rodu) składa do 200 jaj,
- w wyniku żerowania ochojnika, a dokładniej pod wpływem śliny samic, przy nasadzie młodych pędów tworzą się twarde, zielone galasy (15-30 mm) pokryte wyrostkami - jakby szyszki, które w następnym roku zasychają,
- wewnątrz galasy mają liczne małe komory, do których wpełzają larwy wylęgające się z jaj,
- do sierpnia larwy żerują i rozwijają się wewnątrz galasów,
- po wyjściu na zewnątrz przeobrażają się na powierzchni galasów w formy uskrzydlone, które mogą pozostać na tym samym świerku lub przelecieć na inne, gdzie składają jaja na igłach,
- larwy wylęgłe z tych jaj trochę żerują i zimują, aby w przyszłym roku zamienić się w założycielki rodu,
- rozwija się na ograniczonej liczbie roślin (świerk) i nie zmienia żywiciela (tzw. mszyca jednodomna), atakuje różne gatunki świerka: pospolity, biały, japoński.
NADRODZINA: Czerwce - Coccinea
- to małe owady o silnie wyrażonym dymorfizmie płciowym:
→ samice są zwykle większe od samców, pozbawione skrzydeł,
→ samce są uskrzydlone, ale mają tylko jedną parę skrzydeł błoniastych, druga para jest przekształcona w tzw. rozpinacze albo całkowicie zanikła, nie mają narządu gębowego,
- oczy złożone występują tylko u niektórych samców, samice zaś mają tylko 2 przyoczka,
- często występuje partenogeneza i żyworodność,
- mają 1 - 3 pokoleń rocznie,
- samice składają jaja do woreczka jajowego pod ciałem lub pod tarczką,
- larwa (L1) jest nieruchoma, larwy (L2) mają już zredukowane narządy gębowe i nogi,
- samice często o zredukowanych nogach i czułkach są okryte tarczką lub wydzieliną woskową,
- samice i larwy są mało ruchliwe, żywią się wyłącznie sokami roślin,
- większość gatunków z tej grupy występuje w tropiku, w naszych warunkach klimatycznych występują w uprawach pod osłonami,
- są gatunkami fitofagicznymi,
- szkodliwość czerwców polega na ogładzaniu rośliny, wprowadzana do roślin ślina hamuje wzrost i powoduje obumieranie pędów, wydzielana rosa miodowa sprzyja rozwojowi grzybów sadzaków,
- są szkodnikami drzew i krzewów owocowych, krzewów ozdobnych oraz roślin ozdobnych uprawianych w szklarniach i mieszkaniach, porażone rośliny ozdobne mogą mieć szare, matowe liście (tracąc wartość dekoracyjną i handlową),
- dostarczają człowiekowi różnych substancji np. lak, barwniki i woskowiny.
RODZINA: Mączniaki - Pseudococcidae
- owady o miękkim ciele, o wyraźnej segmentacji, czerwce ruchliwe,
- oczy i nogi są dobrze wykształcone, czułki są 6 - 9 członowe,
- ciało jest lekko wypukłe i pokryte puszystym, białym woskiem,
- samice są zawsze bezskrzydłe, a samce zwykle uskrzydlone.
Mączystek szklarniowy - Pseudococcinus longispinus
- na brzegach ciała znajduje się 17 par białych woskowatych nitek, z których tylna para jest najdłuższa i często dłuższa od całego ciała,
- rozwój tego gatunku w uprawach pod osłonami jest ciągły,
- zapłodniona samica składa ok. 200 jaj do woreczka, który nosi aż do wylęgu larw, wychodzące z niego larwy żerują początkowo gromadnie razem z formami dorosłymi, tworząc kolonie i skupiska,
- w ciągu roku może się wykształcić kilka pokoleń,
- po zagęszczeniu koloni następuje rozchodzenie się larw, które zakładają nowe kolonie,
- osadzają się na liściach, pędach, najczęściej w rozwidleniach i tam żerują,
- ich szkodliwość polega na nakłuwaniu tkanek roślinnych i wysysaniu soków, co prowadzi do przebarwień i zasychania części lub nawet całych roślin,
- ich ślina jest toksyczna i powoduje żółknięcie i opadanie liści roślin ozdobnych.
Mączystek cytrusowy - Plannococcus citri
- na ciele występują nitkowate białe wyrostki, z których tylna para jest najdłuższa, nieprzekraczająca długości ciała,
- samica składa 500 - 600 jaj w kapsułce, którą nosi do wylęgu larw, wylęgające się larwy żerują początkowo gromadnie z formami dorosłymi, tworząc na roślinach dość wyraźne białe kolonie,
- w ciągu roku gatunek wykształca do 8 pokoleń,
- występuje na roślinach ozdobnych rosnących pod osłonami.
RODZINA: Misecznicowate - Coccidae
- ciało samicy jest owalne, zaokrąglone, często grzbietowo wypukłe i pokryte twardą skórą w formie miseczki, czułki są krótkie, 6 - 8 członowe, oczy są małe lub wcale nie występują, nogi często zanikają, prowadzą nieruchliwy tryb życia,
- samce są uskrzydlone, mają 1 parę błoniastych skrzydeł i 10 - członowe czułki.
Misecznik śliwowy - Parthenolecanium corni
- zimują larwy drugiego stadium na pędach, konarach, pniach drzew i krzewów,
- wiosną larwy przemieszczają się zwykle na młodsze pędy, gdzie po wbiciu kłujki nieruchomieją,
- następuje ich żerowanie, stopniowy ich wzrost w czasie, którego trzykrotnie linieją, a kutikula stopniowo twardnieje,
- larwy, z których wylęgną się samce, po okresie żerowania przekształcają się w nimfy, a te w uskrzydlone osobniki,
- zapłodnione samice składają od końca maja pod ciało ok. 1500 jaj, po czym obumierają, wylęgają się larwy, które przemieszczają się na liście, gdzie rozpoczynają żerowanie, po kilkunastu dniach następuje linienie i wykształcają się larwy drugiego stadium, które nadal są ruchliwe,
- przed zimą przenoszą się z liści na pędy,
- w roku rozwija się 1 pokolenie,
- szkodliwość polega na wysysaniu soków z tkanek drzew, krzewów (nie tylko owocowych), co prowadzi do osłabienia roślin, które często karłowacieją, słabo plonują i są podatne na przemarzanie.
Misecznik cytrusowiec - Coccus hesperidium
- samce występują rzadko, samice żyją 2 - 3 miesiące,
- w ciągu roku wykształca się 4 - 7 pokoleń,
- owady zasiedlają górną stronę liści, najczęściej wzdłuż nerwu głównego,
- wysysają soki roślinne, co prowadzi do zahamowania wzrostu roślin, liście żółkną i odpadają,
- owady produkują duże ilości spadzi, która pokrywa rośliny i utrudnia im wymianę gazową,
- w naszym klimacie żyje tylko w szklarni.
RODZINA: Tarcznikowate - Diaspididae
- samce są uskrzydlone, możliwy jest też rozwój partenogenetyczny,
- w swym rozwoju samice przechodzą 3 stadia, a samce 5 stadiów larwalnych,
- samice i starsze larwy przytwierdzone są do gospodarza aparatem gębowym,
- ciało nie jest zrośnięte z pokrywające je tarczką, mogą być one przypłaszczone, owalne, okrągłe lub w kształcie rogalika, przecinka, barwy
biało-żółtej lub ciemnobrunatnej,
- tarczki powstają z kolejnych wylinek larwalnych i wydzielin ciała.
Skorupik jabłoniowy - Lepidosaphes ulmi
- zimują jaja złożone pod koniec lata przez samicę pod tarczką, na pędach i koronach drzew,
- larwy w pewnym czasie ruchliwego życia wbijają kłujkę w korę pędów, tracąc nogi i od tego czasu zerują, nie zmieniając miejsca na roślinie,
- po dorośnięciu (sierpień) dojrzałe samice zostają zapłodnione i składają kilkadziesiąt jaj pod swoją tarczkę,
- w roku wykształca się 1 pokolenie,
- gatunek występuje często masowo na pniach, konarach lub pędach drzew (głównie jabłoni) i krzewów ozdobnych (porzeczka),
- szkodliwość polega na osłabieniu wzrostu, karłowacenia, częściowego zasychania i słabego plonowania, rośliny stają się wrażliwe na przemarzanie.
Tarcznik oleandrowiec - Aspidiotus hederae
- w szklarniach i mieszkaniach gatunek ten przechodzi rozwój ciągły,
- dojrzała samice składa pod swoją tarczkę kilkadziesiąt jaj, z których po kilkunastu dniach wylęgają się ruchliwe larwy, rozchodzą się one po roślinie i intensywnie żerują,
- po pewnym czasie larwy przytwierdzają się na stałe do rośliny, gdzie żerują, przechodzą dalszy rozwój, pokrywają się tarczką i przekształcają w formy imaginalne,
- w ciągu roku rozwijają się 3 - 4 pokolenia,
- szkodliwość polega na wysysaniu soków, co prowadzi do trwałego odbarwienia, żółknięcia i zasychania części lub całych roślin,
- występuje m.in. na bluszczu, oleandrze, palmach, różanecznikach i storczykach.
3