J. LYONS „CHOMSKY”

GRAMATYKA GENERATYWNA: PROSTY MODEL.

Chomsky wyłożył ideę gramatyki generatywnej w Syntactic Structures. Ujęcie to oparte jest na rozległych i wysoce technicznych badaniach, z których większość jednak nie została nigdy ogłoszona w całości, choć zostały opisane w 1955 r. w obszernej monografii The Logical Structure of Linguistic Theory.

• DEFINICJA JĘZYKA.

Język to zbiór wszystkich zadań generowanych przez gramatykę, która go opisuje. Ten zbiór zdań może być skończony lub nieskończony. Jednak angielski i, o ile wiadomo, wszystkie inne języki naturalne, zawiera nieskończenie dużą liczbę zdań, ponieważ są w nim zdania i zwroty, które można nieskończenie wydłużać, przy czym zostaną one zaakceptowane jako całkowicie normalne dla rodzimego użytkownika. Są to zdania typu This is the man that merried the girl that..., a także takie zwroty jak large, black, threecornered…hat, które można wydłużać nieograniczenie.

Należy przyjąć założenie, że słownik języka angielskiego jest ustalony, niezmienny i skończony oraz że liczba różnych operacji, związanych z generowaniem zdań angielskich, jest skończona. Założenie to jest raczej wiarygodne, biorąc pod uwagę fakt, że zdania języka angielskiego mogą być generowane przez dający się ustalić zbiór reguł. Zatem jeśli gramatyka ma się składać ze skończonego zbioru reguł, które operują na skończonym słowniku, a przy tym ma być zdolna do generowania nieskończonego zbioru zdań, to co najmniej niektóre z tych reguł muszą dać się stosować więcej niż raz w generowaniu tego samego zdania. Reguły takie oraz struktury przez nie generowane nazywamy REKURSYWNYMI. Należy więc założyć, że język angielski zawiera pewną liczbę reguł rekursywnych, np. oczywiste jest, że rozbudowując zdanie This is the man that married the girl that wrote the book, stosujemy tę samą regułę, z której korzystaliśmy już włączając zwrot that married the girl.

Zdania mogą być reprezentowane na dwóch poziomach: syntaktycznym jako ciągi słów i fonologicznym jako ciągi fonemów. Można traktować strukturę syntaktyczną zdania jako całkowicie lub częściowo niezależną od porządku słów; pewne języki dopuszczające dowolny porządek słów były tradycyjnie opisywane z tego punktu widzenia. Idąc jednak za Chomskym, należy traktować rzecz jako definicyjnie przesądzoną, że każdy odmienny ciąg słów (dobrze zbudowany) jest osobnym zdaniem. Przy tej definicji różnymi zdaniami są nie tylko The dog bit the man oraz The man bit the dog, lecz także I had an idea on my way home oraz On my way home I had an idea.

Z czysto syntaktycznego punktu widzenia fonologiczna struktura słów jest nieistotna; można je interpretować na wiele różnych sposobów. Na przykład można wyliczyć wszystkie słowa należące do słownika w jakimś dowolnym porządku, ponumerować je zgodnie z tym porządkiem, a nast. posłużyć się numerami dla oznaczenia poszczególnych słów w syntaktycznym opisie zdań. Zazwyczaj jednak praktykuje się reprezentowanie słów jako ciągów fonemów (lub litera) nawet na poziomie syntaktycznym.

• ELEMENTY TERMINALNE I POMOCNICZE.

ELEMENTY TERMINALNE to faktyczne elementy zdania: słowa na poziomie syntaktycznym i fonemy na poziomie fonologicznym. ELEMENTAMI POMOCNICZYMI zaś są pozostałe terminy i symbole, używane przy formułowaniu reguł gramatycznych. Należy zauważyć, że terminy i symbole oznaczające części mowy są w gramatykach generatywnych rozważanego typu elementami pomocniczymi.

Posługując się tradycyjnymi terminami jako nazwami klas słów, czyli „części mowy”, zostaną one skrócone do symboli: N = rzeczownik, V = czasownik, itp.

W gramatyce generatywnej fakt, iż dane słowo należy do określonej klasy, musi być explicite wyrażony w gramatyce. Znaczy to, że każde słowo zawarte w słowniku musi być przypisane do klasy lub klas syntaktycznych, do których należy; nie wystarczy sformułowanie układu definicji w rodzaju „rzeczownik jest nazwą dowolnej osoby, miejsca lub rzeczy”, pozostawiając temu, kto ma posługiwać się gramatyką, decyzję czy dane słowo spełnia definicję czy nie.

Najprostsze spośród rozważanych przez Chomsky'ego gramatyk, które są zdolne do generowania nieskończonego zbioru zdań za pomocą skończonej liczby reguł rekursywnych, operujących na skończonym słowniku to GRAMATYKI SKOŃCZENIE STANOWE. Opierają się one na założeniu, że zdania generowane za pomocą serii wyborów dokonywanych „z lewej na prawą”, tj., że po wybraniu pierwszego , najbardziej na lewo położonego elementu każdy następny wybór jest wyznaczony przez elementy bezpośrednio poprzedzające. Zgodnie z tą koncepcją struktury syntaktycznej zdanie typu This man has brought some bread może być wygenerowane w następujący sposób: słowo this byłoby wybrane na pierwszą pozycję z listy wszystkich słów, które mogą wystąpić na początku zdania w języku angielskim. Następnie wybrałoby się man jako jedno ze słów, które mogą następować po this; has jako jedno ze słów, które mogą wyst.po this i man. Graficzne reprezentacja tego, co zostało wyżej powiedziane to „diagram stanów”.

rys.1. diagram stanów.

Diagram ten można zinterpretować jak następuje. Potraktujmy gramatykę jako maszynę czy urządzenie, które podczas generowania zdań przechodzi przez skończoną liczbę „stanów” wewnętrznych od stanu początkowego (start) do stanu końcowego (stop). Po „wyprodukowaniu jakiegoś słowa, gramatyka „przestawia się” na nowy stan, wyznaczony przez kierunek strzałek. Każdy ciąg słów, który może zostać wygenerowany w ten sposób, jest tym samym określony jako gramatyczny.

Gramatyka zilustrowana na rys.1. generuje, rzecz jasna, tylko skończoną liczbę zdań. Można ją jednak rozbudować, pozwalając urządzeniu na robienie „pętli” przez pozostanie w tym samym lub powrót do pewnego poprzedniego stanu w określonym punkcie wyboru. Jednak zdania zbudowane w ten sposób nadal będą bardzo proste. Można zatem zauważyć, że skonstruowanie gramatyki skończenie stanowej, zdolnej do generowania dużej i reprezentatywnej próbki zdań jęz.ang. byłoby niemożliwe. Chomsky dowiódł nieadekwatności gramatyk skończenie stanowych, wykazując, że istnieją pewne regularne procesy formowania zdań w języku angielskim, których - nawet godząc się na najbardziej skomplikowaną i nieintuicyjną analizę - nie można by w ogóle ująć w aparaturze pojęciowej gramatyki skończenie stanowej. Wspomniany dowód nieadekwatności gramatyki skończenie stanowej zawarł Chomsky w Syntactic Structures. Polega on na wskazaniu, że możliwe są zależności zachodzące pomiędzy słowami nie sąsiadującymi, przy czym takie wzajemnie związane słowa mogą być z kolei przedzielone zwrotem lub zdaniem, które zawiera inną parę nie sąsiadujących, lecz związanych ze sobą słów. Na przykład, w zdaniu Anyone who says that is lying istnieje zależność pomiędzy słowami anyone oraz is lying. Są one przedzielone zdaniem who says that (w którym zachodzi zależność między who i says).

Bardziej skomplikowane przykłady to zdania o konstrukcji a+b+c...x+y+z, w którym zachodzi stos. porównywalności lub zależności pomiędzy skłądnikami skrajnymi (a i z), pomiędzy składnikami sąsiadującymi ze skrajnymi (b i y) itd. Jest to zdanie z WŁASNOŚCIAMI ODBICIA ZWIERCIADLANEGO. Każdy język zawierający nieograniczenie wiele zdań o tak rozumianych „własnościach odbicia zwierciadlanego” wykracza poza zakres gramatyki skończenie stanowej.

---