- N. Chomsky jest językoznawcą amerykańskim, ur. 1928 w Filadelfii. Studiował na uniwersytecie w rodzinnym mieście i na uniwersytecie harwardzkim. Jest uczniem Z. Harrisa - od swego nauczyciela przejął niezwykle istotne dla swych teorii pojęcie transformacji. Na tej bazie opracował i rozwinął teorię gramatyki nazwanej gramatyką transformacyjno-generatywną. Jako profesor podjął pracę w Massachusetts Institute of Technology w Cambridge.

Teoria Chomsky´ego wyrosła w opozycji do powszechnego w pewnym okresie dystrybucjonizmu amerykańskiego i miała na celu sformalizowanie opisu języka. Była to teoria niezwykle nowatorska. Jej nazwa pochodzi od dwóch podstawowych zasad, na których jest oparta: transformacji i generowania. Teoria Chomsky´ego rozwijała się dwuetapowo. Pierwszy etap najpełniej został wyrażony w 1957 roku w książce Syntactic Structures, drugi w pozycji z 1965 roku Aspects of the Theory of Syntax.

Na pierwszym etapie Chomsky zajął się przede wszystkim regułami transformacyjnymi, dzięki którym można wytwarzać wszelkie nowe zdania w oparciu o konstrukcje proste (najprostsze; bez przydawek, okoliczników itp.) nazywane zdaniami jądrowymi (generowane za pomocą reguł frazowych). Owe zdania jądrowe są wobec tego aksjomatami systemu, a reguły transformacyjne to reguły gramatyki tegoż systemu. Powstał w ten sposób trzyczęściowy model gramatyki generatywnej, na którą składają się:

- reguły frazowe (inaczej tzw. reguły przepisywania; tu powstają zdania jądrowe), typu: "Przepisz S w postaci NPnom+VP", czyli symbolicznie: S Ő NPnom+VP, gdzie: S to syntagma (czyli zdanie), NPnom - fraza nominalna w mianowniku (czyli jakby grupa rzeczownikowa), VP - fraza werbalna (czyli jakby grupa czasownikowa); np. zdania: Michał czyta lub Irek kocha Agnieszkę.

- reguły transformacyjne, dzięki którym powstają nowe zdania, typu:

NP - Aux - V - NP´ Ő NP´ - Aux + być - PP - NP + przez (to reguła transformacyjna pozwalająca wyprodukować zdanie w stronie biernej (Aux - czynnik pomocniczy: czas, aspekt; dopełnienie ze zdania pierwszego NP´ staje się podmiotem w zdaniu przekształconym i odwrotnie: podmiot ze zdania pierwszego NP staje się dopełnieniem (ale wraz z przyimkiem "przez") w zdaniu drugim; element werbalny V zostaje zastąpiony przez frazę imiesłowową (nominalną) PP; przykładem transformacji mogą być zdania: Irek kocha Agnieszkę → Agnieszka jest kochana przez Irka. - i wreszcie reguły fonologiczne, dzięki którym wszelkie zdania zostają przekształcone w zdania realne.

W teorii tej niepokój budziły zdania wieloznaczne. Wynikało to z braku części semantycznej. Chęć rozwiązania tego problemu doprowadziła do powstania drugiej koncepcji gramatyki generatywnej.

Gramatyka ta opiera się na podstawowych założeniach: rozróżnieniu struktury głębokiej i powierzchniowej, rozróżnieniu kompetencji i performancji oraz istnieniu kompetencji idealnej.

Struktura głęboka zawiera znaczenie, sens informacji, umożliwia określenie zawartości semantycznej zdania, znajduje się jakby "poniżej" zdań jądrowych. Struktura powierzchniowa to zewnętrzna, obserwowalna budowa zdania, łańcuch dźwiękowy. Nie oddaje ona stosunków gramatycznych, gdyż one są z natury swej semantyczne i dlatego może się zdarzyć, że dwa różne zdania mają identyczne struktury powierzchniowe (Pytanie Ewy ciągnęło się w nieskończoność. - Ewa zadawała długie pytanie?czy Ewę pytano bardzo długo-). Gramatyka generatywna składa się więc z trzech składników: semantycznego (przypisuje interpretację semantyczną strukturze głębokiej zdania), syntaktycznego (reguły przepisywania i reguły transformacji, przekształcające strukturę głęboką w strukturę powierzchniową), fonologiczny (przypisuje strukturze powierzchniowej reprezentację fonetyczną). Zdania (syntagmy) można przedstawić w postaci tzw. drzewek derywacyjnych:

Kolejne rozróżnienie Chomsky´ego to wydzielenie kompetencji i performancji. Kompetencja to wrodzony system człowieka (jakby gramatyka uniwersalna), który da się zastosować do gramatyki dowolnego języka i dzięki któremu człowiek może tworzyć w danym języku nieskończoną liczbę zdań, których nigdy wcześniej nie słyszał; to twórcza zdolność umysłu. Performancja to odbicie kompetencji w postaci realnych przejawów językowych mówiącego, jej badanie to badanie zachowań językowych człowieka.

Kompetencja idealna byłaby gramatyką łączącą łańcuch dźwiękowy z zawartością semantyczną przy odrzuceniu różnic indywidualnych.

Gramatyka transformacyjno-generatywna rozwija się nadal, ulega ciągłym modyfikacjom, dążąc (m.in. przez uproszczenie stosowanych reguł) do jak najbardziej idealnego i uniwersalnego opisu języków.