Generatywna gramatyka transformacyjna
Badanie naukowe nie polega na opisie danych, lecz na konstruowaniu abstrakcyjnych modeli hipotetyczno-dedukcyjnych.
Hipotetyczno-dedukcyjnym modelem w badaniach Noama Chomsky'ego jest gramatyka uniwersalna
Idealizacja rzeczywistości językowej = ograniczenie branych pod uwagę danych, uproszczenie zjawisk problematycznych wewnątrz danej dziedziny
Idealizacje w gramatyce generatywnej Chomsky'ego:
homogeniczność społeczności użytkowników języka
idealny mówiący i idealny odbiorca
momentalne nabywanie języka
Formalny charakter teorii = gramatyka winna mieć postać sformalizowanych reguł - nie polega na inteligencji użytkowników
Tolerancja epistemologiczna = jeśli teoria osiągnęła głębię wyjaśniania w ograniczonej dziedzinie, to można i należy tolerować jej nieadekwatności empiryczne
Podstawowe własności gramatyki generatywnej
Natywizm = próba sformułowania warunków koniecznych i wystarczających dla systemu, by był on językiem ludzkim. Warunki te stanowią wrodzoną organizację określającą, co stanowi doświadczenie językowe i jaka wiedza powstaje na bazie tego doświadczenia
Podstawowe własności gramatyki generatywnej
Mentalizm = rozwinięta w trakcie przyswajania języka wewnętrzna reprezentacja systemu reguł do budowania zdań, ich rozumienia i posługiwania się nimi
Język jest przede wszystkim narzędziem myślenia i wyrażania myśli, a nie narzędziem komunikacji
Ewolucja programu badawczego
Noama Chomsky'ego - faza 1
(Syntactic Structures 1957)
Składniki lingwistyki:
Teoria języka (gramatyka generatywna), która ma wyjaśnić twórczy charakter umiejętności językowych (kompetencji językowej), czyli w jaki sposób ze skończonej liczby elementów i za pomocą skończonej liczby reguł można skonstruować nieskończoną liczbę zdań gramatycznych danego języka
Ewolucja programu badawczego
Noama Chomsky'ego - faza 1
Składniki lingwistyki:
Poza gramatykami generatywnymi poszczególnych języków istnieje metagramatyka (= ogólna teoria języka) - w obrębie której definiowane są podstawowe pojęcia lingwistyki, np. zdanie, fonem itp.
Ewolucja programu badawczego
Noama Chomsky'ego - faza 1
Składniki lingwistyki:
Trzecim składnikiem jest wykonanie (performance), badanie wszystkich tych czynników, które poza kompetencją językową wpływają na kształt i akceptowalność rzeczywistych wypowiedzi.
Ewolucja programu badawczego
Noama Chomsky'ego - faza 1
Gramatyka generatywna = wiedza językowa w postaci formalnego modelu wytwarzania wszystkich możliwych, a nie tylko obserwowanych, zdań gramatycznych danego języka, przy czym zdanie gramatyczne nie musi być sensowne semantycznie, np.
Bezbarwne zielone idee śpią szalenie
Ewolucja programu badawczego
Noama Chomsky'ego - faza 1
Przebieg generowania = system reguł czyli następujących po sobie w określonej kolejności operacji, przedstawiających przejście od jednego schematu wyjściowego zdania prostego do wszystkich zdań gramatycznych tego języka
Ewolucja programu badawczego
Noama Chomsky'ego - faza 1
Pierwsza gramatyka generatywna
(zaproponowana w Syntactic Structures)
składała się z 3 członów:
gramatyki struktur frazowych
gramatyki transformacyjnej
morfofonematyki
Ewolucja programu badawczego
Noama Chomsky'ego - faza 1
Gramatyka struktur frazowych wywodzi się z gramatyki dystrybucyjnej, opiera się na analizie IC (immediate constituents) = składników bezpośrednich, w której każde wyrażenie dzielone jest każdorazowo na dwa maksymalne segmenty (frazy), te znów na dwa segmenty itd.
Ewolucja programu badawczego
Noama Chomsky'ego - faza 1
S = Zadowolony student wyszedł z gabinetu profesora
S = Zadowolony student + wyszedł z gabinetu profesora
NP = zadowolony student +
+ VP = wyszedł z gabinetu profesora
S = NP + VP
NP = zadowolony + student
Adj = zadowolony + N = student
NP = Adj + N
Ewolucja programu badawczego
Noama Chomsky'ego - faza 1
VP = wyszedł + z gabinetu profesora
V = wyszedł + NP = z gabinetu profesora
VP = V + NP
NP = z gabinetu + profesora
N = z gabinetu + N = profesora
NP = N + N
NP = N(gen) + N(gen)
VP = V + N + N
VP = V(3sg.praet.) + N(gen) + N(gen)
Ewolucja programu badawczego
Noama Chomsky'ego - faza 1
S = NP + VP
NP = Adj + N
VP = V + NP
NP = N + N
VP = V + N + N
S=Adj+N+V+N+N
S = Adj(nom) + N(nom) + V(3sg.praet.) + N(gen) + N(gen)
Ewolucja programu badawczego
Noama Chomsky'ego - faza 1
Gramatyka frazowa w koncepcji Chomsky'ego generowała zdania proste = zdania oznajmujące wyrażone w stronie czynnej = tzw. zdania jądrowe, za pomocą reguły: X → Y (czyli: przepisz X na Y)
Przykład zastosowania modelu struktur frazowych
S → NP + VP
NP → Adj + N
VP → V + NP
NP → N
Zamyślony chłopiec kupuje książkę.
Zamyślona matka niesie chleb. Itd.
ale też:
*Zamyślony student kupuje chłopca
S = zdanie
NP = fraza nominalna
VP = fraza werbalna
N (rzeczownik): student, chłopiec, matka, książka, chleb...
V (czasownik): kupować, nieść...
Adj (przymiotnik): zamyślony(-a)...
Przykład zastosowania modelu struktur frazowych
Drzewko struktur frazowych
S
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego - faza 1
Gramatyka transformacyjna nawiązuje do koncepcji Z.S.Harrisa
Ewolucja programu badawczego
Noama Chomsky'ego - faza 1
Gramatyka transformacyjna wyprowadzała ze zdań jądrowych wszystkie pozostałe zdania, poprzez
transformacje pojedyncze, tworząc zdania pytajne lub negacje
transformacje zbiorcze, tworząc zdania złożone
Przykład zastosowania modelu transformacji
Transformacja negacyjna
S1 → S2
S1 → NP + VP
NP → Adj + N
VP → V + N
Zamyślony chłopiec kupuje książkę
S2 → NP + VP
NP → Adj + N
VP → nie V + N
Zamyślony chłopiec nie kupuje książki
Przykład zastosowania modelu transformacji
Transformacja zbiorcza
S1, S2 → S3 → S1 + a + S2
S1 → NP + VP
NP → N
VP → V + N
Chłopiec kupuje książkę
S2 → NP + VP
NP → N
VP → V + N
Student kupuje piwo
S3 → N + V + N + a + N + V + N
Chłopiec kupuje książkę a student kupuje piwo
Ewolucja programu badawczego
Noama Chomsky'ego - faza 1
Morfofonematyka - przyporządkowywała wygenerowanej strukturze gramatycznej reprezentację fonematyczną
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego faza 2 - tzw. teoria standardowa (ST)
Zagadnienia teorii składni (1965)
Teoria standardowa (ST) nawiązuje do rozróżnienia Ch. F. Hocketta między „gramatyką głęboką” a „gramatyką powierzchniową”.
W komponencie syntaktycznym gramatyki wyszczególniona zostaje struktura głęboka - stanowiąca podstawę interpretacji semantycznej - i struktura powierzchniowa - stanowiąca podstawę interpretacji fonologicznej.
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego faza 2 - tzw. teoria standardowa (ST)
Rozróżnienie struktury głębokiej i powierzchniowej krzyżuje się z gramatyką struktur frazowych i gramatyką transformacyjną. W związku z tym Chomsky określa na nowo rolę transformacji: transformacje derywują strukturę powierzchniową ze struktury głębokiej
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego
Faza 1
Transformacje = abstrakcyjne reguły w ramach gramatyki generatywnej, z których pomocą mogą być generowane wszystkie gramatyczne zdania języka
Faza 2 (FS)
Transformacje derywują strukturę powierzchniową ze struktury głębokiej
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego faza 2 - tzw. teoria standardowa (ST)
Struktura głęboka składa się z bazowych znaczników frazowych („base phrase markers”), które stanowią podstawę gramatyki. Z nich generowana jest struktura powierzchniowa zdań.
Składnik bazowy gramatyki przyporządkowuje każdemu zdaniu jego strukturę głęboką, która wyznacza interpretację semantyczną tego zdania.
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego faza 2 - tzw. teoria standardowa (ST)
Składnik bazowy zawiera - obok reguł przepisywania - słownik, który określa wszystkie syntaktyczne i semantyczne własności jednostek leksykalnych.
Składnik transformacyjny gramatyki przyporządkowuje każdemu zdaniu jego strukturę powierzchniową, która wyznacza interpretację fonetyczną tego zdania.
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego faza 2 - tzw. teoria standardowa (ST)
Gramatyka głęboka ukazuje, jak język wyraża myśl, powierzchniowa zaś - w jaki sposób ją wyraża za pomocą komunikatu akustycznego.
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego faza 2 - tzw. teoria standardowa (ST)
Semantyczna organizacja zdania nie zawsze jest ukazana przez rzeczywisty układ jego składników na powierzchni
zatem
teoria języka, zmierzająca do wyjaśnienia produkcji i rozumienia zdań, nie może się ograniczać do analizy struktury powierzchniowej
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego faza 2 - tzw. teoria standardowa (ST)
Proces rozumienia zdania zaczyna się od rozpoznania relacji między słowami (struktury powierzchniowej), a następnie prowadzi do ustalenia porządku znaczenia, tj. struktury głębokiej
Kot goni mysz
Chłopiec gra
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego faza 2 - tzw. rozszerzona teoria standardowa (EST)
Rozszerzona teoria standardowa (EST) przyjmowała, że na poziomie głębokim definiowane są tylko relacje tematyczne między czasownikiem i frazami rzeczownikowymi; pozostałe własności semantyczne były w niej określane przez reguły odnoszące się do struktury powierzchniowej.
Struktura powierzchniowa zawiera ślady pamięci o strukturze głębokiej.
Nie przewróć się
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego faza 2 - tzw. zrewidowana rozszerzona teoria standardowa (REST)
W zrewidowanej teorii standardowej nie ma opozycji między gramatyką głęboką i powierzchniową.
Interpretacji semantycznej podlega struktura powierzchniowa, zawierająca ślady, pozwalające na rekonstrukcję relacji tematycznych, określonych przez reguły bazy.
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego faza 2 - podstawowe rozróżnienia
Struktura powierzchniowa a struktura głęboka
Kompetencja a performancja
Mentalizm a fizykalizm
Gramatyczność a akceptowalność
Semantyka a syntaktyka
Kompetencja a performancja
Kompetencja a performancja
Lingwista na podstawie obserwacji użycia języka ustala kompetencję mówiącego, czyli podstawowy system reguł, które mówiący/słuchający opanował i którego używa w aktualnej performancji.
Gramatyka musi być świadectwem kompetencji, jeśli chce wyjaśnić zdolność mówiącego do rozumienia i produkowania dowolnych zdań danego języka.
Mentalizm a fizykalizm
Ponieważ za performancją kryje się zawsze kompetencja to gramatyka generatywna jest mentalistyczna
Wraz z kompetencją badana jest realność duchowa, która ostatecznie leży u podstaw każdego konkretnego zachowania
Gramatyczność a akceptowalność
Faza 1:
akceptowalność stanowi kryterium gramatyczności
Faza 2:
pojęcie akceptowalności należy do performancji
pojęcie gramatyczności należy do kompetencji
gramatyczność jest tylko jednym z kryteriów określania akceptowalności
Semantyka a syntaktyka
Reguły semantyki mają charakter interpretacyjny w stosunku do syntaktyki
W kolejnych modelach interpretacji standardowej interpretacja semantyczna dotyczyła najpierw struktury głębokiej, a potem powierzchniowej
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego faza 3 - gramatyka zasad i parametrów
W wyniku ewolucji podejścia do komponentu semantycznego w gramatyce generatywnej, nowa koncepcja gramatyki stanowi już nie model kompetencji językowej, ale językowej zdolności poznawczej człowieka.
Teoria śladów stanowiła próbę wyabstrahowania własności gramatyki uniwersalnej z określonych warunków, nałożonych na stosowanie reguł gramatycznych.
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego faza 3 - gramatyka zasad i parametrów
Gramatyka zasad i parametrów jest gramatyką uniwersalną.
Jej podstawowym zadaniem jest wyjaśnienie sposobu nabywania języka - nie reguł języka rodzimego, lecz parametrów systemu wiedzy wrodzonej - gramatyki uniwersalnej.
Ewolucja programu badawczego Noama Chomsky'ego faza 3 - gramatyka zasad i parametrów
Analizy zmierzają teraz do ujmowania rozpoznanych reguł poszczególnych języków jako rezultatów działania tej samej zasady uniwersalnej i sprowadzenia cechujących je odmienności do ograniczeń jej stosowalności, wynikających z ustaleń odmiennych parametrów.