Wprowadzenie do gramatyki generatywnej.

1. Słowem wstępu

Wprowadzenie do gramatyki generatywnej ma na celu naszkicowanie głównych problemów i

pojęć stosowanych w obszarze współczesnej lingwistyki wraz z nakreśleniem leżących u

podstaw generatywności założeń filozoficznych. Pojęcie generatywności stało się ostatnio

niezwykle tętniącym źródłem, przy pomocy którego można budować teorię języka. Przyjrzymy

się, czy rzeczywiście zasadnie.

Pojęcia i zagadnienia kluczowe:

•

gramatyka uniwersalna i struktura głęboka

•

pojęcie transformacji

•

gramatyka opisowa, generatywna (GG), transformacyjno-generatywna (GTG)

•

teoria rządu i wiązania (teoria zasad i parametrów) oraz minimalizm

•

modularyzm i neurolingwistyka

•

strukturalizm, behawioryzm (B.F. Skinner), konstruktywizm (J.Piaget),

adaptacjonizm (S.Pinker)

•

konsekwencje filozoficzne

•

AI

2. Gramatyka generatywna z lotu ptaka

Gramatyka generatywna zamierza wyjaśnić kompetencję mówiącego (słuchającego) w zakresie
tworzenia (rozumienia) zdań danego języka, polegającą między innymi na tym, że każdy mówiący
jest zdolny do konstruowania zdań, których dotąd nie zbudował, a słuchający do rozumienia zdań,
których dotąd nie słyszał. Inaczej mówiąc, każdy użytkownik języka jest w stanie rozstrzygnąć, czy
dane zdanie należy do języka, w którym się wypowiada (jest poprawne w tym języku), czy też doń
nie należy (jest w nim niepoprawne). Zdolność ta tłumaczy się faktem rozporządzania przez
mówiącego skończoną liczbą reguł gramatycznych, za pomocą których tworzy on syntagmy i
zdania ze znanych sobie wyrazów.
Gramatyka generatywna jest skończonym zbiorem reguł (zwanych regułami gramatycznymi), który
wymienia wszystkie ciągi i przypisuje każdemu z nich opis strukturalny, na który składa się zbiór
elementów tworzących ciąg, jego szyk wewnętrzny i zewnętrzny oraz każda inna informacja
gramatyczna potrzebna do określenia sposobu, w jaki dany ciąg został użyty i zrozumiany.
Teoria generatywna nie jest gramatyką mówiącego (to jest systemem, który wyjaśnia sposoby
kodowania przekazu przez nadawcę), ani też słuchającego (to jest systemem opisującym sposoby
dekodowania otrzymanego przekazu). Jest ona neutralna względem rozróżnienia nadawca-odbiorca.
Według Chomsky'ego (1965) należy rozróżniać kompetencje mówiącego, czyli jego zdolność
rozpoznawania i stosowania reguł gramatyki od realizacji aktu mowy (ang. performance).
Gramatyka generatywna wyjaśnia kompetencje, lecz nie realizację.

(Źródło: Wikipedia)

2. Krótka historia problemu i podstawowe pojęcia w językoznawstwie

Przekonanie, jakoby język charakteryzował się pewnymi uniwersalnymi mechanizmami

umożliwiający komunikowanie się, zostało zaadaptowane w badaniach lingwistycznych Noama

Chomsky'ego w połowie XX wieku. Uniwersalny wymiar języka miałby być zagwarantowany

tezą, że każdy człowiek posiada wrodzoną predyspozycję do wykształcenia w sobie

umiejętności językowych.

?

Co sprawia, że niektóre wyrażenia językowe klasyfikujemy jako niepoprawnie

wygenerowane.

She not does never make fun of herself.

?

Czy można podać ogólne reguły budowy zdań, wyodrębniając podstawowe części

budulcowe, formujące sieci strukturalne

(najlepiej: reguły charakterystyczne dla danego języka, ale mające zastosowanie

przez analogię do innych jezyków).

Strukturalizm

Przedstawiciele:

1.

Ferdynand de Saussure

2.

Jan Baudouin de Courtenay (1845-1929) & Mikołaj

Kruszewski (1851-1887) : opracowanie podstaw fonologii,

morfologii i składni

3.

Praska szkoła strukturalistyczna (ok.1926-1939)

•

Roman Jakobson (1896-1982) : opracowanie podstaw fonologii

•

Vilém Mathesius (1882- 1945): opis zasady rozczłonkowania zdania

•

Nikolaj Trubeckoj (1890-1938) : opracowanie podstaw
fonologii

5.

Kopenhaska szkoła strukturalistyczna (ok.1931):

glossemantyka

•

Louis Hjelmslev (1899-1965)

•

Viggo Brøndal (1887- 1942)

•

Hans Uldall (1907-1957)

6.

Strukturalizm amerykański

•

Leonard Bloomfield (1887-1949): behawioryzm

•

Franz Boas (1858- 1942)

•

Zellig Sabbetai Harris(1909-1992): dystrybucjonalizm

•

Charles Hockett (1919-2000): dystrybucjonalizm

Ferdynand de Saussure: Kurs językoznawstwa ogólnego (1916)

Struktura = układ powiązanych elementów

Język = układ powiązanych ze sobą znaków

?

Język jako sieć zdań złożonych z najprostszych elementów

atomowych.

Przykłady elementów składających się na język (od atomowych do 'makroskopowych'): fonemy,

głoski, morfemy, wyrazy, zdania.

Z fonemów zbudowane są morfemy, z morfemów wyrazy, z wyrazów zdania.

Posiadanie przez coś struktury wskazuje, że elementy budulcowe tej struktury wchodzą ze sobą w

relacje (np. nadrzedności, podrzędności). Centrum zainteresowania strukturalistów leży wokół

badania formalnych związków/relacji, które gwarantują istnienie języka jako systemowej całości.

Priorytetowym zadaniem jest tu rozbiór języka ze względu na jego budowę, wyróżnienie części

elementarnych (atomowych) oraz wyjaśnienie na czym polega zjawisko syntaktycznej

kompozycjonalności języka, czyli jak z jednostek elementarnych poprawnie generować wyrażenia

złożone.

Niebagatelnym osiągnięciem strukturalizmu było 'wywalczenie' dla językoznawstwa autonomii w

szeregu innych dyscyplin naukowych, poprzez swoje badania posługujące się metodami

matematyczno-analitycznymi nauka o języku odcięła się od psychologizmu.
Najmniejsza jednostka językowa = fonem (zespół cech dystynktywnych służących odróżnianiu

form wyrazów)

» fonologia

Fonemy same w sobie nic nie znaczą, mogą jednak wnosić znaczenie , gdy łączą się w formy

wyrazów.

Przykład: z fonemów /c/,/ h/,/ u/,/s/,/ t/,/ r/,/ y/,/ l/,/ e/,/ c/ możemy utworzyć wyraz, który posiada

znaczenie: strychulec.
fonetyka=

nauka o języku, która analizuje cechy słyszalne głosek (akustyka), czy sposób ich wymawiania

(artykulacja)

» morfologia=

nauka o języku, która opisuje budowę wyrazu i odmianę (fleksję), klasyfikuje także części mowy

(np. rzeczownik, czasownik).

Składnia= opisuje części zdania (np. podmiot, orzeczenie, dopełnienie) oraz związki zdaniowe (np. zgody, rządu,

przynależności, szyk)

Najmniejsza jednostka językowa posiadająca znaczenie = morfem

morfem leksykalny= samodzielnie występujący element językowy posiadający znaczenie np. ja,

kot, tam

morfem gramatyczny= najmniejsza jednostka językowa posiadająca znaczenie, lecz nie

występująca samodzielnie, np. -ek

(forma tworzaca zdrobnienia)

Odmiana wyrazów= fleksja

dystrybucja= zbiór otoczeń danego elementu językowego.

Przykład dystrybucji: Sapiący stróż ruszył w pogoń za [...] sprytnym złodziejem, który uśpiwszy psa

dozorcy ukradł zegarek. Dystrybucją jest zbiór wszystkich tych wyrazów, które mogą wystąpić w

miejscu '[...]' nie naruszając poprawności syntaktyczno-semantycznej zdania.

Słowotwórstwo= tworzenie wyrazów przy pomocy odpowiednich morfemów, przedrostków lub

przyrostków (rosnąc- przerośnięty, walka- waleczny)

Performancja= wykonanie działań językowych

Lingwistyka mentalistyczna= dyscyplina zajmująca się procesami i mechanizmami tworzącymi i

przetwarzającymi struktury językowe w toku mówienia, pisania i rozumienia (tu: lingwistyka jako

dział psychologii kognitywnej). Jej cel polega na opisaniu relacji jaka zachodzi pomiędzy językiem

a umysłem poprzez odwołanie się do analizy języka naturalnego.

Semantyka= dyscyplina zajmująca się znaczeniem.

Definiowanie znaczeń wyrazów: semantyka leksykalna. Bez posiadania znaczenia wyrazów

mamy trudność w ustaleniu:

•

zbioru fonemów

•

jakie elementy języka klasyfikujemy jako morfemy leksykalne, a jakie do gramatyczne

•

możliwości analizy zdań

Znaczenia wyrazów podlegają analizie w ramach badań semantycznych, niezależnie od fonologii,

fonetyki, gramatyki. Znaczenie znaku jest przyporządkowane do formy znaku w sposób arbitralny

tj. arbitralny. Nie zachodzi zatem pomiędzy znaczeniem wyrazu, a jego formą odzwierciedlenie

rzeczywistości. (np. różne formy językowe w różnych języka dla tego samego znaczenia: voiture

(franc.), car (ang.), Wagen (niem.), samochód (pol.).

Analiza taksonomiczna= rozpoczęcie badania od tekstu i poprzez wyodrębnienie elementów

językowych zestawiamy listę fonemów, morfemów, wyrazów.

Informant= rodzimy użytkownik języka

Transformacja= metoda zastępowania (substytucja) elementów w odniesieniu do

składników tej samej klasy, ale w różnorodnych zdaniach. Transformacja może służyć

wyznaczeniu zastępowalnych elementów w strukturach zdaniowych.

Przykład: Platon stworzył piękną rzeźbę barczystego mężczyzny. Może nastąpić zabieg

transformacyjny zdania do postaci: Piękna rzeźba barczystego mężczyzny została stworzona

przez Platona.

Możliwe sposoby ujęcia transformacji w badaniu języka:

1. Porównywanie elementów dwóch zdań i możliwości zastępowania członów

wyrazami/wyrażeniami równoważnymi (Zellig Sabbetai Harris)

2. Ujęcie transformacji w sensie generatywnym jako postępowanie w procesie tworzenia

części konstrukcji zdaniowej np.odmiany rzeczownika, tworzenia pytań poprzez

inwersję itp. (Noam Chomsky)

Dwa typy gramatyk:

1. Gramatyka wewnętrzna= naturalna wiedza każdego rodzimego użytkownika języka

2. Gramatyka zewnętrzna= wybiórczy zbiór reguł pozyskanych na drodze analiz

wybranych tekstów języka naturalnego.

Główny podział mowy (langage) wg Ferdynanda de Saussure'a

LANGAGE

1)

LANGUE

=

ogólny i abstrakcyjny system językowy (język jako zespół reguł)

2)

PAROLE

=

konkretne i jednostkowe użycie języka (mówienie)

Główny podział znaku

1)

SIGNIFIANT= znak jako część znacząca (forma)

2)

SIGNIFIÉ

= znak jako część oznaczana (obiekt należący do oznaczanego zbioru)

Gramatyką umysłu nazywamy zespół operacji mentalnych, które mogą zostać uświadomione

na poziomie metarefleksji oraz których wynikiem jest język naturalny. Badacz gramatyki umysłu

poszukuje reguł, na których operuje podświadomy mechanizm językowy, podobnież próbuje

rozstrzygać czynniki, które pełnią role decydującą w uznawaniu jakichś zdań za

gramatyczne.Zastanawia go fakt łączenia jednostek elementarnych w większe całości, tworzące

strukturalne uporządkowanie.

?

Co przesądza o tym, że niektóre zdania nie są uważane za gramatycznie poprawne, nie są w

użyciu przez użytkowników języka?

np. Mój wielki brzuch napewno nie został spowodowany obżarstwa.

?

Co przesądza o tym, że jesteśmy w stanie rozumieć zdania, których nigdy wcześniej nie

słyszeliśmy?

?

Czy powyższe pytania można wyjasnić poprzez odwołanie się do subosobowych

mechanizmów mentalnych

(ew. do zapisu genetycznego)

?

Gramatyka transformacyjno-generatywna

Noam Chomsky: Struktura logiczna teorii lingwistycznej (1975)

Pojęcie gramatyki generatywnej, jakim posługuje się Chomsky zakłada

istnienie

zbioru

reguł

języka.

Można podać wiele zbiorów reguł dla jednego języka, a kryterium

wyboru jednego zbioru z innych stanowi:

1. Możliwość uogólniania reguł pomniejszych do postaci reguły nadrzędnej (zabieg

upraszczający gramatykę języka)

Chomsky opracował gramatykę transformacyjno-generatywną (GTG) uważając, że

stanowi ona model kompetencji rodzimego użytkownika języka. Nim jednak do tego

doszło swoje działania na polu lingwistyki prowadził między innymi w opozycji do

behawiorystycznego modelu wyjaśniania języka jako reakcji na bodźce zewnętrzne

(recenzja książki B.Skinnera Zachowanie werbalne z 1959 roku). W językoznawstwie

behawioryzm przyjmuje bowiem postać analizy relacji, jakie zachodzą na skali

pomiędzy bodźcem a reakcją: bodźcem zewnętrznym, a zachowaniem językowym.

Chomsky podkreśla również niewystarczalność analizy strukturalistycznej w badaniu

relacji miedzy umysłem a językiem. Strukturalizm bada składniki językowe pomijając

odniesienie do umysłu człowieka.

Główne założenia filozoficzne GTG:

1. Człowiek posiada zdolność językową rozumianą jako wyposażenie biologiczne, które

umożliwia mu przyswojenie reguł szczegółowych języka.

2. Zdolność językowa jest wyłącznie cechą człowieka tj. oprócz człowieka żadna inna

istota żyjąca na Ziemii nie przejawia zdolności językowych.

3. Wiedza jaką posiada człowiek nie zawsze ma charakter świadomy (por. tacit

knowledge w kontekście gramatyki umysłu jako mechanizmu podświadomego).
Istnieje wiedza podświadoma, która wyraża się (w przypadku GTG) w zdolności
językowej rozumianej jako kompetencja do tworzenia/ rozumienia zdań, których
nigdy wcześniej nie utworzył/usłyszał.

4. Kompetencja jest wiedzą podświadomą zdobytą w sposób naturalny (na drodze

biogenetycznej). Wiedza o języku (wiedza przedmiotowa) jest zaś nabywana w drodze
edukacji.

5. Mechanizm organizacji i wywoływania danej wiedzy z pamieci nie jest równoznaczny

z daną wiedzą (podobnież jak logika, jaką kieruje się ludzkie myślenie nie jest
równoznaczna z logiką rozumianą jako dziedzina wiedzy).

6. Wszystkie języki i dialekty ludzkie charakteryzują się tą samą podstawą: mechanizm

nabywania wiedzy językowej jest uniwersalnie zaprogramowany (genetycznie).

Metaforą dla generowania zdań jest przykład komputera przetwarzającego dane.

Projekty wynikłe z GTG:

1. teorie gramatyki struktur frazowych (HPSG= Head Driven Phrase Structure

Grammar)

2. gramatyki leksykalno-funkcjonalne (LFG= Lexical-Functional Grammar)
3. teoria optymalności (Optimality Theory)

Inspiracja dla różnych dyscyplin naukowych:

1. lingwistyka (np. lingwistyka komputerowa)
2. psychologia (badania nad zdolnościami językowymi człowieka)
3. logika
4. filozofia

Główne pytania:

1. Czy reguły języka myśli (mentalese) są tożsame z regułami języka naturalnego? Na

czym polega relacja pomiędzy tymi poziomami?

2. Czym jest podświadoma wiedza językowa?
3. Czy ukryty mechanizm gramatyki ludzkiego umysłu jest uniwersalny dla wszystkich

użytkowników języka i nie podlega relatywizacji podyktowanej różnicami
kulturowymi?

Teoria rządu i wiązania (GBT= Government and Binding Theory)

Noam Chomsky: Lectures on Government and Binding. The Pisa Lectures (1981)

Teoria zasad i parametrów

Noam Chomsky & Howard Lasnik:Syntax: An International Handbook of

Contemporary Research (1993)

Zasady= właściwości wspólne wszystkim językom i dialektom.

Parametry= właściwości szczegółowe języków i dialektów, różniące je od siebie.

cdn

GP

Bibliografia

Mecner P., Elementy gramatyki umysłu, Wyd. Uniwersitas, Kraków 2007.
Polański K., Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, 1999.
Wykłady Chomsky'ego The architecture of language, The generative enterprise Revisited,