1

Elżbieta Tabakowska, Gramatyka i obrazowanie, wprowadzenie do językoznawstwa

kognitywnego

Kognitywizm powstał w latach 70. XX wieku. Jedno z założeń kognitywizmu:

metafora jest ludzkim sposobem pojmowania i wyrażania rzeczy trudnych, abstrakcyjnych i

nieznanych w kategoriach rzeczy konkretnych i od dawna znajomych. Kognitywizm zrodził

się z rozczarowania generatywizmem. Wg Chomskiego (generatywizm) należy rozróżniać

kompetencję językową (comepetence) i wykonanie (performance). W ramach teorii

Chomskiego językoznawstwo jest dziedziną autonomiczną, a przedmiotem jej badań jest

kompetencja językowa idealnego użytkownika języka- wolnego od wszelkich fizycznych i

psychicznych niedoskonałości, zawsze posłusznego regułom gramatyki, kierującego się

rozsądkiem zamiast emocjami itd. Gramatyka oparta na takich założeniach spełnia wszystkie

stawiane jej cele: dostarcza adekwatnego opisu danych, wyjaśnia działanie reguł oraz

przewiduje poprawność lub niepoprawność otrzymywanych w wyniku ich zastosowana

struktur. Niestety ten model nie był idealny – głównym problemem dla niego była metafora,

gdyż metafora jest przypadkiem pogwałcenia wszelkich reguł gramatycznych.

Współpracownik Chomskiego George Lakoff wspólnie z filozofem Markiem Johnsonem i

teoretykiem literatury Markiem Turnerem rozpoczęli badania nad metaforą w nurcie

językoznawstwa kognitywnego dowodząc, że metafora jest jednym z fundamentalnych

sposobów funkcjonowania języka.

Ronald W. Langacker uczeń Chomskiego był teoretykiem kognitywizmu. Jego zarzuty

przeciw generatywistom dotyczyły empirycznych podstaw opisu danych językowych.

Generatywistów oskarżano o wygodne pomijanie w opisie danych wymykających się

uogólnieniom – wybierali oni głównie struktury prototypowe. Kolejny zarzut to

„anglocentryzm”, gdyż pierwsi badacze posługiwali się angielskim i pracowali głównie na

jego strukturze. Następny zarzut – zbytnie przywiązanie do teorii. Główna różnica między

kognitywistami, a generatywistami – generatywiści widzą język i jego składowe (fonologia,

leksykon, morfologia i składnia) jako autonomiczne części, natomiast Kognitywiści widzą

język jako bezpośrednie odbicie procesu ludzkiego poznania. Wg nich badanie języka

powinno się zatem sprowadzać do badania ogólnych procesów poznawczych. Wg

kognitywistów język człowieka jest obrazem naszego świata, a więc kontekstem w jakim

należy go widzieć jest świat.

2

2. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA JĘZYKOZNAWSTWA KOGNITYWNEGO

2.1 Co to jest gramatyka?

Gramatyka danego języka obejmuje te aspekty organizacji treści poznawczych, które

dotyczą opanowania przez użytkowników języka obowiązujących w tym języku konwencji.

Gramatykę definiuje się jako inwentarz (spis stanu ilościowego i jakościowego) utrwalonych

przez konwencję jednostek danego języka. Wszystkie jednostki inwentarza mają charakter

symboliczny. Symbolizacja jest podstawowym procesem językowym uwidocznionym na

wszystkich poziomach języka.

2.2 Co to jest znaczenie?

Znaczenia wyrażeń języka nie da się opisać za pomocą kategorii prawdy i fałszu ani

żadnego innego formalnego opisu. Znaczenie bowiem z natury ma charakter subiektywny,

ponieważ stanowi odbicie sposobu patrzenia człowieka na otaczający go świat. Struktury

gramatyczne – usankcjonowane przez konwencję sposoby wyrażania kanonicznych obrazów:

językowe obrazy świata widziane oczyma „konwencjonalnego” obserwatora.

2.3 Co to jest język?

Język jest bezpośrednim odbiciem procesów poznawczych, które zachodzą w umyśle

człowieka, i wobec tego stanowi inherentny element ludzkiego poznania.

2.4 Co to jest językoznawstwo?

Gramatyka jest równoznaczna z konwencją: jest ogólnie przyjętym sposobem

mówienia, który odpowiada przyjętemu przez większość użytkowników danego języka

sposobowi widzenia świata.

3. DWOISTOŚĆ OBRAZU ŚWIATA DOŚWIADCZENIE, POJĘCIE, JĘZYK

3.1 Rzeczy i relacje

Świat ma w oczach człowieka dwoistą naturę: rzeczy + ich powiązania. Podstawową

zasadą tworzenia się takich struktur w umyśle człowieka jest opozycja między rzeczą i

relacją. Pojęcia rzeczy i relacji są od siebie diametralnie różne, a kontrast między nimi można

zdefiniować w formie trzech podstawowych opozycji semantycznych:

Przestrzeń / czas, statyczność / dynamiczność, autonomia / zależność pojęciowa

Tak więc rzecz jest pojmowana jako coś, co zajmuje pewien obszar w przestrzeni, co

ma zdolność do trwania w niezmienionym stanie i czego istnienie w danym miejscu i czasie.

4. KATEGORIE: ŚWIAT I JĘZYK

4.1 Klasyczne teorie kategorii

Od czasów Arystotelesa proces kategoryzacji definiuje się w oparciu o założenie, że

kategorie tworzone przez umysł odpowiadają kategoriom istniejącym w otaczającym nas

3

świecie. Jednakże kategorie poznawcze tworzone przez ludzki umysł z reguły nie pokrywają

się z „prawdziwymi” kategoriami otaczającego nas świata, ponieważ dają one taki obraz

świata, jaki widzimy i w jaki wierzymy, a nie takiego, jaki ten świat rzeczywiście jest. Dla

rozwoju kognitywizmu najbardziej inspirująca okazała się być teoria kategoryzacji w oparciu

o prototyp powstała ona na gruncie psychologii rozwojowej, a jej twórczyni to Eleanor Rosch.

4.2 Prototypy

Ta teoria zakłada, że kategorie powstają w wyniku procesu tworzenia pojęć. Są to

więc kategorie poznawcze, które odpowiadają ludzkim przekonaniom co do tego, jakie te

segmenty powinny być. Proces kategoryzacji jest z natury subiektywny, a jego wyjaśnienia

należy szukać w doświadczeniach zmysłowych. Czynniki warunkujące powstawanie struktur

poznawczych: indywidualne cechy osobowości, jednostkowe zdolności, poziom

wykształcenia itd. Podstawowym elementem procesu poznawczego jest porównywanie.

Kognitywiści nie odżegnują się całkiem od porównywania, podkreślają jednak, że procesy

poznawcze są ograniczone przez szereg restrykcji tzn. NAJCZĘŚCIEJ WIDZIMY TO, CO

CHCEMY WIDZIEĆ.

W psychologii istnieje rozróżnienie między obserwacją synkretyczną i sekwencyjną.

Obserwując dany wycinek rzeczywistości synkretycznie, rejestrujemy jednocześnie te

elementy obserwowanego przedmiotu, które przyciągają naszą uwagę. Obserwacja

sekwencyjna zaś to proces, w którym poszczególne aspekty danej sceny stają się przedmiotem

obserwacji nie jednocześnie, ale w określonej (uwarunkowanej poznawczo) kolejności.

Rozróżnienie między tymi dwoma typami obserwacji znajduje swoje odbicie w języku: jest

ono podstawą szeregu opozycji gramatycznych.

Prototyp – struktura poznawcza dająca się odnieść do jakiegoś segmentu otaczającej

nas rzeczywistości lub w jakiś sposób z taki fragmentem skorelować. Jest to symbol danej

kategorii, poznawczy „punkt odniesienia”. Funkcje prototypu może pełnić najlepszy

egzemplarz będący przedstawicielem danej kategorii, ale może to być również tylko schemat.

Granice między kategoriami są nieostre, a poszczególne kategorie mogą się na siebie

nakładać.

Klasyczne kategorie miały odpowiadać rzeczywistemu świat, natomiast kategorie

definiowane przez prototyp są odbiciem obrazu świata w umyśle człowieka. Kategorie

klasyczne są kategoriami nauki, a prototypowe – kategoriami potoczne wiedzy o świecie.

Wiele kategorii dopuszcza oba rodzaje definicji.

4

4.3 Kategoria radialna i model sieciowy

W badaniach między kategoriami poznawczymi i językiem zasady kategoryzacji przez

prototyp doprowadzono do powstania dwóch koncepcji teoretycznych dotyczących związku

struktur pojęciowych z językiem: modelu kategorii radialnej – George Lakoff oraz modelu

sieciowego – Ronald Langacker.

Kategoria radialna jest kategorią złożoną z elementów centralnych (prototypowych) i

peryferyjnych (nieprototypowych). Proces powstawania określonych rozszerzeń znaczeń

prototypowych jest uwarunkowany czynnikami antropologicznymi, kulturowymi i

socjologicznymi. Stają się one pełnoprawnymi jednostkami, jeśli zostaną usankcjonowane

przez konwencję językową.

Model sieciowy jest rozwinięciem pojęcia kategorii radialnej. Langacker uważa, że

większość kategorii nie da się sprowadzić do schematu słoneczka z jednym centrum i

licznymi odnogami. Na ogół struktura jest bardziej rozbudowana i przypomina

skomplikowany układ węzłów i ich wzajemnych połączeń. Model sieciowy ukazuje w

nowym świetle szereg zjawisk zachodzących w języku naturalnym np. zjawisko nieostrości

pojęć w odróżnieniu do ich wieloznaczności. Przyjęcie tego modelu pozwala na wyjaśnienie

podstawowej w gramatyce kognitywnej funkcji kontekstu. Jednostki językowe można

zdefiniować wyłącznie w odniesieniu do kontekstu, w jakim występują i tylko w owym

kontekście można mówić o ich poprawności lub niepoprawności. Problem ograniczenia

kontekstu istotnego dla zrozumienia jednostki języka model sieciowy rozwiązuje definiując

desygnat odpowiadający tej jednostce jako PUNKT DOSTĘPU DO SIECI (point of access to

a network)

Podsumowując: jednostka języka nie jest niczym innym jak wynikiem subiektywnego

spojrzenia człowieka na otaczający go świat. Znaczenie zaś jest równoznaczne z

konceptualizacją, czyli doświadczeniem umysłowym, tworzeniem subiektywnej struktury

pojęciowej odpowiadającej naszemu widzeniu świata.