Elżbieta Tabakowska, Gramatyka i obrazowanie. Wstęp do językoznawstwa kognitywnego, Kraków 1995.

• Chomsky oddzielał kompetencję językową od wykonania. Językoznawstwo generatywne bada kompetencję językową idealnego użytkownika, kierującego się rozsądkiem. „Czynnik ludzki” mniej istotny, to element wykonania, nie interesuje językoznawcy.

• Langacker - zarzuty: poprawne struktury to tylko prototypy, naprawdę mówimy różnie.

• Kognitywizm stawia te same pytania co strukturalizm:

- Co to jest gramatyka? To inwentarz utrwalonych przez konwencję jednostek językowych. Ma on strukturę, a jednostki mają charakter symboliczny.

- Co to jest znaczenie? Znaczenie ma charakter subiektywny, nie może być prawdziwe ani fałsz. JOS konwencjonalnego obserwatora. Kontekst ma znaczenie.

- Co to jest język? Nie używa się kategorii formalnych do ustalania kategorii gramatycznych. Kognitywizm odrzuca zasadę derywacji jednych struktur z innych. Nie ma pierwotnych i wtórnych struktur.

Język jest bezpośrednim odbiciem procesów poznawczych, które zachodzą w umyśle człow, to elem ludzkiego poznania.

- Co to jest językoznawstwo? Pełna przewidywalność języka jest fikcją. Teoria języka może się wyłonić z empirii opisu jęz. Zjawiska jęz zależą od konwencji. Maksymalna oszczędność opisu nie jest potrzebna.

Gramatyka = konwencja; ogólnie przyjęty sposób mówienia, który odpowiada sposobowi widzenia świata użytkowników.

• Dwoistość obrazu świata → rzeczy i łączące je relacje

• 3 podst opozycje semantyczne:

- przestrzeń i czas

- statyczność i dynamiczność

- autonomia i zależność pojęciowa.

Abstrakcyjna przestrzeń umysłowa ma cechy analogiczne do przestrzeni trójwymiarowej.

Relacje zachodzą w czasie, są dynamiczne i nieautonomiczne.

• Doświadczenie i tworzone na jego podstawie struktury pojęciowe - podstawą kategorii gramatycznych. Rozróżnienie między kategoriami opiera się na kontraście pomiędzy rzeczami a relacjami → rzeczownik i czasownik. Związki formy z treścią nie mają charakteru absolutnego, treść semantyczna nie musi być raz na zawsze związana z danym leksemem. „Bycie przedmiotem” i „bycie relacją” nie jest cechą trwale związane z leksemem. Cecha ta jest nadawana w momencie tworzenia wypowiedzi.

Związki między doświadczeniem zmysłowym (percepcją), tworzeniem pojęć (konceptualizacją) i językiem (gramatyką) wyjaśnia sytuacja na stole bilardowym.

Najbardziej typowe działanie (event) pojmowane jest jako jednostkowe działanie dynamiczne, w którym podmiot (agens, źródło energii) oddziałuje na przedmiot (patiens, odbiorca energii).

Przepływ energii powoduje zmianę stanu.

Podstawowym mechanizmem ludzkiego myślenia jest przesunięcie zjawisk z płaszczyzny fizycznej na abstrakcyjną - to warunek do powstania metafory.

Zjawiska mają charakter skalarny, nie można raz na zawsze ustalić ścisłych kategorii.

Eleanor Rosch i teoria prototypów.

Proces kategoryzacji jest z natury subiektywny, wyjaśnia się go w doświadczeniu zmysłowym.

Podstawowy proces poznawczy to szukanie różnic i podobieństw. Porównanie podstawą wszelkiej kategoryzacji. Prototyp symbolem danej kategorii.

Nie musimy dokładnie wiedzieć, gdzie przebiegają granice między kategoriami, drzewo i krzew musimy po prostu od siebie odróżnić.

Liczba kat jest stała, reguluje ją poznawcza oszczędność. Poziomy podstawowe (struktury najczęściej potrzebne, użyteczne), nadrzędne i podrzędne. Zwierzę - ssak - pies (podstawowy) - jamnik.

Wiedza zależy od wiedzącego.

• Kategoria radialna (Lakoff) - składa się z elementów centralnych (prototypowych) i peryferyjnych (nieprototypowych). Rozszerzenia znaczenia na zasadzie podobieństwa do prototypu. Podobieństwo rodzinne (Wittgenstein).

• Model sieciowy (Langacker) - nie da się sprowadzić kategorii do jednego centrum, struktura jest bardziej skomplikowana. + diachronia, jakie wyrazy dały początek innym (często nie da się tego wskazać, wtedy strzałki w obie strony). Węzły są ze sobą powiązane. Można zaobserwować nieostrość i wieloznaczność pojęć.

•Homonimia krańcowym przypadkiem polisemii, gdy nie potrafimy doszukać się zagubionego podobieństwa.

Jednostki językowe definiuje się tylko w kontekście.

Budowanie jednostek języka to nie budowanie domu z klocków. Konkretne zestawienia powodują semantyczne uwypuklenie pewnych elem znaczenia, przy przesunięciu innych elem na dalszy plan.

• Mówiący w roli obserwatora: konceptualizacja.

Znaczenie wyrazu = treść pojęciowa + konwencjonalne obrazowanie (sposób portretowania, sposób przedstawienia treści przez mówiącego).

Metafora oglądu Langackera - percepcja wzrokowa: podmiot obserwacji ma pełne pole widzenia, ale koncentruje uwagę na mniejszym polu, które nazwano ramami oglądu = sytuacja oglądu.

Maksymalny zakres struktury semantycznej wyrażenia i bezpośredni zakres struktury semantycznej wyrażenia (pole zredukowane). Element konceptualizowany nazwano profilem.

• Obrazowanie:

- szczegółowość, stopień precyzji. Wysoki stopień precyzji - schematyczność.

- zakres. Obejmuje ogół treści pojęciowych, które dane wyrażenie przywołuje jako bazę konieczną do zrozumienia jego znaczenia.

- pierwszy plan: figura = to, co wyraźne. Wszystko, co nie jest figurą, jest tłem. Figury pierwszo- i drugoplanowe. Zmieniając stronę czynną na bierną, decydujemy o wyborze figury pierwszoplanowej dla całej sceny.

Remat (nowa info w zdaniu, novum) wysuwa się na plan pierwszy, info znana (temat, datum) spychana jest na dalszy.

Istotą metafory jest zdolność umysłu ludzkiego do dostrzegania zbieżności semantycznych między elem odmiennych struktur pojęciowych.

- perspektywa. Istotne jest ustalenie punktu, z którego widz dokonuje obserwacji.

- zakotwiczanie. Osadzenie w metaforycznym podłożu (pragmatycznym kontekście) wyrażenia jęz. Konkretna wypowiedź pojawia się w konkretnej syt, jej cel jest ścisły.

Upodmiotowienie (obserwator jest tylko obserwatorem) i uprzedmiotowienie (obserwator jest także przedmiotem własnej obserwacji - Ja się z tobą nie zgadzam).

- ikoniczność. To bezpośrednie podobieństwo między strukturą pojęciową i formą wyrażenia jęz. Ikoniczność jest istotna. Język ma charakter linearny, zasada ikoniczności rządzi np. szykiem przymiotnika: pyszna gorąca zupa, a nie gorąca zupa pyszna. Ikoniczność to podobieństwo między procesem konceptualizacji i jej językowego wyrażenia.

• Gramatyka jako narzędzie: sposób użycia.

Kontury. Gdy dany fragment struktury pojęciowej jest zamknięty, ma ostry kontur. Obecność lub nieobecność konturu jako cecha struktury semantycznej decyduje o właściwościach gram wyrażeń jęz. Piasek nie ma konturu, w normalnej syt nie tworzy l. mn.

Kontur można nadać z zewnątrz = konturowanie. Np. wiadro piasku.

Jednostki i konstrukcje.

Jednostka (wg Langackera) = struktura w pełni opanowana przez użytkowników jęz, niewymagająca świadomej analizy wewnętrznego składu = struktura rutynowa.

Są trzy rodzaje takich jednostek: fonologiczne, semantyczne i symboliczne. Każda jednostka składa się z bieguna semantycznego i fonologicznego. Biegun fonolog determinuje semantyczny.

Symboliczne są najczęściej niepodzielne całości (mają niski stopień czytelności), np. zaklęcia, idiomy, zapożyczenia.

Konstrukcja powstaje w wyniku integracji 2 struktur składowych. Stanowi symboliczne połączenie składników.

Zasada niezupełnej rozkładalności na składniki. Konstrukcja przywołuje czynniki kontekstowe, których nie przywołują jej poszczególne składniki i na odwrót.

Gramatyka jest nieprzewidywalna.

1

---