Pojęcie morfemu. Morfem a morf.

Morfem - najmniejsza cząstka posiadająca znaczenie w wyrazie; posiada własną reprezentację fonologiczną. Abstrakcyjna elementarna jednostka znacząca systemu językowego, zdefiniowana przez sieć opozycji funkcjonalnych i formalnych, w jakie wchodzi on z innymi analogicznymi jednostkami funkcjonalnymi języka.

Morf - tekstowa reprezentacja morfemu. Najmniejsza dająca się wydzielić w tekście jednostka językowa, mająca znaczenie i reprezentowana przez nieprzerwany ciąg fonemów.

(allomorfy - warianty reprezentacji tekstowych morfemu).

Pis - arz- em

LAS => morfem

Las/les'=> morfy

 

Morfem 'las' może wystąpić w postaci dwóch morfów.

 

Rodzaje morfemów (klasyfikacja funkcjonalna):

1. Rdzeń/morfem główny/ morfem leksykalny - zasadnicze znaczenie wyrazu;

2. Morfemy gramatyczne:

   1. Morfemy słowotwórcze;

   1. Morfemy fleksyjne:

      1. Flektywy;

      1. Końcówki fleksyjne;

 

Morfem główny - w dopełniaczu liczby pojedynczej.

 

Węzeł morfologiczny - zatarcie granicy między rdzeniem a morfemem słowotwórczym.

maz+sło=> masło; wioz+ sło=> wiosło;

 

Rodzaje morfemów (klasyfikacja strukturalna):

1. Ciągłe;

2. Nieciągłe (do-myśl-ić się);

3. Zerowe (do utworzenia jednego wyrazu);

 

Przyrostek tematyczny- tworzy nową formę wyrazu, nie nowy wyraz.

 

Flektywy - morfemy formotwórcze nie na końcu wyrazu.

(wyjątek - imiesłowy przysłówkowe, np. pisz-ąc (-ąc to flektyw, jest na końcu, bo imiesłowy przysłówkowe są nieodmienne - nie mają końcówki).

Temat fleksyjny, flektyw, końcówka fleksyjna

Fleksja - odmiana wyrazów; dział morfologii, który opisuje odmianę wyrazów.

-deklinacje;

-koniugacje.

 

Flektywy - morfemy formotwórcze nie na końcu wyrazu.

(wyjątek - imiesłowy przysłówkowe, np. pisz-ąc (-ąc to flektyw, jest na końcu, bo imiesłowy przysłówkowe są nieodmienne - nie mają końcówki).

Flektyw - pojedynczy morfem fleksyjny lub ciąg morfemów, występujący między rdzeniem a końcówką (końcówka nie jest flektywem).

 

DOM - ÓW

temat końcówka

 

Temat podstawowy - między tematem a końcówką nie ma przyrostków;

Temat rozszerzony - temat podstawowy + przyrostek tematyczny+ końcówka;

 

Forma fleksyjna= temat + forma gramatyczna

 

Temat fleksyjny wyrazu:

1. Może być równy morfemowi leksykalnemu: dom-ø;

2. Może być zbudowany z połączenia rdzenia z innymi morfemami słowotwórczymi i/lub fleksyjnymi;

 

Supletywizm - w temacie występują takie zmiany, których nie da się wytłumaczyć za pomocą teorii alternacji.

1. Zupełny (całkowity) - alternanty zupełnie różne: rok-> lata;

2. Niezupełny (częściowy) - alternanty częściowo zbieżne: jechać-> jadę;

 

 

Końcówka fleksyjna - morfem fleksyjny na końcu ciągu morfemów, podlegający odmianie.

 

Formy synkretyczne - ten sam wyraz tekstowy pełni różne funkcje (przypadka, liczby, rodzaju).

 

Paradygmat fleksyjny - zbiór form fleksyjnych danego wyrazu.

1. Zupełny - jeśli istnieją wszystkie możliwości;

2. Niezupełny (defektywny);

Pojęcie alternacji morfonologicznej. Typy alternacji.

 

Alternacje fonologiczne:

1. Pojedynczych fonemów;

2. Segmentów fonemów;

3. Ilościowych zmian (elizje/epentezy);

Morfonologia - dział pośredni:

Fonologia (fonem)-> morfonologia-> morfologia (morfem)

 

Teoria alternacji - zmiany struktury fonemów w obrębie morfemów.

Szereg alternacyjny - zespół segmentów fonologicznych, będących członami jednej alternacji morfonologicznej.

Alternacje - uwarunkowane kontekstowo wymiany fonemów w obrębie wariantów morfemu.

 

Przyczyny powstawania:

1. Zjawiska fleksyjne/gramatyczne - mają regularny charakter, powstają na skutek zmiany paradygmatu (wzorca odmiany).

2. Zjawiska słowotwórcze - nie są regularne, uwarunkowane regułami kontekstowymi.

3. Uwarunkowania fonetyczne/dystrybucyjne - mają charakter obligatoryjny, są świadectwem zwyczaju wymawianiowego:

Np. Radom <- Radom'-a => stwardnienie głosek - brak wargowych miękkich w wygłosie.

 

Typologia alternacji:

 

Podział ze względu na czynniki sprawcze:

1. Automatyczne (przemiany fonetyczne) - alternacje, o których powstawaniu decyduje czynnik wymawianiowy; uwarunkowane tylko fonologicznie;

   • Neutralizacje (zniesienie w pewnych kontekstach charakterystycznych dla danego języka opozycji fonologicznych - neutralizacja dźwięczności/bezdźwięczności w wygłosie);

   • Alternacje nieneutralizacyjne - epentezy fonemów lub uproszczenia nieakceptowalnych połączeń fonemów (uproszczenia grup spółgłoskowych);

2. Gramatyczne (wymiany funkcjonalne); uwarunkowane morfonologicznie;

Podział ze względu na postać fonemów/głosek

1. Alternacje spółgłoskowe;

   • Palatalizacje (zmiękczenia),

   • Depalatalizacje (stwardnienia);

2. Alternacje samogłoskowe;

Podział ze względu na charakter zachodzących procesów:

1. Alternacje jakościowe;

2. Alternacje ilościowe;

 

k' i g'=> głoski funkcjonalnie twarde, ale fonetycznie miękkie (pojawiają się w miejscu głosek twardych).

 

Alternacje gramatyczne - wymiany funkcjonalne, zawsze uzależnione od pojawiających się morfemów gramatycznych.

Wymiana funkcjonalna a przemiana fonetyczna

 

Alternacje automatyczne = przemiany fonetyczne;

k:k'; g:g'

 

D. l.poj. m	kot-a	sad-u	kruk-a	stog-u
N. l.poj. m	kot- em	sad-em	kruk'-em	stog'-em
M. l.mn. m	kot- y	sad-y	kruk'-i	stog'-i

Pojawiają się głoski k' i g' - funkcjonalnie twarde, ale fonetycznie miękkie; pełnią funkcję głosek twardych (pojawiają się w ich miejscach).

 

Alternacje gramatyczne= wymiany funkcjonalne (zawsze uzależnione od pojawiających się morfemów gramatycznych)

 

M. l.poj; ż	kos-a	łap-a	mąk-a	wag-a
D. l.poj; ż	kos-y	łap-y	mąk-i	wag-i
C+ Msc	kos'-e	łap'-e	mąc-e	wadz-e

Powstają głoski funkcjonalnie miękkie, a fonetycznie twarde; pełnią funkcję głosek miękkich lub zmiękczonych.

Funkcjonalna, dystrybucyjna i strukturalna klasyfikacja morfemów

 

Rodzaje morfemów (klasyfikacja funkcjonalna):

1. morfem leksykalny - zasadnicze znaczenie wyrazu; morfem o niekategorialnej funkcji nominatywnej;

2. morfemy gramatyczne - morfem o funkcji wewnątrztekstowej lub kategorialnej funkcji nominatywnej:

   1. Morfemy słowotwórcze - morfemy wyrażające stosunek motywacji między dwoma leksemami - motywującym i motywowanym; wyrażają relacje funkcjonalne między leksemami, nie są obligatoryjne, nie mają charakteru kategorialnego=> istnienie jakiegoś leksemu nie wyznacza obligatoryjnie zbioru leksemów motywowanych, ale sygnalizuje jego możliwość; (najczęściej afiksalne)

   1. Morfemy fleksyjne - morfemy gramatyczne będące wykładnikiem określonej wartości jakiejś kategorii morfologicznej lub zespołu wartości należących do różnych kategorii morfologicznych jednego leksemu (najczęściej sufiksy):

      1. Flektywy;

      1. Końcówki fleksyjne - morfem fleksyjny zajmujący końcową pozycję w ciągu morfemów tworzących wyraz tekstowy;

 

Funkcja nominatywna - odniesienie znaku językowego do rzeczywistości pozajęzykowej.

 

Funkcja wewnątrztekstowa - wskazywanie stosunków syntagmatycznych między elementami tekstu.

 

Rodzaje morfemów (klasyfikacja strukturalna):

1. Ciągłe - morfemy realizowane przez allomorfy, z których każdy stanowi nieprzerwany ciąg segmentów fonologicznych;

2. Nieciągłe (do-myśl-ić się) - takie morfemy, których reprezentację stanowi połączenie segmentów nie tworzących nieprzerwanego ciągu ;

3. Zerowe (do utworzenia jednego wyrazu) - jego jedyną realizację stanowi morf zerowy; nie występują w polskim poza fleksją;

! Nie są morfemem nieciągłym konstrukcje typu:

o-… -i- w np. oślepić=> -i- ma funkcję sufiksu kauzatywnego; o- funkcję prefiksu perfektywizującego.

 

Rodzaje morfemów (klasyfikacja dystrybucyjna):

1. Morfem swobodny - jego reprezentacja jest równa wyrazowi tekstowemu lub połączeniu wyrazów tekstowych; np. gdzie, bo, zanim, ale, czy, tak…;

2. Morfem związany - nie może wystąpić jako wyraz tekstowy - tworzy wyraz tekstowy zawsze w połączeniu z jakimś innym morfemem bądź morfemami.

   • Rdzenny - morfem konstytutywny formy gramatycznej, stanowiący jej strukturalny ośrodek, do którego mogą być dołączone inne (nierdzenne) morfemy związane;

   • Afiksalny - morfem związany, nie będący rdzeniem, tworzący w połączeniu ze rdzeniem formę gramatyczną; zbiór zamknięty, z trudem ulegający poszerzeniu o nowe elementy.

Wyraz tekstowy, wyraz gramatyczny a wyraz leksykalny (leksem)

 

Wyraz fonologiczny - ciąg fonemów między pauzami, które mają jeden akcent.

 

Wyraz ortograficzny/graficzny - nieprzerwany ciąg liter między dwiema spacjami.

 

Wyraz tekstowy- najmniejszy segment tekstu spełniający co najmniej jeden z warunków:

1. Względna samodzielność;

2. Przestawność (inwersja) - można zmieniać położenie w stosunku do innych segmentów tekstu;

3. Ciągłość;

4. Komplementarność;

5. Fleksyjność - otwiera tylko jedno miejsce dla ciągu morfemów fleksyjnych;

Jednostka znacząca dająca się wyodrębnić bezpośrednio w tekście.

Wyraz gramatyczny (słowoforma) - współwystępowanie znaczenia wyrazu+ ciąg znaków oznaczających jedną formę gramatyczną.

 

Wyraz gramatyczny reprezentowany przez jeden wyraz tekstowy=> syntetyczny;

Wyraz gramatyczny reprezentowany przez więcej niż jeden wyraz tekstowy=> analityczny;

 

Leksem - element językowy, na który składa się znaczenie leksykalne, formy językowe i ich funkcje. Abstrakcyjna jednostka słownikowa reprezentowana w tekście przez pewien niepusty zbiór wyrazów tekstowych lub ciągów wyrazów tekstowych (ściśle określonych form gramatycznych).

 

"etykieta" leksemu - forma kanoniczna, nazwa leksemu, lemma;

 

Tyle jest leksemów, ile jest znaczeń danego wyrazu.

Homonimia - dwa różne wyrazy gramatyczne reprezentowane są przez fonologiczne identyczne segmenty teksu odpowiadające wyrazowi tekstowemu (ciągowi wyrazów tekstowych);

Klasyfikacje leksemów na części mowy

Wady tradycyjnego (szkolnego) podziału:

1. Zaimki - według podziału odmienne, ale nie wszystkie się odmieniają;

1. Trzeba, przecież, powinien itp. => problem z zaklasyfikowaniem;

 

Kryteria podziału:

1. Składniowe - funkcja pełniona w zdaniu;

2. Semantyczne - znaczeniowe;

3. Morfologiczne - odwołują się do właściwości fleksyjnych leksemów;

 

 Klasyfikacja morfologiczna(Z. Saloni):

W tej klasyfikacji zaimki nie są osobną częścią mowy=> podzielone według funkcji;

Liczebniki porządkowe - uznane za leksemy przymiotnikowe;

Imiesłowy przymiotnikowe - uznane za leksemy przymiotnikowe;

Imiesłowy przysłówkowe - formy czasownikowe;

Problemy z klasyfikacją Saloniego:

• Wyrazy nieodmienne takie jak atelier, khaki, bordo itd. pozostają poza klasyfikacją;

Klasyfikacja semantyczna (Milewski)

Problemy z klasyfikacją Milewskiego:

• Nie obejmuje wszystkich leksemów (tylko autosemantyczne);

• Operuje kryteriami spoza systemu językowego - nie daje klasyfikacji rozłącznej;

• Operuje subiektywnymi kryteriami - nie daje precyzyjnych podstaw do określenia jednoznacznego części mowy);

Ad Klasyfikacja funkcjonalna/syntaktyczna

Klasyfikacja funkcjonalna a tradycyjny podział na części mowy:

• Predykatywy:

  • Predykatywy osobowe (spać, iść, pisać);

  • Predykatywy nieosobowe (grzmieć, świtać, należy, można);

Podział ze względu na właściwości morfologiczne:

• Czasowniki - leksemy o fleksji syntetyczno-analitycznej;

• Predykaty nieczasownikowe - leksemy o fleksji wyłącznie analitycznej (zazwyczaj należą do grup nieosobowych);

• Włączenie w obręb rzeczowników niektórych zaimków rzeczownych;

• Przyjęcie wąskiego rozumienia zaimka, jako określenia podklasy rzeczowników - zaimków rzeczownych; tzw. zaimki przymiotne są albo przymiotnikami, albo konektorami względnymi; podobnie zaimki przysłowne;

• Włączenie do klasy przymiotników zaimków przymiotnych i liczebników porządkowych o funkcji syntaktycznej i fleksji przymiotnikowej;

• Syntaktyczne definiowane liczebniki - tylko rzeczowniki główne i zbiorowe;

• Wyodrębnienie klasy modalizatorów - tzw. przysłówki zdaniowe (chyba, może, pewnie, zapewne, niby itd.)+ operatory pragmatyczne, zmieniające zestaw presupozycji niesionych przez zdanie (jeszcze, już, dopiero, nawet, akurat, właśnie). Mają charakter asyntaktyczny;

Warianty morfemów

 

Warianty morfemów - allomorfy.

 

Morfy odpowiadające jednemu morfemowi - allomorfy (alternanty, warianty morfemu).

Np.:

Allomorfy morfemu KSIĄŻK są morfy: /kśąšk/ /kśąšc/ /kśąšk'/ /kśąžek/.

 

Zbiory allomorfów nie przecinają się - nie mają części wspólnych.

 

Wszystkie warianty jednego morfemu charakteryzują się zespołem niezmiennych cech funkcjonalnych i formalnych, odróżniających ten morfem od innych morfemów danego języka.=> zespół inwariantynych cech funkcjonalnych i formalnych= morfem.

 

Za allomorfy jednego morfemu uznaje się wyrazy spełniające wszystkie trzy warunki:

1. Pozostają w stosunku do siebie w dystrybucji uzupełniającej;

1. Posiadają identyczne znaczenie (sprowadzalne do wspólnego inwariantu);

1. Występujące między nimi różnice fonologiczne dadzą się wyjaśnić przy pomocy reguł morfonologicznych;

 

Reprezentacja podstawowa morfemu:

1. Powinna zapewnić możliwość odróżnienia danego morfemu od innych morfemów danego języka;

1. Można z niej wyprowadzić wszystkie powierzchniowe reprezentacje morfemu;

 

Wszystkie powierzchniowe reprezentacje morfemów sprowadzalne są do reprezentacji podstawowej.

Najważniejsze pojęcia słowotwórstwa

Formacja - (wyraz pochodny synchronicznie) – wyraz, który zawiera w sobie formę innego wyrazu (podstawy słowotwórczej,bazy) oraz jego znaczenie (znaczenie to mogło też powstać w wyniku asocjacji (formacje asocjacyjne /onomazjologiczne).

Podstawa (baza, wyraz fundujący) - wyraz od którego derywat pochodzi w sensie motywacyjnym.

Derywat (w sensie synchronicznym) - wyraz, który znaczeniowo (składniowo) lub formalnie wywodzi się od innego wyrazu; wyraz, w którego znaczeniu zawarte jest znaczenie i forma podstawy. nowy wyraz utworzony z podstawy słowotwórczej.

Kompozycja - proces tworzenia nowych wyrazów od dwóch lub więcej podstaw=> wynik - compositium.

Derywacja - proces tworzenia nowych wyrazów z jednej podstawy.

 

Parafraza - wielowyrazowe wyrażenie o kształcie definicji równoznaczne z parafrazowaną nazwą, w którym użyty jest wyraz podstawowy.

Peryfraza - (występuje w przypadku derywatów asocjacyjnych) - omówienie, podstawa słowotwórcza występuje jako element pozadefinicyjny - lipiec - 'miesiąc, w którym kwitną lipy'.

Motywacja słowotwórcza - relacja między podstawą słowotwórczą a formacją słowotwórczą.

 

SILNA MOTYWACJA

● derywat właściwy – znaczenie podstawy jest częścią znaczenia formacji lub jest z nim tożsame (dom => domek).

 

MOTYWACJA OSŁABIONA

● ręcznik, szatnia – znaczenie słowotwórcze jest różne od realnego,

● derywat asocjacyjny – znaczenie podstawy nie wchodzi do znaczenia formacji, ale wskazuje cechę z formacją kojarzoną (głuszec).

 

BRAK MOTYWACJI

● wyrazy niemotywowane (podzielne słowotwórczo?): słonina,

koniak - niby-motywacja?

● wyrazy niemotywowane – niepodzielne - koń

 

 

Motywacja wzajemna - pojawia się w stosunkach znaczeniowych między nazwami czynności i wykonawcami; nazwami cech i ich nosicielami; rzeczownikowymi i przymiotnikowymi nazwami cech.

 

Wielomotywacyjność derywatów - ustalenie dla danego derywatu kilku podstaw słowotwórczych na podstawie rożnorodnych parafraz/peryfraz.

1. Motywacja podstawowa= motywacja bezpośrednia - motywacja przez wyraz najbliższy formalnie (np. klasówka<- klasowy);

2. Motywacja towarzysząca= motywacja pośrednia - inna motywacja oparta o możliwą parafrazę (np. handlowiec<- 'ten, kto zajmuje się handlem', a nie 'pracownik handlowy').

3. Motywacja równoległa - przypadki, w których obie parafrazy są równie dobre, przy czym jedna z nich może lepiej oddawać znaczenie derywatu.

 

Temat słowotwórczy - część derywatu wspólna z podstawą słowotwórczą.

 

Formant - część lub cecha różniąca derywat od podstawy.

 

Uniwerbizacja - zamiana nazw wieloczłonowych (łódź wyścigowa, autobus przegubowy) na neologizmy - derywaty (wyścigówka, przegubowiec).

Cechy charakterystyczne:

1. Złożenie rzeczownikowo-przymiotnikowe;

2. Podrzędnik związku staje się podstawą słowotwórczą (np. prywatka= prywatne przyjęcie);

3. Formant ma znaczenie jednostkowe, nie ogólne;

4. Charakterystyczna jest dla języka potocznego (rodzi się w rejestrze potocznym);

 

Gniazdo słowotwórcze - układ derywatów zawierających ten sam rdzeń i powiązanych relacjami motywacji słowotwórczej.

Typy formantów

Wyjątki od przyjętej hierarchizacji - sytuacje, w których współwystępujące techniki dotyczą różnych miejsc tematu podstawy np.

1. u-obecń-(ić)-> derywacja prefiksalno-paradygmatyczna;

2. gaz-o-ciąg-ø-> derywacja interfiksalno-paradygmatyczna

 

Hierarchia technik słowotwórczych:

1. Afiksacja (zawsze jest formantem);

   • Sufiksy;

   • Prefiksy;

   • Interfiksy (pomiędzy dwoma rdzeniami);

   • Postfiksy (po rdzeniu i końcówce fleksyjnej; w polskim -ś nieokreślone i "się");

1. Zmiana paradygmatu;

1. Ucięcie;

1. Alternacja;

1. Zmiana akcentu (prozodia);

1. Uniwerbizacja (nigdy nie jest formantem);

 

 

 

Uniwerbizacja - zamiana nazw wieloczłonowych (łódź wyścigowa, autobus przegubowy) na neologizmy - derywaty (wyścigówka, przegubowiec).

Cechy charakterystyczne:

1. Złożenie rzeczownikowo-przymiotnikowe;

2. Podrzędnik związku staje się podstawą słowotwórczą (np. prywatka= prywatne przyjęcie);

3. Formant ma znaczenie jednostkowe, nie ogólne;

4. Charakterystyczna jest dla języka potocznego (rodzi się w rejestrze potocznym);

 

Zmiana paradygmatu:

1. Wyraz odmienny=> nieodmienny;

2. Wyraz nieodmienny=> odmienny;

3. Wyraz odmienny=> inny odmienny;

4. Zmiana deklinacji lub koniugacji;

 

Ucięcia:

• Regularne (systemowe)/ nieregularne;

• Morfologiczne (zgodne z podziałem na morfemy)/niemorfologiczne (niezgodne z podziałem na morfemy)=> MUTYLACJA;

• Nagłosowe/śródgłosowe/wygłosowe;

	nagłosowe	śródgłosowe	wygłosowe
regularne	brak	brak	91,6%
nieregularne	50 wyrazów	20 wyrazów	8%
	regularne	nieregularne
morfologiczne	bardzo dużo	prawie brak
niemorfologiczne	niewiele	niewiele

Typy derywacji

 

Derywacja afiksalna (prefiksalna, sufiksalna, interfiksalna itd.) - tworzenie nowych wyrazów za pomocą formantów afiksalnych.

 

Derywacja paradygmatyczna - tworzenie nowych wyrazów, w których formantem jest zmiana paradygmatu fleksyjnego.

 

Derywacja ujemna - tworzenie derywatów, w których formantem jest ucięcie (np. gruszka=> grucha).

Funkcje formantów a typy derywatów

 

Derywaty tautologiczne - formant= wyłącznie znak utworzenia nowego wyrazu (bez innych funkcji)=> czysta funkcja strukutralna. (Doroszewski)

 

Trzy ogólne funkcje formantów:

1. Strukturalna (Doroszewski 1932);

2. Syntaktyczna (składniowa) (M. Dokulil 1962);

3. Semantyczna (znaczeniowa) (M. Dokulil 1962);

Każdy formant pełni funkcję strukturalną.

Funkcje formantów ustala się na podstawie relacji formacja<-> podstawa.

 

Mówienie<- mówić

Ucieczka<- uciekać

=> nowa część mowy, to samo znaczenie - funkcja syntaktyczna formantu.

KLASYFIKACJA DERYWATÓW:

1. Formanty pełniące wyłącznie funkcję strukturalną (bez zmiany znaczenia i zmiany składniowej) (strona - stronica) - DERYWATY TAUTOLOGICZNE;

2. Formanty pełniące funkcję syntaktyczną i strukturalną zarazem (przekształcenie derywatu bez zmiany znaczenia) (biegać- bieganie) - DERYWATY TRANSPOZYCYJNE;

3. Formanty pełniące funkcję strukturalną i semantyczną, nie pełniąc funkcji syntaktycznej; wnoszą nową informację, uszczegóławiającą znaczenie podstawy (dom - domek) - DERYWATY MODYFIKACYJNE;

4. Formanty spełniające funkcję strukturalną i semantyczną, mogące spełniać funkcję syntaktyczną; wnoszą informację o zupełnie nowym stosunku do podstawy w desygnacie - DERYWATY MUTACYJNE;

 

derywat	funkcja strukturalna	funkcja składniowa	funkcja semantyczna
tautologiczny	+	-	-
transpozycyjny	+	+	-
modyfikacyjny	+	-	+
mutacyjny	+	+/-	+

 

Rozróżnienie modyfikacji i mutacji:

1. Test desygnatu: psisko - pies=> tego samego psa, można nazwać też psiskiem=> modyfikacja;

Ryba-rybak=> nazywają różne desygnaty=> mutacja;

1. Test parafrazy:

pies-ek

('mały pies')=> podstawa nadrzędnikiem => modyfikacja;

 

pis-arz

('ten, kto pisze')=> podstawa podrzędnikiem=> mutacja;

 

 

Uzupełnienie teorii:

 

R. Grzegorczykowa, J. Puzynina:

1. Funkcja uabstrakcyjniająca (odjęcie znaczenia podstawy) np. belferka, chamstwo;

2. Derywaty mieszane (modyfikacyjno-transpozycyjne) np. bijatyka;

 

A. Nagórko

1. Funkcja pragmatyczna:

   • Polska maniera zdrabniająco-spieszczająca (bileciki) - znak wykorzystywany do manipulacji;

   • Identyfikatory grupowe (harówa, stówa, wóda) - używane, żeby należeć do grupy;

   • Gry językowe.

Kategorie słowotwórcze, typy słowotwórcze, wartość kategorialna formantów, umiejętność określania kategorii rzeczowników

Początki

1921 - J. Rozwadowski => wyrazy podzielne słowotwórczo odbijają strukturę myśli, a ich budowa przypomina strukturę definicji;

1949 - W. Doroszewski (wyraz= skompresowane zdanie)=> odrzuca psychologizm, ale widzi podobieństwo między budową wyrazu a budową zdania.

 

1970 - semantyka generatywna;

SPA - struktura predykatowo-argumentowa (R. Laskowski) => najważniejsza część zdania - czasownik (orzeczenie)=> wyspa czasownikowa.

 

Słowotwórstwo jako system - w leksemach podzielnych słowotwórczo zarówno tematy jak i formanty mają określoną wartość semantyczną (znaczenie).

Kategorie słowotwórcze - grupy derywatów (formacji), które łączy wspólne ogólne znaczenie formantu.

1. Definicja strukturalistyczna - Klasa wyrazów o wspólnym ogólnym znaczeniu formantu i tematu;

2. Definicja kognitywistyczna - kategoria pojęciowa wyrażana w danym języku za pomocą specjalnymch wykładników formalnych w sposób nie do końca regularny.

 

Znaczenie kategorialne/wartość kategorialna - ogólne znaczenie formantu i uogólnione znaczenie tematu.

 

Typ słowotwórczy - klasa wyrazów o wspólnym ogólnym znaczeniu formantów i dokładnie tym samym formancie.

Słowotwórstwo rzeczowników

 

Derywaty rzeczownikowe:

1. Odrzeczownikowe;

   • Modyfikacyjne;

   • Mutacyjne;

2. Odprzymiotnikowe;

   • Transpozycyjne (nomina essendi - NE);

   • Mutacyjne;

3. Odczasownikowe;

   • Transpozycyjne (nazwy czynności - NA);

   • Mutacyjne;

 

Derywaty odczasownikowe:

1. Derywaty transpozycyjne - nazwy czynności, procesów, stanów (NA) - nominalizacja czasownika;

Wykładniki podstawowe: -anie (podstawy na -a); -enie (podstawy na -i i -e); - cie (podstawy na -ną, rdzennie samogłoskowe, spółgłoskowe);

+ niekategorialne:

• Derywaty paradygmatyczne rodzaju męskiego: rozruch, rozpad;

• Derywaty paradygmatyczne rodzaju żeńskiego: analiza, debata, trwoga;

• Derywaty z formantem -acja: rekomendacja, denuncjacja;

• Derywaty z formantem -ka: przesiadka, przepierka=> nacechowane potocznie;

• Derywaty z formantem -anina (typ transpozycyjno-modyfikacyjny) - bieganina, pisanina;

 

1. Derywaty mutacyjne:

   • Nazwy subiektów czynności, procesów, stanów (N SUB):

     • Nazwy osobowych i nieosobowych wykonawców czynności (dźwig, spychacz, obrońca);

     • Nazwy nosicieli procesów i stanów;

   • Nazwy obiektów czynności (N OB): uczeń, siedzenie;

   • Nazwy wytworów czynności i procesów (N RES): rysunek, projekt;

   • Nazwy środków czynności (N INSTR): pisak, ścierka;

   • Nazwy miejsc (N LOC): palarnia, czytelnia;

   • Nazwy temporalne (N TEMP) - czas dokonywania się czynności: okupacja;

   • Nazwy sposobowe - Podoba mi się ten zestaw kolorów.

   • Nazwy ilościowe - utarg - 'to, ile utargowano';

   • Nazwy zjawisk charakteryzowanych przez czynności, procesy, stany: chlapa, błyskawica, ślizgawica;

 

Derywaty odprzymiotnikowe:

1. Derywaty transpozycyjne - nominalizacja zdań z orzeczeniem imiennym;

2. Derywaty mutacyjne:

   • Nazwy subiektów (nosicieli) cech (N ATTR): młodzieniec, mędrzec;

   • Nazwy zjawisk charakteryzujących się obecnością cechy: żółtaczka, bladaczka.

 

Derywaty odrzeczownikowe:

1. Derywaty modyfikacyjne:

   • Nazwy żeńskie od męskich (lwica, kocica, lekarka) i męskie od żeńskich (gąsior, kur);

   • Nazwy deminutywne: kotek, domek, kurczątko;

   • Nazwy augmentatywne: kocisko, babsko, paluch;

   • Nazwy ekspresywne;

   • Nazwy istot młodych: kocię, szczenię;

   • Nazwy gatunkowe: piesiec, wroniec, paprotnik;

   • Derywaty modyfikacyjne prefiksalne:

     • Nadrzędność-podrzędność: nadinspektor; podporucznik;

     • Przekroczenie/niedopełnienie normy: hiperpoprawność;

     • Przeciwieństwo cechy: antypaństwowy;

     • Przeciwstawienie: kontrargument;

     • Dodatkowość zjawiska: nadprodukcja;

     • Wcześniejszość zjawiska: przedsprzedaż;

     • Powtórność zjawiska: renowacja;

2. Derywaty mutacyjne:

   • Nazwy subiektów niewyrażonego predykatu:

     • Odobiektowe nazwy subiektów: kominiarz - 'ten, kto czyści kominy';

     • Odrezultatywne nazwy subiektów: kapelusznik - 'ten, kto robi kapelusze';

     • Odnarzędziowe nazwy subiektów: basista - 'ten, kto gra na basie';

     • Odmateriałowe nazwy subiektów: złotnik - 'ten, kto wyrabia coś ze złota';

     • Odmiejscowe nazwy agentywne: bibliotekarz - 'ten, kto pracuje w bibliotece';

     • Nazwy mieszkańców;

     • Nazwy posiadaczy: działkowiec - 'ten, kto ma działkę';

     • Nazwy amatorów: kawosz - 'ten, kto lubi kawę';

     • Nazwy zwolenników idei/poglądów: komunista - 'ten, kto popiera komunizm';

     • Nazwy subiektów właściwości (nosicieli cech): histeryk - 'ten, który wpada w histerię';

     • Nazwy uczestników zdarzeń: rewolucjonista - 'ten, kto bierze udział w rewolucji';

     • Odsposobowe nazwy subiektów: motylkarz - 'ten, kto pływa motylkiem';

     • Nazwy całości złożonych z części;

     • Nazwy rodzajowe: paprotniki;

     • Nazwy genetyczne: konina - 'mięso, które pochodzi z konia';

     • Nazwy osób w relacji pokrewieństwa: siostrzeniec - 'ten, który jest synem siostry';

   • Nazwy obiektów i rezultatów niewyrażonego predykatu:

     • Odmateriałowe nazwy rezultatów: złocenie;

     • Nazwy obiektów od nazw środków czynności;

     • Odsposobowe nazwy obiektów/rezultatów;

     • Odsubiektowe nazwy obiektów;

   • Nazwy środków czynności;

   • Nazwy materiałowe;

   • Nazwy miejsc;

   • Nazwy zjawisk charakteryzowanych przez relację do przedmiotu (pryszczyca);

   • Nazwy abstrakcyjnych cech, czynności, stanów (narciarstwo);

   • Derywaty mutacyjne prefiksalne;

 

Derywaty od wyrażeń przyimkowych:

 

Formant= paradygmat rodzaju nijakiego z -e w mianowniku: bezdroże, nadwozie;

Słowotwórstwo czasowników

Derywaty czasownikowe tworzy się regularnie wyłącznie od czasowników, przymiotników i rzeczowników.

 

Czasowniki cechuje duża liczba typów funkcjonalnych i semantycznych, ale jednocześnie niewielka liczba wykładników formalnych.

 

Król==> król-owa-ć

 

-owa- => cząstka paradygmatyczna

 

Taka derywacja to zmiana paradygmatu.

 

Aspekt jest kategorią klasyfikującą czasownika=> zmiana aspektu to część derywacji.

 

Podział derywatów czasownikowych:

1. Transpozycyjnie (podstawa i formacja to nazwa tej samej czynności);

2. Semantyczne (modyfikacje są odczasownikowe);

3. Aspektowe (zmiana aspektu nie jest semantyczna);

 

 

1. Czasowniki odczasownikowe:

17 prefiksów + dwa obce;

Derywacja paradygmatyczna;

Operowanie morfemem "się".

• Charakterystyka czasowa akcji;

  • Formacje determinatywne: pospać, poleżeć,

  • Formacje preduratywne: przesiedzieć, przeżyć;

  • Formacje konatywno-preduratywne: wysiedzieć, wytrwać;

  • Formacje normatywno-preduratywne: odsiedzieć, odczekać;

  • Formacje limitywne: doczytać, dospać;

  • Formacje fazowe (inchoatiwy): zaboleć, zachorować/dobrzmieć, dośpiewać;

  • Formacje semelfaktywne (akcja krótkotrwała): dziobnąć, tupnąć;

• Charakterystyka ilościowa akcji;

  • Formacje akumulatywne: nagrzeszyć, naobierać;

  • Formacje dystrybutywne: pomordować, pożenić;

  • Formacje kompletywne: wygasić, wyłapać;

  • Formacje szeregowo-kompletywne: przebadać, przeliczyć;

  • Formacje iteratywne (wielokrotne): bywać, grywać;

• Charakterystyka stopnia intensywności akcji;

  • Wzmocnienie akcji podstawowej: uśmiać się, obrodzić, nabiegać się;

  • Osłabienie akcji podstawowej: przyhamować, podleczyć;

• Sytuacyjne nazwy akcji;

  • Charakterystyka modalna akcji: ubiec, ujść, wyżyć;

  • Charakterystyka oficjalna akcji: odśpiewać, zasiąść;

  • Charakterystyka współprzebiegowa akcji: przytupnąć, współbrzmieć;

• Nazwy akcji retrospektywnych i prospektywnych;

• Nazwy akcji pseudozwrotnych - postfiks -się komunikuje, że akcja ogranicza się do sfery subiektu;

• Nazwy akcji przestrzennych (kierunkowe i lokatywne);

  • Kierunkowe:

    • Zbliżanie się przedmiotów: przyjść, dobiec, nadbiec, podejść;

    • Oddalanie się przedmiotów: odejść, rozejść, zejść;

    • Inne formacje kierunkowe: podskoczyć, przejść;

  • Lokatywne:

    • Działanie na powierzchnię przedmiotu: zakreskować, posypać;

    • Działanie na spodnią powierzchnię przedmiotu: podkleić;

    • Działanie dookoła przedmiotu: objechać;

    • Przebycie przestrzeni od krańca do krańca: przepłynąć;

• Nazwy akcji kreatywnych i anihilatywnych: wykuć, odpisać, wypatrzeć, wypisać (coś);

• Nazwy przekształceń: przebudować, przemeblować, zacałować, odbudować;

• Nazwy akcji komparatywnych: przewyższyć;

• Nazwy reakcji: odpisywać;

• Nazwy kauzatywne: cieszyć się=> cieszyć;

• Derywaty aspektowe:

  • Formaty perfiksalne -> przekształcają czasowniki niedokonane w dokonane: czytać=> przeczytać;

  • Fomanty paradygmatyczne-> przekształcają czasowniki dokonane w niedokonane: wymyć=> wymywać.

1. Czasowniki odprzymiotnikowe:

   • Derywaty transpozycyjne (chorować);

   • Derywaty mutacyjne:

     • Procesualne: dziczeć, obezwładnić;

     • Kauzatywne (powodujące): bielić, oślepić;

 

1. Czasowniki odrzeczownikowe:

   • Derywaty transpozycyjne:

     • Zdarzeniowe: koncertować;

     • Stanowe: królować;

   • Derywaty mutacyjne:

     • Procesualne: drewnieć;

     • Kauzatywne: uczłowieczyć;

     • Formacje z wbudowanym argumentem: dziurkować, zalesić;

Słowotwórstwo przymiotników

Charakterystyka ogólna:

Tworzone od czasowników, rzeczowników, wyrażeń przyimkowych, przymiotników, przysłówków i liczebników;

Ze względu na funkcję formantu (derywatu w stosunku do podstawy):

• Przekształcenia tożsamościowe (od wyrażeń przyimkowych) środek przeciw uczuleniu-> środek przeciwuczuleniowy;

• Przekształcenia transpozycyjne – derywaty odczasownikowe, nie różniące się od podstaw semantycznie: znak ostrzegawczy= znak, który ostrzega;

• Przekształcenia modyfikacyjne w derywatach odprzymiotnikowych;

• Przekształcenia mutacyjne;

Mało formantów afiksalnych, mało zróżnicowane;

 

Derywaty odczasownikowe:

• Wyrażające relację subiekt –czynność np. szkodliwy pokarm – ‘pokarm, który szkodzi’:

  1. Czynnościowe lub stanowe (‘brygada naprawcza’);

  1. Zawierające dodatkowe znaczenia:

  1. Przymiotniki potencjalne (‘niezdecydowany człowiek’);

  1. Przymiotniki skłonnościowe (‘kłótliwy sąsiad’);

  1. Przymiotniki łatwościowe (‘kurczliwy materiał’);

  1. Przymiotniki kwantytywne (‘kosztowny strój’);

  1. Przymiotniki oceniające (‘gospodarny kierownik’);

  1. Przymiotniki kauzatywne (‘gaz łzawiący’);

• Wyrażające relację obiekt – czynność np. pole uprawne- ‘pole, które ktoś uprawia’:

  1. Czysto czynnościowe lub stanowe (‘murowany dom’);

  1. Potencjalne (‘jadalny grzyb’) (sufiks –alny najbardziej produktywny);

• Wyrażające relację rezultat-czynność np. wzruszony głos;

• Wyrażające relację środek czynności – czynność np. lina cumownicza;

• Wyrażające relację miejsce – czynność np. grząski grunt;

• Wyrażające relację czas – czynność np. sezon badawczy;

• Wyrażające relację między dwiema czynnościami:

  • Podstawa nazywa czynność będącą celem (‘mowa powitalna’);

  • Podstawa nazywa czynność będącą skutkiem (‘porozumiewawcze spojrzenie’);

  • Podstawa nazywa sposób wykonania czynności (‘skoczny taniec’);

Derywaty odrzeczownikowe:

• Nazywające relacje między predykatem a argumentem:

  • Między czynnością a subiektem – ‘wyczyny żeglarskie’- ‘wyczyny dokonywane przez żeglarzy;

  • Między czynnością a obiektem – ‘prześladowania narodowe’ – ‘prześladowania, którym podlega naród’;

  • Relacja między czynnością a narzędziem czynności – ‘kij hokejowy’ – ‘kij służący do gry w hokeja’;

  • Relacja lokatywna – ‘prace polowe’ – ‘prace wykonywane w polu’;

  • Relacja temporalna – ‘wybory styczniowe’ – ‘wybory, które mają odbyć się w styczniu’;

• Nazywające relacje między dwoma argumentami przy niewyrażonym predykacie:

  • Relacja między subiektem i obiektem/rezultatem (‘malarz pokojowy’; ‘bulla papieska’);

  • Relacja posesywna (‘warsztat rzemieślniczy’, ‘mocarstwo kolonialne’);

  • Relacja między wytworem a substancją (‘bielizna bawełniana’, ‘materiał płaszczowy’);

  • Relacja genetyczna (‘miód lipowy’);

  • Relacja między obiektem/rezultatem a narzędziem (‘farby plakatowe’, ‘portret pastelowy’);

  • Relacja porównawcza (‘gruszkowate naczynie’);

  • Relacja partytywna (‘bryczka resorowa’, ‘lufa karabinowa’);

  • Relacja kolektywna (‘grono nauczycielskie’);

  • Relacja zakresowa (‘znaki nutowe’);

  • Relacja lokatywna (lasy nizinne, zbiorniki paliwowe);

  • Relacja temporalna (klub nocny, okres płodowy);

• Nazywające relacje między dwoma czynnościami:

  • Cel czynności nazywanej przez N (napad rabunkowy);

  • Przyczynę czynności nazywanej przez N (choroby cywilizacyjne);

  • Sposób wykonywania czynności nazywanej przez N (ruch ślizgowy);

  • Relacja zakresowa (stan zawałowy);

  • Relacja porównawcza (letargiczny sen);

 

 

Derywaty od wyrażeń przyimkowych:

• Relacja lokatywna (skały podwodne);

• Relacja temporalna (Rosja przeedrewolucyjna);

• Negacja (bezideowa młodzież);

• Relacja między czynnością a subiektem (konflikty międzynarodowe);

• Relacje złożone (krople nasercowe);

 

Derywaty odprzymiotnikowe (charakter modyfikacyjny <większość>):

• Formacje zaprzeczone (ustrój niedemokratyczny) <nie-, bez-, poza-, a-, ir->;

• Formacje gradacyjne:

  • Stopniowanie bezwzględne:

    • Przekraczanie normy <nad-> (nadwrażliwy);

    • Intensywność poniżej normy <-awy> (łysawy);

  • Stopniowanie względne:

    • Komparativ <-szy, -ejszy>;

    • Superlativ <naj->

 

Derywaty odprzysłówkowe:

• Relacja lokatywna (wsteczny bieg, niepokój wewnętrzny);

• Relacja temporalna (dzisiejsza cywilizacja);

• Relacja frekwentatywna (conocne alarmy);

Słowotwórstwo przysłówków

Przysłówki:

1. Leksemy nieodmienne;

2. Określa czasowniki lub przymiotniki;

3. Informuje o własnościach stanów, procesów;

4. Pochodzą od: przymiotników (99%), przymiotników i rzeczowników (motywowane przez przymiotniki odrzeczownikowe), rzeczowników;

Podstawami przysłówków nie są:

1. Przymiotniki:

   • Relacyjne;

   • Materiałowe;

   • Odprzysłówkowe (dzisiejszy, jutrzejszy);

   • Odczasownikowe (żądny czegoś, skłonny do czegoś);

2. Liczebniki porządkowe (traktowane jako przymiotniki);

 

Reguły dystrybucji formantów -o, -e:

 

-o=>

1. Derywaty od przymiotników miękkotematowych i zakończonych na stwardniałą;

2. Od przymiotników bezsufiksalnych;

3. Tematy zakończone na spółgłoskę tylnojęzykową;

4. Od przymiotników z sufiksami: -aty, -owaty, -asty, -owy;

 

-e=>

1. Przymiotniki zakończone na -iny, -ny, - iczny, -alny, -owny, -any, -ony, -ły, -liwy;

 

Wahanie - przymiotniki z sufiksem: -isty=> wyrazisto/wyraziście;

 

 

Przysłówki prefiksalno-sufiksalne: (prefiks+sufiks)

 

Po polsku, z francuska, do syta;

 

1. Po-...-u=> od przymiotników z sufiksem -ski, zachowujących żywą motywację rzeczownikową;

2. Po-…-emu=> od przymiotników tworzonych innym sufiksem niż -ski;

3. z-…-a=> m.in. derywowane od przysłówków (z rzadka, z daleka);

 

Adwerbializacja - przekształcenie w przysłówki form rzeczownikowych i konstrukcji składniowych.

W ten czas=> wtenczas;

Po jutrze=> pojutrze

 

(przy adwerbializacji może nie zachodzić żadna zmiana formalna (np. co dzień);

 

1. Przysłówki przestrzenne - adwerbializacja połączeń przyimkowych z rzeczownikiem oznaczającym właściwości przestrzenne przedmiotów;

2. Przysłówki temporalne - układ kazualno-przyimkowy rzeczowników oznaczających odcinki czasu.

 

Stopniowanie przysłówków:

 

Stopniowalne - oznaczają głównie jakość procesów, stanów, czynności + frekwencję, miejsce.

 

Wykładniki formalne:

1. Stopniowanie morfologiczne:

 

Równo ===> równi-ej => komparativ

 

Równo ===> równi-ej===> naj-równiej=> superlativ

 

+ formy supletywne: dobrze==> lepiej==> najlepiej'

1. Stopniowanie opisowe:

   • Tam, gdzie występuje oboczna forma stopniowania morfologicznego;

   • Tam, gdzie ze względu na trudności z alternacją stopniowanie morfologiczne jest niemożliwe;

   • Regularnie opisowo stopniują się przysłówki prefiksalno-sufiksalne;

Rzeczowniki złożone (złożenia, zrosty, zestawienia). Typy interfiksów.

Złożenia właściwe:

• Brak fleksyjnych wykładników relacji syntaktycznych członów;

• Obecność nieprozodycznego formantu;

• Zwykle dwa człony; pierwszy: zazwyczaj rzeczownik, liczebnik; drugi: rzeczownik, czasownik;

• Obecność interfiksłow.

Quasi-złożenia - jeden lub oba człony przenoszą znaczenie, ale nie występują samodzielnie.

bio-logia => Cząstka -logia ma znaczenie: "nauka", ale nie występuje osobno;

Złożenio-zrosty - zrosty, które mają cechy złożeń (np. afiks).

(przy zrostach w postawie nie wpisujemy form podstawowych)

tubyl-ec

Dystrybucja interfiksów:

1. -o-=> wyłącznie po członach imiennych (np. żywopłot);

2. -u-=> kiedy pierwszy człon jest liczebnikiem (np. stulecie);

3. -i/y-=> występują po członach czasownikowych (np. moczymorda);

4. Brak interfiksu=> kiedy pierwszy człon jest przysłówkiem (np. dalekowidz);

5. Interfiks zerowy=> wprowadzony sztucznie - mamy do czynienia ze złożeniem (nie ma zrostu), a nie ma innych formantów (np. baletmistrz);

 

Złożenia endocentryczne - znaczenie przenosi podstawa.

Np. żywopłot=> żywy płot

 

Znaczenie egzocentryczne - znaczenie przenosi formant.

Np. nosoroż-ec=> formant -ec przenosi znaczenie nosiciela cechy.

Derywacja a odmiana - podstawowe pojęcia fleksji

Zadanie fleksji - określenie granic wyrazu - ustalenie, co wchodzi w zakres jednego leksemu;==> relacje wewnątrzleksemowe.

Fleksja= wszystko to, co odznacza się wysokim stopniem gramatyczności.

 

Gramatyczność:

1. Kategorialność;

2. Regularność formalna - występowanie jednego, stałego typu wykładnika/końcówki;

3. Regularność sematyczna - pełna przewidywalność znaczenia na podstawie znajomości znaczenia składników danej konstrukcji morfemowej;

 

Słowotwórstwo - bada relacje pomiędzy leksemami: opisuje budowę leksemu, wskazując na jego związki z innymi leksemami.===> relacje międzyleksemowe.

 

Słowotwórstwo a fleksja:

1. Gerundium (np. czytanie) - traktowane jako rzeczownik.

2. Tradycyjne imiesłowy przymiotnikowe - traktowane jako czasowniki.

3. Imiesłowy przeszłe przymiotnikowe (opuchły, pożółkły)=> wedle Grzegorczykowej i wg przeważającej opinii - przymiotniki;

4. Stopień wyższy i najwyższy (przymiotników i przysłówków) - nowe leksemy (derywacja, nie odmiana);

5. Zmiana aspektu czasownika - traktowana jako derywacja, nie odmiana.

 

Kategorialność - właściwość konstrukcji polegająca na tym, zę są one tworzone doraźnie w tekstach na podstawie ścisłej reguły.

Fleksja jest kategorialna (np. formy celownika l.mn, tworzone za pomocą morfemu -om)

Derywaty nie są w pełni kategorialne, dotyczą ich stopnie produktywności typów słowotwórczych - zdolności tworzenia nowych jednostek leksykalnych.

 

Fleksja -odmiana wyrazów; dział morfologii opisujący odmianę wyrazów.

 

Temat podstawowy - między tematem a końcówką nie ma przyrostków;

Temat rozszerzony - temat podstawowy+ przyrostek tematyczny+ końcówka.

 

Forma fleksyjna= temat+ forma gramatyczna

 

Temat fleksyjny wyrazu:

1. Może być równy morfemowi leksykalnemu: dom-ø.

2. Może być zbudowany z połączenia rdzenia z innymi morfemami słowotwórczymi i fleksyjnymi.

 

Flektyw - pojedynczy morfem fleksyjny (lub ciąg morfemów), występujący między rdzeniem a końcówką fleksyjną (końcówka nie jest flektywem).

 

Końcówka fleksyjna - morfem fleksyjny na końcu ciągu morfemów, podlegający odmianie.

 

Języki fleksyjne:

1. Ścisły związek morfemów leksykalnych i gramatycznych - typowe morfemy gramatyczne (końcówki) następują po temacie fleksyjnym, kolejności tej nie da się zamienić, ani rozerwać łańcucha tej konstrykcji poprzez wstawienie czegokolwiek w środek;

1. Morfem gramatyczny jest nośnikiem kilku funkcji na raz (kumuluje funkcje) => "formy fuzyjne";

 

Języki aglutynacyjne:

1. Do morfemu leksykalnego dołącza się większą liczbę jednofunkcyjnych morfemów gramatycznych;

1. Luźniejszy związek morfemów=> możliwość rozłożenia konstrukcji aglutynacyjnej;

 

W polszczyźnie - w obrębie koniugacji:

1)czas przeszły;

2)tryb przypuszczający;

3)czasownik "być" używany samodzielnie albo w funkcji słowa posiłkowego;

4)odmiana leksemów takich jak "powinien", "wart", "gotów";

 

Fleksja analityczna - formy gramatyczne oparte na dwóch wyrazach tekstowych:

1. Czas przyszły czasowników niedokonanych;

2. Tryb rozkazujący dla 3 os. obu liczb z pomocniczym niech;

3. Tryb przypuszczający nierzeczywisty;

4. Czas zaprzeszły;

5. Strona bierna;

6. Formy czasu przeszłego, przyszłego i trybu przypuszczającego czasowników niewłaściwych pozbawionych kategorii osoby;

Paradygmat fleksyjny

Paradygmat fleksyjny - zbiór form fleksyjnych danego wyrazu.

 

Flektem - abstrakcyjna jednostka językowa, na którą składa się pewne znaczenie leksykalne oraz pewna funkcja gramatyczna (zbiór wartości kategorii morfologicznych, przysługujących danemu morfemowi.

 

Forma tekstowa = wyraz tekstowy reprezentujący pewien flektem.

 

Forma fleksyjna - jednostka językowa złożona ze ściśle określonego flektemu (np. DOM (D, l.poj.) i określonej formy tekstowej, reprezentującej dany flektem (domu).

 

Paradygmat funkcjonalny - sam zbiór flektemów leksemu (bez form tekstowych);

Paradygmat formalny leksemu - zbiór form tekstowych, reprezentujących formy fleksyjne leksemu.

 

Paradygmat funkcjonalny:

=> determinuje strukturę paradygmatu fleksyjnego;

1. Zupełny - jeśli jest on wyznaczony przez wszystkie możliwe wartości wszystkich kategorii fleksyjnych, które mogą przysługiwać leksemom należącym do części mowy, do której należy dany leksem;

2. Niezupełny - gdy:

   • Zbiór kategorii fleksyjnych przysługujących danemu leksemowi jest uboższy od zespołu kategorii fleksyjnych możliwych dla leksemów danej części mowy;

   • Zespół wartości choćby jednej z kategorii fleksyjnych leksemu jest niepełny;

 

Paradygmat formalny:

=> zdeterminowany przez strukturę paradygmatu funkcjonalnego danego leksemu;

1. Defektywny - nie pozwala na morfologiczne rozróżnienie wartości którejś z kategorii fleksyjnych leksemu (formy synkretyczne);

2. Zerowy - wszystkie formy fleksyjne leksemu są tu synkretyczne ze względu na wszystkie kategorie fleksyjne=> wyraz nieodmienny;

 

1. Paradygmat koniugacyjny - paradygmat fleksyjny ukonstytuowany przez kategorie czasu, trybu i osoby;

   • Osobowe - paradygmaty pełne w zakresie kategorii osoby;

   • Nieosobowe - z niezupełnym paradygmatem funkcjonalnym ze względu na kategorię osoby;

 

• Syntetyczno-analityczne - właściwe czasownikom, oparte o formy tekstowe o budowie zarówno syntetycznej jak i analitycznej;

• Analityczne - właściwe nieosobowym predykatywom nieczasownikowym, oparte tylko o formy tekstowe analityczne (np. (jest) widać, było widać, będzie widać);

1. Paradygmat deklinacyjny:

   • Rzeczownikowy - ukonstytuowany przez fleksyjną kategorię przypadka i liczby (tematy fleksyjne z reguły nie supletywne);

   • Zaimkowy - oparty o kategorii przypadka, formalnie scharakteryzowany przez supletywizm form fleksyjnych;

   • Liczebnikowy - oparty o fleksyjną kategorię przypadka i rodzaju gramatycznego (bogactwo synkretyzmów);

   • Przymiotnikowy - ukonstytuowany przez kategorie fleksyjne przypadka, liczby i rodzaju gramatycznego, formalnie scharakteryzowany przez mnogość synkretyzmów w kategorii rodzaju gramatycznego i przypadka.

Rodzaj jako kategoria fleksyjna

W języku polskim decyduje o podziale na deklinacje.

 

Kategoria klasyfikująca dla rzeczownika.

Najczęściej nakładany arbitralnie.

 

Rodzaj jest kategorią syntaktyczną, służącą przede wszystkim sygnalizowaniu powiązań między składnikami wypowiedzenia.

 

Bardzo rzadki jest czysto semantyczny sposób wyznaczania rodzaju.

 

Rodzaj nie jest kategorią naturalną, chyba że w odniesieniu do osób, rzadziej zwierząt.

 

Konflikt rodzaju naturalnego i gramatycznego - wamp, babsztyl, dziewczę.

 

Rzeczowniki dwurodzajowe - sierota, kaleka, niezdara - końcówki żeńskie, ale rodzaj determinowany jest przez otoczenie językowe (Kasia jest straszną gadułą./Jaś jest strasznym gadułą.)

 

Funkcje sekundarne:

1. Rodzaj nijaki - oznaka niedorosłości;

 

Po czym rozpoznać rodzaj gramatyczny:

1. Rzadko w odniesieniu do rzeczywistości pozajęzykowej;

2. Końcówki charakterystyczne dla poszczególnych rodzajów (niekoniecznie skuteczne);

3. Dla rzeczowników nieodmiennych - określenie na podstawie skojarzeń językowych;

 

Ile rodzajów?:

1. 5 rodzajów - wg W. Mańczaka;

2. 9 rodzajów - wg Z. Saloniego (wg kryterium składniowego);

3. 7 rodzajów - wg Z. Zarona (wg kryterium fleksyjnego);

4. Teoria szkolna - 3 rodzaje - w l.poj - męski, żeński i nijaki;

W l.mn - 2 rodzaje - męskoosobowy i niemęskoosobowy;

 

Najbardziej zróżnicowane rodzajowo - formy biernika:

1. r. męskoosobowy: dobry pan=> dobrego pana;

2. r. męsko-zwierzęcy: dobry pies=> dobrego psa;

3. r. męsko-nieżywotny: dobry stół=> dobrego stołu;

4. r. żeński;

5. r. nijaki;

 

Rodzaj czasownika, liczebnika, przymiotnika - syntaktycznie zależy od rodzaju nadrzędnego rzeczownika.

 

Konstrukcje z zaburzoną konstrukcją rodzajową:

1. Rzeczowniki oznaczające kobiety a mające rodzaj męski (doktor, minister);

2. Rzeczowniki dwurodzajowe;

3. Rzeczowniki z żeńską końcówką rodzaju męskiego (artysta, poeta);