Derywacja przymiotnikowa wg Grzegorczykowej
Przymiotniki odczasownikowe - nazywają właściwości przedmiotu polegające na pewnym związku z czynnością. Oznaczają właściwość trwałą, a nie aktualne wykonywanie czynności. Nie mogą być używane aktualnie, czyli nie można ich łączyć z określeniami czasu (wczoraj, dzisiaj, na długo itp.). Oprócz znaczenia trwałości mogą też występować jako ocena intensywności (gospodarny - taki, który dobrze gospodaruje) lub skłonności (gniewliwy - taki, który łatwo wpada w gniew).
Ze względu na różne relacje między orzekaną czynnością a przedmiotem, któremu czynność zostaje przypisana, wyróżniamy:
Derywaty czynnościowe - oznaczają wykonywanie lub podleganie przez przedmiot czynności oznaczonej podstawą. Zaliczamy do nich:
Derywaty rezultatywne - oznaczają cechy, stan podmiotu, będące wynikiem procesu oznaczonego przez czasownik i tworzone są tylko od czasowników dokonanych (skamienieć - skamieniały). Buduje się je za pomocą sufiksów:
- ły (oniemieć - oniemiały)
Derywaty czynnościowe agentywne - oprócz znaczenia wykonywania czynności przez podmiot, pojawia się sygnał trwałości, częstości i łatwości wykonywania akcji nazwanej przez czasownik. Tworzą je sufiksy:
- ny (wybredny, domyślny)
- czy, -awczy, -niczy (ożywczy, ostrzegawczy, kierowniczy)
-liwy (szkodliwy, troskliwy)
Wśród derywatów czynnościowych, ze względu na rolę podmiotu (agens czynności lub podmiot nieagentywny), można wyróżnić dwie grupy:
Agentywną - derywaty od czasowników czynnościowych (badawczy)
Neutralną - podstawą jest czasownik oznaczający proces, stan relację (słynny - ten, który słynie, wystarczalny - który wystarcza itp.)
Derywaty czynnościowe bierne - maja najczęściej charakter dokonany, oznaczają cechę będącą wynikiem akcji wskazanej przez podstawę (pitna woda - która może być pita, oprawna książka - która została oprawiona)
Derywaty czynnościowe rezultatywne - wyłącznie od czasowników dokonanych, procesualnych, oznaczających osiągnięcie jakiegoś stanu przez podmiot (opuchnąć - opuchły)
Derywaty potencjalne - oznaczają cechy polegające na skłonności, umiejętności, możliwości wykonywania bądź podlegania czynności (jadalny grzyb - który może być jedzony). Dzielimy je na:
Derywaty skłonnościowe - od czasowników określających stany lub czynności psychiczne, oznaczają cechę polegającą na skłonności ( płochliwy, wstydliwy ). Tworzymy je głównie za pomocą sufiksu : -liwy,
Derywaty zdolnościowe - określają zdolność podmiotu do wykonywania czynności nazwanej podstawą. Budujemy je przy pomocy sufiksów:
- ny (pojętny uczeń - zdolny do pojmowania)
-czy, -awczy (spostrzegawczy - zdolny do spostrzegania)
-ki (chwytki - zdolny do chwytania)
Derywaty potencjalne - określają rzeczowniki nieżywotne, mają głównie charakter bierny, możliwościowy. Budujemy je za pomocą:
-liwy (odnosi się do przedmiotów : łamliwy - taki, który może być łamany)
-alny (odnosi się do rzeczy i istot żywych: poznawalny - taki, którego można poznać)
Powstają w większości od czasowników przechodnich.
Przymiotniki odrzeczownikowe - nazywają cechę przedmiotu polegającą na odniesieniu do jakiegoś innego przedmiotu. Wyróżniamy dwie główne grupy:
Derywaty relacyjne - wskazują na relacje między przedmiotami ( żądania robotnicze - żądania robotników )
Derywaty jakościowe - prócz relacji określają jakąś cechę charakterystyczną przedmiotu (kraciasta sukienka)
Przymiotniki odrzeczownikowe tworzymy za pomocą wielu sufiksów:
-owy
-i (dla przymiotników dzierżawczych: rybi, kaczy)
-ski, -owski (dla przymiotników dzierżawczych: krakowski)
-asty, -aty, -isty, i/y, -any, -owaty (dla oznaczenia cech charakterystyczny wynikających z posiadania czegoś, bycia jakimś: liściasty, brodaty, kościsty, długowłosy, długonogi, drewniany, dziewczynkowaty)
-nicz/y (wydawniczy)
-/yj/ny, -/ij/ny, iczny, -istyczny, -owski (dla przymiotników, które są zapożyczeniami, a motywowane są przez rzeczowniki z sufiksem: -acja, -cja, -izm, -logia)
Przymiotniki odprzymiotnikowe -derywaty modyfikujące, oznaczają intensywność lub osłabienie cechy nazywanej podstawowym przymiotnikiem (miły - przemiły, krótki - króciutki)
Derywaty oznaczające intensywność cechy tworzone są za pomocą sufiksów lub prefiksów.
Sufiksy:
- utki, -ucieńki, -uchny, -usieńki (mają najczęściej znaczenie ekspresywne: krótki-króciutki - króciuchny itp.)
Prefiksy:
Prze- , przy- ,nad-, arcy-
Przy- łączy się z cechami, które można uznać za mieszczące się w normie (przykrótki)
Nad- występuje w terminologii specjalistycznej (nadwrażliwy, nadczuły)
Derywaty oznaczające osłabienie cechy tworzymy przez:
Sufiksy:
-awy (gorzkawy, żółtawy)
Prefiksy:
Niedo - (niedopieczony)
Nie- (antonimy: miły - niemiły, dobry -niedobry)
Przymiotniki od wyrażeń syntaktycznych - przekształcenia wyrażeń przyimkowych na przymiotniki. Semantycznie i składniowo nic się nie zmienia, powstaje jednostka leksykalna zamiast połączeń składniowych o charakterze przydawkowym.
Najczęstsze sufiksy:
-owy (docelowy - od: do celu)
-ny (dożylny - od: do żyły)
-ki (bezpański - od: bez pana)
-i.y (przeciwgrzybiczy)
-iczny (przedromantyczny)