Życie wyrazów
Zmiany znaczenia i barwy uczuciowej
WPROWADZENIE
Dociekania dotyczące historycznej zmienności znaczeń wyrazów stanowią, obok badań etymologicznych, najbardziej tradycyjną dziedzinę leksykologii (Buttler 1978, s. 7). Miały one wpływ na rozwój nauki o słownictwie, która początkowo była dyscypliną diachroniczną, rejestrującą jednostkowe fakty. Zainteresowanie synchroniczną strukturą leksyki, mechanizmami jej wzbogacania i wewnętrznymi podziałami pojawiło się w drugiej połowie XX wieku (Kleparski 2000, s. 77).
Dziedzina zmian semantycznych wyrazów wzbudza wiele kontrowersji. Zasadniczy problem stwarza skonstruowanie definicji pojęcia samej zmiany znaczeniowej - to, co przez jednych badaczy zdecydowanie nią jest, przez innych bywa całkowicie pomijane. Podobnie problematyczne jest istnienie regularności i diachronicznych praw semantycznych. Z jednej strony ilość czynników, które mogą determinować kierunek poszczególnych zmian znaczeniowych, jest w praktyce nieograniczona. Z drugiej - regularność zmian znaczeniowych jest zjawiskiem zależnym od pewnych powtarzalnych i koniecznych warunków obiektywnych, np. Wundt podkreślał, że nie jest przypadkiem to, że w wielu językach wyraz oznaczający początkowo bydło stał się nazwą pieniędzy (angielski, łacina), ponieważ w obu przypadkach chodziło o środek wymiany w różnych okresach ekonomicznego rozwoju społeczeństwa (Kleparski 2000, s. 78). Ponadto do czasów obecnych nie stworzono powszechnie przyjętej klasyfikacji przeobrażeń semantycznych, a kolejne badania zmian znaczeniowych rozpoczynane są przez badaczy od negacji poprzednich propozycji klasyfikacyjnych, a kończą na zaproponowaniu nowej, której z kolei szybko zarzucana jest nieczytelność oraz zbyt wąskie podejście do zjawiska, przez co różnorodność zmian znaczenia wyrazów nie mieści się w proponowanych ramach.
KLASYFIKACJE
Opierając się na syntezie Danuty Buttler (1978, s. 12-25), istniejące koncepcje można podzielić na: logiczno-retoryczne, aksjologiczne, przyczynowe (psychologiczne, socjologiczne, itp.), celowościowe, funkcjonalne oraz empiryczne (wynikające z analizy konkretnego materiału i łączące różne zasady). Do najbardziej znanych i najczęściej stosowanych w ujęciach podręcznikowych zalicza się klasyfikację Hermanna Paula, opracowaną zgodnie z koncepcją logiczno-retoryczną (in. przedmiotowo-logiczną). Pokazuje ona bogactwo zmian znaczeniowych, ujmując je w trzy zasadnicze kategorie: zwężenia znaczenia, rozszerzenia znaczenia, przeniesienia znaczenia. Kolejną znaną klasyfikację stworzył Jaberg w zgodzie z koncepcją aksjologiczną. Polega ona na zaprezentowaniu dwóch klas przeobrażeń semantycznych, tj. melioracji (polepszenia) znaczenia i degradacji (pogorszenia) znaczenia. Klasyfikacja przedmiotowo-logiczna oraz aksjologiczna zostaną omówione szczegółowo w dalszej części pracy. Kolejną klasyfikację zaproponował wspomniany wcześniej Wundt (koncepcja przyczynowa), dzieląc zmiany znaczeniowe na dwie grupy: zmiany asymilatywne (dokonujące się pod wpływem obserwacji podobieństw odbieranych za pomocą określonego zmysłu, na przykład zmysłu wzroku; ich podłożem jest właściwa ludzkiemu myśleniu tendencja do podporządkowania zjawisk po raz pierwszy percypowanych klasom i kategoriom logicznym już ugruntowanym w świadomości nosicieli danego języka) oraz zmiany komplikatywne (polegające na krzyżowaniu się i zazębianiu doznań różnych zmysłów). Koncepcją celowościową jest przykładowo podział zaproponowany przez Schmidta, który skupia się na skutkach, a nie przyczynach zmian znaczeniowych. W tym przypadku zmiany zostały podzielone na dwie grupy, których skutkami jest albo dążenie do precyzji, wyrażającej się w procesie specjalizacji znaczeniowej i różnicowania treści elementów współfunkcyjnych (np. dawnych wariantów takich jak wieczorny i wieczorowy), albo dążenie do wygody, które prowadzi do różnego rodzaju skrótów strukturalnych, powodujących z kolei zgęszczenia semantyczne (np. szampan, pochodny od pierwotnej nazwy złożonej vin de Champagne). Ullmann stworzył klasyfikację funkcjonalną, opierającą się na ustaleniu wszystkich możliwych przesunięć albo nazwy (tj. postaci słownej), albo sensu. Na takiej zasadzie autor wyodrębnia trzy kategorie zmian: przesunięcia nazw, przesunięcia sensów, zmiany mieszane.
ZAWARTOŚĆ INFORMACYJNA ZNAKU I ZMIANA ZNACZENIOWA
Aby omówić szczegółowo klasyfikacje zmian semantycznych, należałoby wcześniej wyjaśnić, czym są owe zmiany. Według Danuty Buttler (1978, s. 24-25) wyjaśnienie tego pojęcia wymaga wcześniejszej interpretacji samego znaczenia. Autorka zwraca więc uwagę, że na zawartość informacyjną znaku składają się następujące elementy: odnośność przedmiotowo-logiczna (zdolność znaku do uobecniania w świadomości odbiorców wypowiedzi konkretnych przedmiotów i całych ich klas), walor emocjonalno-stylistyczny (zdolność wyrazu do informowania o stanie uczuciowym nadawcy) oraz wartość systemowa (miejsce w opozycjach leksykalnych, np. synonimicznych, antonimicznych, itp.). W związku z tym Buttler (1978, s. 25) uznaje za zamianę znaczeniową historyczne przeobrażenie któregokolwiek z tych komponentów lub wszystkich razem.
PRZYCZYNY ZMIAN ZNACZENIA
Do przyczyn zmian znaczenia zalicza się dążność użytkowników języka do precyzji (specjalizacja znaczenia) oraz ekonomizacji (zagęszczenia typu czysta < czysta wódka) w akcie komunikowania, a także odświeżania środków ekspresji (ironiczne modyfikacje tradycyjnych znaczeń wyrazu, np. nasiadówka 'długie zebranie'). Źródłem zmian jest również konieczność nazywania ograniczonym zasobem nazw nieograniczonej sfery realiów oraz sam mechanizm mówienia (jego typowe skróty i elipsy), a także wzajemne oddziaływanie na siebie elementów tekstu (nasiąkanie dodatkowymi właściwościami semantycznymi). Zdarza się, że elementy uniezależniają się od tekstu i zaczynają funkcjonować w oderwaniu od niego (wyraz krzyż w kontekście „Każdy musi nieść swój krzyż” nabrał znaczenia 'cierpienie'). W koncepcjach najnowszych kładzie się nacisk na rolę czynników wewnątrzjęzykowych jako bodźców zmian semantycznych. Podkreśla się wówczas ich kompensacyjną funkcję - wypełnianie luk po wyjściu z obiegu niektórych wyrazów (Kleparski 2000, s. 79).
CHARAKTER ZMIAN SEMANTYCZNYCH - polisemia, homonimia, niezależna derywacja, wskrzeszone archaizmy, dwukrotne zapożyczenia
Przeobrażenia semantyczne mogą mieć charakter całkowity lub częściowy. W przypadku zmiany całkowitej znaczenie wyjściowe zanika, a wyraz utrwala się w funkcji wtórnej; zmiana częściowa natomiast pozwala na współistnienie obu znaczeń (pierwotnego i wtórnego), przez co wyraz staje się jednostką polisemiczną. Ponadto czasami z wyrazem wiążą się treści genetycznie sobie obce, co określa się pojęciem homonimii (np. wędzić - 'konserwować dymem' i przestarzałe 'łowić ryby', opakować - 'zawinąć w coś' i dawne 'przeinaczać') (Buttler 1978, s. 27). Prócz zjawiska homonimii problematyczna podczas badań nad zmianami znaczenia wyrazów bywa również niezależna derywacja, czyli dwukrotne lub kilkakrotne powołanie do życia tej samej struktury słowotwórczej w odmiennych środowiskach i różnych okresach rozwoju języka (np. białka - staropolskie i średniopolskie 'kobieta' lub 'biała bułka', współczesne 'biała wiewiórka'; pamiętnik - w XVI i XVII w. pojawiający się w znaczeniu osobowym 'człowiek pamiętający co' z odcieniem naocznego świadka, kronikarza i w znaczeniu nieosobowym 'pomnik, pamiątka'). Niezależna derywacja sprawia problem z klasyfikacją wyrazów ze względu na trudność w określeniu, czy mamy do czynienia z wyrazem polisemicznym, czy już ze zjawiskiem homonimii (Buttler 1978, s. 27-28). Podobnie problematyczne w potraktowaniu są wskrzeszone archaizmy (np. wczasy - 'wypoczynek', boisko - 'miejsce boju'), które na przestrzeni wieków zmieniły swoje znaczenie, zachowując jednak swą pierwotną wartość logiczną. Problem odgraniczenia homonimii i polisemii komplikuje się także w dziedzinie wielofunkcyjnych wyrazów zapożyczonych ze względu na to, że nie zawsze można jednoznacznie stwierdzić, jakie relacje zachodzą pomiędzy ich poszczególnymi znaczeniami (np. (Buttler 1978, s. 33). Podobne trudności sprawia interpretacja zjawiska dwukrotnego zapożyczenia (np. sekunda - 'pomoc, sukurs' oraz 'jednostka miary czasu').
Wymienione kwestie problemowe są tylko nieliczną częścią tych, z którymi zmierzyć się muszą badacze semantycznej zmienności wyrazów.
KLASYFIKACJA HERMANNA PAULA - PRZEDMIOTOWO-LOGICZNA
Zostało już powiedziane, że najbardziej znaną klasyfikacją wyrazów stworzył Hermann Paul. Jest to teoria stosowana w ujęciach podręcznikowych, pokazująca bogactwo zmian znaczeniowych na podstawie ich odnośności przedmiotowo-logicznej. Paul podzielił zmiany znaczeniowe na trzy grupy: zwężenia znaczeń, rozszerzenia znaczeń oraz przesunięcia nazw. Każda z tych grup zostanie omówiona na podstawie książki Danuty Buttler pt. „Rozwój semantyczny wyrazów polskich” (1978, s. 49-132). Przykłady obrazujące poszczególne zjawiska zostały zaczerpnięte z powyższej pozycji oraz ze słowników języka polskiego, pochodzących różnych okresów.
Pierwszą grupę w klasyfikacji przedmiotowo-logicznej stanowią zwężenia, czyli specjalizacje znaczeń. Polegają one na zmniejszeniu grupy desygnatów, do której odnosi się dany wyraz, przez co znaczenie wtórne wyrazu staje się węższe w stosunku do znaczenia pierwotnego. Do początkowego znaczenia wyrazu wchodzi dodatkowa cecha semantyczna, powodująca jego ograniczenie semantyczne (np. niepodległość - 'niezależność ogólnie', dzisiaj 'niezależność polityczna, państwowa'; do znaczenia podstawowego 'niezależność' została dodana dodatkowa cecha 'polityczność', która przyczyniła się do zwężenia znaczenia wyrazu). Przykłady:
rycina - do XVI w. 'nazwa rzeźby w ogóle' > dzisiaj 'dzieło sztuki, które reprodukuje się z rzeźbionej płyty',
chromota - 'kalectwo w ogóle' > 'ciężkie kalectwo nogi, kulenie',
rękojeść - 'część przedmiotu specjalnie stworzona do jego trzymania, uchwyt' (u Lindego) > 'nazwa uchwytu broni, głównie białej',
poślubić - kiedyś synonim 'ślubować' > dzisiaj 'przyrzeczenie składane w chwili zawierania małżeństwa',
pątnik - pierwotnie używane w znaczeniu 'podróżnik', potem 'podróżnik wędrujący do miejsc świętych'.
Zwężenia mogą mieć charakter całkowity (szerokie znaczenie zupełnie się zaciera) lub częściowy. W przypadku zmiany częściowej znaczenie ogólniejsze współistnieje ze znaczeniem zwężonym (np. trawić - 'niszczyć' i 'rozkładać substancje pokarmowe'; mogiła - w XIX w. 'nagrobek usypany z ziemi' oraz synonimicznie w starym znaczeniu jako 'wzgórek, pagórek, wzniesienie'). Warto również zwrócić uwagę na to, że w języku zachodzi nieustannie proces różnicowania jednoznacznych elementów leksykalnych. W związku z tym procesem również może dochodzić do zwężeń znaczenia, jak w przypadku synonimicznych jeszcze w XVI w. wyrazów poszwa i pochwa oznaczających ogólnie 'to, co pokrywa'. W wieku XIX poszwa zaczęła oznaczać 'pokrowiec płócienny na pościel', a pochwa - 'futerał na broń'.
Zwężenia można podzielić na radykalne i umiarkowane. W przypadku zwężeń radykalnych znaczenie zawęża się od wielu różnorodnych desygnatów do jednego (np. ciąża - dawniej 'wszystko, co jest obciążeniem (od kamienia do przygniatania kapusty aż po podatek)', następnie objęło znaczeniem również 'stan błogosławiony kobiety', a w końcu ograniczyło się tylko do tego. Zakres desygnatów zwężeń umiarkowanych ogranicza się nieznacznie, a ponadto pozostaje znaczeniowe podobieństwo między znaczeniem wtórnym i pierwotnym (np. robotnik - dawniej 'ten, co wykonuje jakąś robotę', dziś 'najemnik, ten, kto pracuje fizycznie za pieniądze'). Swoistym rodzajem zwężeń są przekształcenia się nazwy pospolitej we własną, jak się stało w przypadku wyrazu ukraina, który dawniej oznaczał 'skraj jakiegoś terenu'.
Przyczyny zwężeń (specjalizacji) znaczeń można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne. Do przyczyn zewnętrznych należą: zmiany w dziedzinie życia i obyczajowości, w tym przemiany świadomości społecznej; pojawienie się nowego desygnatu i konieczność nadania mu nazwy, czyli proces terminologizacji związany z przeobrażeniami rzeczywistości (np. powieść - dawniej 'mówienie, opowiadanie'); problem tabu oraz tendencje eufemistyczne (np. spółkować - dawniej 'współdziałać', w związku z zastosowaniem eufemistycznym, oznaczającym akt seksualny, pierwotne znaczenie uległo zatarciu). Do przyczyn wewnętrznych zalicza się: zatarcie wyrazistości słowotwórczej, substantywizację przymiotników oraz ogólnie - procesy wewnątrzsystemowe.
Drugą grupę w klasyfikacji przedmiotowo-logicznej stanowią rozszerzenia, czyli generalizacje znaczeń. Stoją one na przeciwległym biegunie w stosunku do zwężeń znaczeń, co oznacza, że polegają na uogólnianiu i uabstrakcyjnianiu treści wyrazu. Generalizacje sprowadzają się do zubożenia treści o jakąś cechę szczegółową, przez co wyraz zaczyna obejmować swoim znaczeniem większą ilość desygnatów. Przykłady:
strawa - 'uczta pogrzebowa'; z powodu pojawienia się wyrazu stypa nastąpiło przejęcie przez nie znaczenia 'uczta pogrzebowa', dzięki czemu wyraz strawa zyskał znaczenie ogólniejsze 'pokarm',
robota - pierwotnie używane w znaczeniu 'praca niewolnicza' > później 'praca wszelkiego rodzaju',
piwnica - 'pomieszczenie do przechowywania piwa' > 'podziemny skład wszystkich trunków' > 'podziemny skład różnego rodzaju produktów żywieniowych'; uogólnienie znaczenia wyrazu piwnica było możliwe, ponieważ wyraz sklep, oznaczający początkowo 'skład różnego rodzaju produktów znaczeniowych' zmienił swoje znaczenie na 'punkt sprzedaży',
zdarzyć się - 'nastąpić w sposób pomyślny dla kogoś' > dzisiaj synonim zajść, nastąpić, niezależnie to tego, czy jest to zajście pomyślne, czy niepomyślne,
niewiasta - 'synowa' > 'kobieta'; znacznie 'kobieta' pojawiło się wtedy, gdy wyraz żona, oznaczający początkowo 'kobietę', zmienił swoje znaczenie na 'małżonka',
pieniądz - 'drobna moneta miedziana' > 'środek płatniczy w ogóle',
rok - 'kadencja sądowa' > 'okres między posiedzeniami sądu' > 'okres 12 miesięcy'.
Podobnie jak zwężenia, generalizacje znaczenia mogą mieć charakter albo częściowy, albo całkowity. W przypadku generalizacji całkowitych znaczenie o węższym zakresie (pierwotne) zostaje całkowicie wyparte, przez co w użyciu pozostaje tylko znaczenie ogólniejsze (np. tło - 'posadzka, podłoga' > 'podłoże, na którym uwypuklają się elementy bliższego planu'; znaczenie węższe nie funkcjonuje obecnie). Częściowe rozszerzenia znaczeń umożliwiają oboczne realizowanie obu znaczeń wyrazu, przy czym jest to stan przejściowy, ponieważ na ogół utrwala się tylko jedno z tych znaczeń (np. wojsko - nie zachowało się uogólnienie 'tłum, gromada, wielka masa czego').
Generalizacje są świadectwem rozwoju zdolności poznawczych człowieka (uogólnianie cech, myślenie abstrakcyjne, dopatrywanie się podobieństw), znowuż podobnie jak zwężenia, co oznacza, że przyczyny rozszerzeń znaczeń oraz ich zwężeń są bardzo podobne. O ile swoistymi zwężeniami znaczeń były przekształcenia nazwy pospolitej w nazwę własną, o tyle w przypadku generalizacji są to przekształcenia nazwy własnej w nazwę pospolitą, czyli proces odwrotny (np. adidasy, lewisy).
Należy również zwrócić uwagę na to, że w historii rozwoju znaczenia jednego tylko wyrazu mogą występować obok siebie zarówno specjalizacje, jak i generalizacje znaczenia. Proces zmian semantycznych niektórych wyrazów przebiegał bowiem wielofazowo, jak na przykład w przypadku przymiotnika słuszny, który początkowo oznaczał 'zasługującego na słuchanie', później 'zasługującego na słuchanie i oglądanie', jeszcze później ' zasługującego z różnych względów na aprobatę' (postępujące rozszerzenie znaczenia), a w XX w. nastąpiło częściowe ograniczenie znaczenia do 'zasługującego na aprobatę intelektualną' i 'logicznie uzasadnionego'.
Trzecią grupę tej klasyfikacji stanowią przeniesienia nazw, które są najpospolitszym typem zmian znaczeniowych. Przeobrażenia te polegają na całkowitej zmianie sfery realnego funkcjonowania wyrazu, co oznacza, że dany wyraz staje się nazwą zupełnie innych realiów, mających z pierwotnymi desygnatami tylko nieliczne, często drugorzędne cechy wspólne. Nie zmienia się zakres znaczeniowy nazwy (jak w przypadku zwężeń i rozszerzeń), ale jej treść. Przeniesienia nazw powodowane są potrzebą nazywania nowych realiów i powstają na skutek uzupełniania nominatywnych środków języka, stosowania indywidualnych zabiegów stylistycznych (metafora poetycka, hiperbola, itp.), żartu słownego, tworzenia ekspresywów (np. przezwisk). Przeniesienia nazw dają także początek eufemizmom. Można je podzielić na trzy typy: kojarzenie przez podobieństwo (metafora), kojarzenie przez styczność (metonimia) oraz przesunięcie dominanty znaczenia.
Metafory opierają się na zasadzie kojarzenia zjawisk na podstawie ich cech pokrewnych, która jest typowym mechanizmem ludzkiego myślenia. Przykłady:
guzik - dawniej 'mała narośl na ciele ludzkim' > 'nazwa zapięcia'; znaczenie zostało przesunięte ze względu na podobieństwo kształtu,
księżyc - dawniej 'syn księdza, czyli władcy'; na podstawie analogii do relacji ciał niebieskich (słońce jest władcą nieba, a w nocy świeci jego syn - księżyc) znacznie wyrazu zostało przesunięte,
piszczel - dawniej 'piszczałka, instrument'; znaczenie metaforyczne, początkowo szerokie - przedmioty o wydłużonym kształcie, wydrążone w środku, w końcu przylgnęło do kości.
Im mniej uchwytne jest realne podobieństwo pierwotnego i wtórnego desygnatu nazwy, tym szybciej następuje proces demetaforyzacji treści pochodnej. Oznacza to, że cechy pokrewne, które były jasne dla naszych przodków, dla nas stały się nieuchwytne. Przykłady:
podniebienie - 'sklepienie niebieskie' oraz 'strop, sklepienie' (obrazowość w dziedzinie anatomicznej była długo utrzymywana) > 'górna część jamy ustnej' (brak skojarzeń ze znaczeniem pierwotnym),
bezduszny - 'martwy' > 'pozbawiony żywszych uczuć, życzliwości dla ludzi' (dawniej znaczenie to miało charakter wtórny, dzisiaj - nie widać już realnego podobieństwa ze znaczeniem pierwotnym),
poklask - 'nazwa fizycznej czynności klaskania' (jeszcze na początku XX w.) > synonim uznania, aplauzu.
Metonimie polegają na przeniesieniu znaczenia nie na zasadzie podobieństwa, ale styczności desygnatów. Z tego względu charakteryzują się większą dowolnością, przypadkowością i nieobliczalnością niż metafory. W związku z powyższym skojarzenia te szybciej zrywają więź z podstawową treścią wyrazu, przebieg tych zmian jest wieloetapowy, a ich analiza wymaga znajomości realiów oraz krótkotrwałych, sytuacyjnych związków, z którymi metonimie są ściśle związane. Przykłady:
pieczywo - 'czynność wypiekania' > znaczenie przeniosło się na rezultat czynności, czyli 'chleb, bułki, itp.',
paragon - początkowo był nazwiskiem właściciela fabryki produkującej bloczki kasowe,
grzywna - 'ozdoba grzywy, karku; naszyjnik' > 'nazwa jednostki wagi srebra' > równowartość grzywny kruszcu i określonej liczby srebrnych monet sprawiła, że grzywna zyskała funkcję nazwy jednostki monetarnej > 'kara pieniężna' (mechanizm typowo kontekstowy),
pasieka - 'miejsce, w którym wycięto drzewa, poręba; pasieka w lesie, na której ustawiano barcie' > wtórnie 'hodowla pszczół' (wyraz pasieka wyparł z funkcji znaczeniowej wyraz pszczelnik),
ćma - 'ciemność' > 'owad żyjący w ciemności'.
Z metonimią graniczy zjawisko synestezji, czyli użycia jednej nazwy w stosunku do różnych typów percepcji zmysłowej. Podłożem synestezji jest jednoczesność doznań wywołanych przez różne bodźce lub podobieństwo (np. synestezja wzrokowa i słuchowa: wysoki głos, barwa dźwięku, niski dźwięk; synestezja wzrokowa i dotykowa: zimna barwa; synestezja smakowa i węchowa: słodki zapach).
Kategoria przesunięć dominanty znaczenia mieści w sobie takie przeniesienia, których powstania nie można jednoznacznie przypisać ani do metonimii, ani metafory. Przesunięcia te polegają na wysunięciu się na plan pierwszy drugorzędnych składników treści danego słowa, przed elementy dawniej w niej dominujące (np. upokorzyć się - do połowy XIX w. 'stać się pokornym' bez odcienia 'poniżyć'; obecnie w treści znaczenia dominuje cecha upodlenia się, poniżenia, jako następstwo nadmiernej uległości wobec kogoś).
KLASYFIKACJA KAROLA JABERGA - AKSJOLOGICZNA
Klasyfikacja aksjologiczna Karola Jaberga jest drugą szeroko stosowaną klasyfikacją zmian semantycznych. Obejmuje również te zmiany, które nie dają się ująć w tradycyjnym schemacie klasyfikacji logicznej, ponieważ zwraca uwagę na wartość emocjonalną i określone przewartościowanie wyrazów. Właśnie z tego względu klasyfikacja ta pozwala poznać społeczny system przekonań oraz poglądów dawnych epok. Jaberg podzielił zmiany semantyczne na dwie kategorie: melioracje (polepszenia znaczenia) i degradacje (pogorszenia znaczenia). Podobnie jak w przypadku klasyfikacji przedmiotowo-logicznej, klasyfikacja aksjologiczna zostanie omówiona na podstawie pozycji Danuty Buttler (1978, s. 133-166). Zaprezentowane przykłady pochodzą albo z powyższego źródła, albo bezpośrednio ze słowników języka polskiego.
Pierwszy typ zmian stanowią melioracje, czyli zmiany znaczeń polegające na ich awansie do sfery słownictwa starannego, wywołujące dodatnie reakcje emocjonalne. Przykłady:
lokal - synonim pokoju > dzisiaj 'pomieszczenie reprezentacyjne',
skrzętny - 'krzątający się, kręcący się' > 'zapobiegliwy, dobrze gospodarujący',
komnata - 'izba z kominem' > 'pomieszczenie mieszkalne' > 'reprezentacyjna sala w pałacach, zamkach',
kobieta - w XVI w. nazwa obelżywa i pogardliwa ze względu na etymologiczny związek z rzeczownikiem kob, oznaczającym 'chlew',
przymiot - 'choroba' > 'cecha, atrybut',
kumać się - dawniej obsceniczny wyraz oznaczający 'współżycie erotyczne' > dziś wyraz potoczny, dosadny, ale nie nieprzyzwoity, oznaczający 'nawiązanie kontaktu'.
Drugim typem zmian w klasyfikacji aksjologicznej są degradacje znaczeń polegające na negatywnym nacechowaniu uczuciowym i stylistycznym. Największa liczba tych zmian jest skutkiem zastosowania wyrazów w funkcji eufemizmów, a w porównaniu do melioracji, degradacje występują zdecydowanie częściej. Przykłady:
dupa - dawniej wyraz neutralny oznaczający 'wydrążenie, dziuplę',
pośladek - ogólnie 'tył' (pośladek domu) > dzisiaj wyraz ogólniejszy, nienacechowany wyszedł z obiegu na skutek eufemizacji,
ustęp - 'miejsce położone na uboczu, ustronne' > eufemizacja,
stolec - ' tron królewski, krzesło, fotel biskupi' > eufemizacja.
Klasyfikacja aksjologiczna wyróżnia trzy typy zmian melioracyjnych i degradacyjnych: czyste zmiany barwy emocjonalnej lub stylowej, czyste zmiany wartości logicznej, zmiany mieszane (zarówno wartości logicznej, jak i barwy wyrazu). W przypadku czystych zmian barwy emocjonalnej nie zmienia się sens, a zmienia się jedynie nacechowanie (np. gadać - tradycyjne znaczenie 'rozmawiać, mówić', dziś wyraz nie jest używany w oficjalnych kontekstach ze względu na zmienioną barwę emocjonalną). Zmiany wartości logicznej polegają na zmianie wartości treści desygnatu, która powoduje zmianę nacechowania wyrazu (np. kałuża - dawniej 'duży zbiornik stojącej wody, który może mieć określoną przydatność gospodarczą; sadzawka, staw', dzisiaj - w wyniku degradacji treści - kałuża oznacza coś małego, błotnistego, bez znaczenia gospodarczego). Najliczniejszą grupę zmian stanowią zmiany mieszane. W tym przypadku niewielka modyfikacja treści powoduje jej wyraźne pogorszenie lub polepszenie (np. grat - w XVI w. znaczenie neutralne 'sprzęt, sprzęt domowy', niewielka modyfikacja treści spowodowała pogorszenie się barwy emocjonalnej; w pewnym momencie grat pojawił się w znaczeniu kontekstowym 'sprzęt zniszczony', które ustabilizowało się w związku frazeologicznym stary grat i w ten sposób nastąpiło pogorszenie barwy emocjonalnej wyrazu).
Do przyczyn zmian degradacyjnych i melioracyjnych zalicza się: celowe modyfikacje (nadawanie czemuś wtórnej, metaforycznej nazwy), żarty, ironię, eufemizację (użycie wtórne, mające na celu ukryć nieprzyzwoity sens innego wyrazu, staje się w końcu jego treścią), przeobrażenia opinii społecznej oraz zatarcie związków etymologicznych.
INNE PRZYKŁADY
W dalszej części pracy zaprezentowane zostaną przykłady zmian znaczeń wyrazów wyjętych ze słowników języka polskiego. Pozwoli to na pełniejszą prezentację omawianego zjawiska i bardziej szczegółowe prześledzenie powolnego procesu stabilizacji znaczeń wtórnych lub tylko ich chwilowego istnienia w świadomości społecznej.
Bog (Bóg) - obrazuje początkowe zwężenie znaczenia, a w późniejszym okresie kontekstową generalizację.
Słownik polszczyzny XVI wieku, 1967, s. 257-284.
a) istota nadprzyrodzona, będąca przedmiotem kultu religijnego,
b) istota najwyższa w religiach niechrześcijańskich: bóstwo pogańskie, bożek, posąg, bałwan; człowiek uważany za boga,
c) istoty posiadające cechy boskie; wybrańcy boży, święci; przełożeni,
d) na oznaczenie najwyższej wartości życia.
Słownik języka polskiego, 1854, s. 135-138.
a) najwyższa istota, stworzyciel, rządca świata.
Słownik języka polskiego, 1900, s. 196-197.
a) istota najwyższa, twórca i rządca świata,
b) bóstwo pogańskie, bożek, bożyszcze.
Słownik języka polskiego, 1958, s. 624.
a) w religiach monoteistycznych - istota nadprzyrodzona, najwyższa, stworzyciel i pan wszechświata.
b) w religiach politeistycznych istota lub jej wyobrażenie, zwierzę, roślina lub rzecz, będąca przedmiotem kultu; bożek, bożyszcze, bóstwo.
Słownik współczesnego języka polskiego, 1998, s. 70.
a) w religiach monoteistycznych: niewidzialna, wieczna istota, przedmiot kultu, stworzyciel świata, z absolutną władzą,
b) w religiach politeistycznych: istota nadziemska, przedmiot kultu religijnego; bóstwo,
c) to samo, co bożyszcze - stał się bogiem dla kogoś.
Bydło - przedstawia skomplikowane zmiany znaczeniowe, od zwężeń i rozszerzeń począwszy, a na metonimii skończywszy.
Słownik polszczyzny XVI wieku, 1968, s. 81-84.
a) zwierzęta domowe (przeważnie: krowy, woły, kozy i owce), robocze; dobytek,
b) obelżywie o ludziach: motłoch, prostacy; bezbożnicy.
Słownik języka polskiego, 1854, s. 209.
a) howadło, dobytek.
Słownik języka polskiego, 1900, s. 245.
a) woły, krowy i cielęta; po bydlęcemu - niemoralnie,
b) w ogóle zwierzęta domowe, inwentarz (przestarzałe),
c) przenośnie zgraja, motłoch, czerń, ludzie bezrozumni, niemoralni,
d) stworzenie, istota; zwierzę (ówcześnie już nieużywane),
e) przebywanie, byt, stan (ówcześnie już nieużywane),
f) posiadanie, rzecz posiadana, dobytek (ówcześnie już nieużywane).
Słownik języka polskiego, 1958, s. 759.
a) ssaki rogate, przeżuwające z gromady parzystokopytnych, głównie krowy, woły i cielęta hodowane jako zwierzęta domowe,
b) przenośnie - obelżywie, pogardliwie o ludziach.
Słownik współczesnego języka polskiego, 1998, s. 88.
a) zwierzęta rogate z grupy przeżuwaczy, pochodzące od wymarłego tura, hodowane dla mięsa, mleka i skór, rzadziej - jako zwierzęta pociągowe,
b) z pogardą o zbiorowisku ludzi.
Kolęda - przykład sytuacji zwężenia znaczenia, kiedy znaczenie mniej ważne wychodzi na pierwszy plan.
Słownik polszczyzny XVI wieku, 1976, s. 468-469.
a) podarek z okazji Bożego Narodzenia lub Nowego Roku,
b) datek lub danina kościelna składana w okresie Nowego Roku,
c) wizyta duszpasterska składana parafianom w okresie Nowego Roku,
d) zwyczaj ludowy chodzenia z szopką i przebierańcami,
e) pieśń związana tematycznie z okresem Bożego Narodzenia.
Słownik języka polskiego, 1855, s. 404-405.
a) imię bożka Kijowskiego, który był mianym za boga świata jak Janus u Rzymian,
b) dar na upominek koło Bożego Narodzenia,
c) po kolędzie chodzić, chodząc z powinszowaniem Nowego Roku zbierać podarki.
Nowy słownik języka polskiego, 2002, s. 336.
a) pieśń religijna o tematyce związanej z Bożym Narodzeniem i w tym okresie śpiewana; kantyczka, pastorałka,
b) obrzęd ludowy polegający na obchodzeniu domów przez kolędników,
c) duszpasterskie odwiedziny księży katolickich u parafian po świętach Bożego Narodzenia.
Przyrodny, przyrodni - unaocznia postępujące zwężanie znaczenia.
Słownik polszczyzny XVI wieku, 2010, s. 3-4.
a) związany ze sferą biologiczną oraz zmysłową człowieka jako naturalny i wrodzony,
b) należący do czyichś indywidualnych cech charakterystycznych,
c) pozostający z kimś w bliskich związkach, w stosunkach osobistych; tez od związków tych zależnych; powinowaty, krewny; mający tego samego ojca a inną matkę niż ktoś lub tą samą matkę a innego ojca.
Słownik języka polskiego, 1858, s. 676.
a) tegoż rodu,
b) przyrodny komu; powinowaty,
c) brat przyrodny; z tegoż ojca, ale ińszej matki albo z tejże matki, ale inszego ojca.
Nowy słownik języka polskiego, 2002, s. 805.
a) mający z kimś wspólną matkę, lecz innego ojca lub odwrotnie.
Przysposobić - przedstawia zwężenie i rozszerzenie znaczenia.
Słownik polszczyzny XVI wieku, 2010, s. 115.
a) adoptować, usynowić; o bogu - przybrać człowieka za dziecko przez łaskę,
b) dać za żonę.
Słownik języka polskiego, 1858, s. 688.
a) przyrządzić, przygotować, przystosować, sposobnym do czego uczynić,
b) przysposobić się w co, opatrzyć się,
c) przysposabiać sobie kogo za własne dziecię, przywłaszczać, adoptować.
Słownik ilustrowany języka polskiego, 1929, s. 686.
a) sposobić, przygotowywać, przyrządzać, szykować, rychtować, przyjmować kogo za dziecko, adoptować, usynawiać, przystosowywać, zastosowywać, kształcić, czynić do czegoś zdolnym, sposobnym.
Słownik języka polskiego, 1912, s. 372.
a) zasposobić (wyszło z obiegu),
b) przygotowywać, przyszykować, przyrządzić, przyrychtować, uczynić sposobnym.
c) sobie dziecko za swoje - przyjąć, przybrać, adoptować,
d) przysporzyć, przymnożyć, przyczynić, zjednać, przynieść,
e) uzdolnić,
f) zaopatrzyć.
Słownik języka polskiego, 1965, s. 629.
a) czynić odpowiednim, stosownym do czego, przystosowywać, przygotowywać do jakiego użytku,
b) szkolić, ćwiczyć, czynić kogo zdolnym do czego,
c) adoptować,
d) przestarzałe - wykonywać, przyrządzać coś,
e) dawniej - jednać, urabiać kogo, pozyskiwać kogo.
Nowy słownik języka polskiego, 2002, s. 806.
a) uczynić odpowiednim, stosownym do czegoś, przygotowywać stosownie do potrzeby.
b) uznać cudze dziecko za swoje, usynowić, adoptować.
Zboże - przykład specjalizacji znaczenia i zaniku znaczenia pierwotnego.
Słownik języka polskiego, 1860, s. 974.
a) majątek, szczęście,
b) powszechne imię roślin na chleb używanych, toż znaczenie dawniej miało słowo żyto.
Słownik języka polskiego, 1968, s. 932.
a) rośliny uprawiane ze względu na ziarno i na słomę; należą tu niektóre trawy jak: żyto, pszenica, jęczmień, owies, proso, kukurydza, z rodziny rdestowatych - gryka, w innych klimatach: ryż, ber, sorgo; niektóre sieje się na wiosnę, inne na jesień,
b) ziarno tych roślin.
Słownik współczesnego języka polskiego, 1998, s. 642.
a) rośliny uprawne z grupy traw, których plonem jest ziarno bogate w składniki odżywcze (skrobię), np. pszenica, żyto, owies,
b) ziarno tych roślin.
PODSUMOWANIE
Dziedzina zmian semantycznych jest wyjątkowo rozległa ze względu na duże zróżnicowanie zmian znaczeniowych. Nie bez powodu badacze starają się tworzyć coraz to nowe klasyfikacje zmian znaczeniowych, które pozwoliłyby zawrzeć wszystkie lub przynajmniej większość zmian w pewnych ramach. Dlatego właśnie wyróżniamy klasyfikacje ze względu na różne cechy wyrazów, charakteryzujących się zmiennością semantyczną. Do najpopularniejszych należy klasyfikacja przedmiotowo-logiczna Hermanna Paula oraz klasyfikacja aksjologiczna Karola Jaberga. Pierwsza zwraca szczególną uwagę na stosunek znaczenia pierwotnego do znaczeń wtórnych i na tej podstawie wyróżnia: zwężenia znaczeń, rozszerzenia znaczeń oraz przeniesienia nazw (metafory, metonimie i przesunięcia dominanty znaczenia). Druga skupia się na przewartościowaniu znaczeniowym wyrazów i dzieli zmiany znaczeniowe na melioracje oraz degradacje. Obie te kategorie uzupełniają się wzajemnie i pozwalają zawrzeć w swych ramach większość zmian semantycznych wyrazów występujących w języku polskim.
Bibliografia
Buttler D., 1978, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa.
Kleparski G. A., 2000, Kierunki typologiczne w badaniach nad zmianą znaczeniową wyrazów, [w:] Biuletyn polskiego towarzystwa językoznawczego, pod red. Polańskiego K., Warszawa, zeszyt LV, s. 77-92.
Nowy słownik języka polskiego, 2002, pod red. E. Sobol, Warszawa.
Słownik ilustrowany języka polskiego, 1929, pod red. M. Arcta, Warszawa, wyd. 3.
Słownik języka polskiego
1958, pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa, t. 1.
1965, pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa, t. 7.
1968, pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa, t. 10.
Słownik języka polskiego
1900, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego, Warszawa, t. I.
1912, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego, Warszawa, t. V.
Słownik języka polskiego
1854, pod red. M. S. Lindego, Lwów, t. 1.
1855, pod red. M. S. Lindego, Lwów, t. 2.
1858, pod red. M. S. Lindego, Lwów, t. 4.
1860, pod red. M. S. Lindego, Lwów, t. 6.
Słownik polszczyzny XVI wieku
1967, pod red. M. R. Mayenowej, Wrocław, t. XVI.
1968, pod red. M. R. Mayenowej, Wrocław, t. III.
1976, pod red. M. R. Mayenowej, Wrocław, t. X.
2010, pod red. M. R. Mayenowej, Warszawa, t. XXXIV.
Słownik współczesnego języka polskiego, 1998, pod red. A. Sikorskiej-Michalak, O. Wojniłko, Warszawa, t. 1.
Słownik współczesnego języka polskiego, 1998, pod red. E. Wierzbickiej, Warszawa, t. 2.