Świat zamknięty w słowach

Życie wyrazów
cz.1.

Życie wyrazów

2

Różne interpretacje terminu
„znaczenie”

• koncepcja relacyjna (strukturalna) –

znaczenie to zależność między zawartością

informacyjną znaku językowego (signifé)

i jego kształtem formalnym (signifant);

• koncepcja „konotacyjna” –

znaczenie to utrwalony

w świadomości mówiących

zespół cech istotnych

(konstytutywnych) tej klasy

przedmiotów, do których odnosi

się nazwa

Życie wyrazów

3

• koncepcja trójdzielna (Karol Erdmann) –

na znaczenie składają się:

1) treść pojęciowa
2) sens poboczny (wszelkie drugorzędne

asocjacje semantyczne)

3) wartość uczuciowa

Różne interpretacje terminu
„znaczenie”

Życie wyrazów

4

Przyczyny zmian znaczeniowych

1) konieczność nazwania ograniczonym zasobem nazw

nieograniczonej sfery realiów

2) stosunek użytkowników języka do znaków słownych:

-

precyzyjność (specjalizacja)

-

ekonomiczność (skrótowość)

3) dążność do ciągłego odświeżania środków ekspresji

(eufemistyczne, humorystyczne, ironiczne

modyfikacje tradycyjnych znaczeń)

4) sam mechanizm mówienia (elipsy, skróty)
5) brak ciągłości pokoleniowej w użyciu języka
6) wzajemne oddziaływanie na siebie elementów

tekstu

7) zmiany wewnętrznojęzykowe (relacja między

składnikami systemu semantycznego)

-

kompensacyjna funkcja zmian znaczeniowych

-

znaczny stopień regularności zmian semantycznych

Życie wyrazów

5

Klasyfikacje zmian
znaczeniowych

A.

retoryczno-logiczna (

Hermann Paul 1880,

A. Darmesteter 1893,

Z.

Klemensiewicz

):

1)

zmiana w tej samej sferze znaczeniowej

a) zawężenie znaczenia (pątnik)
b) rozszerzenie znaczenia (robota)
c) przeniesienie znaczenia:

- w obrębie sfery zmysłowej (główka);
- w obrębie sfery umysłowej (duma)

2) przesunięcia między różnymi sferami

znaczeniowymi

a) na zasadzie podobieństwa (metafora)
b) na zasadzie styczności (metonimia)

-

ze sfery zmysłowej do umysłowej (karbować)

-

ze sfery umysłowej do zmysłowej (poczet)

3) koncepcja Karola Jaberga

-

melioryzacja znaczenia

-

degradacja znaczenia

Życie wyrazów

6

B. koncepcje przyczynowe (psychologiczne, społeczne itd.)
1. teoria Hansa Sperbera – ekspansja i atrakcja wyrazów

emocjonalnie nasyconych

2. teoria Wilhelma Wundta:
- przesunięcia semantyczne przebiegają regularnie a ich

źródłem jest psychika jednostki:

•

zmiany korelatywne (bieda, biada)

•

zmiany samodzielne:

a) zmiany regularne

-

asymilatywne (podobieństwo, np. grzmot)

-

komplikatywne (krzyżowanie różnych

zmysłów, np. ostry)

a) zmiany indywidualne – doraźnie tworzone

metafory, przekształcenia nazw własnych

(rentgen)

Klasyfikacje zmian
znaczeniowych

Życie wyrazów

7

C. Klasyfikacje teleologiczne (celowościowe)

-

zmiany znaczeniowe jako wynik określonych

intencji mówiących

a) potrzeba nazwania nowych zjawisk
b) dążenie do precyzji (specjalizacja znaczeniowa i

różnicowanie treści elementów

wspólnofunkcyjnych (np. wieczorny i wieczorowy)

c) dążenie do wygody (skróty strukturalne, np.

szampan),

d) dążność do wzmożenia ekspresywności
e) tendencje grzecznościowe i eufemistyczne
f) działanie mody
g) tabu językowe

Klasyfikacje zmian
znaczeniowych

Życie wyrazów

8

D. Koncepcje socjologiczne
- zjawisko „migracji” wyrazów z języka

ogólnego do odmian środowiskowych i
odwrotnie

a) zwężenie znaczenia (specjalizacja) – od

języka ogólnego do odmiany
środowiskowej

b) rozszerzenie znaczenia (generalizacja) –

od odmiany do języka ogólnego

Klasyfikacje zmian
znaczeniowych

Życie wyrazów

9

Znaczenie i zmiana
znaczeniowa według D.
Buttler

• Na zawartość informacyjną znaku składają się:
1) jego odnośność przedmiotowo-logiczna;
2) jego walor emocjonalno-stylistyczny;
3) jego wartość systemowa, tj. „miejsce” w

opozycjach leksykalnych

• Zmiany znaczeniowe polegają na:
1) zmianach odnośności pojęciowej nazw
2) zmianach społecznego odczucia ich

wartości emocjonalnej lub stylistycznej

3) zmianach ich relacji semantycznych

do innych składników systemu

leksykalnego

Życie wyrazów

10

Homonimia i polisemia w
badaniach diachronicznych

• Polisemia – wieloznaczność wynikająca ze

wspólnego genetycznie elementu

znaczeniowego, np. noga

• Homonimia – to samo brzmienie ale treści

genetycznie obce

a)

homonimia heterogeniczna (etymologiczna) –

wędzić ‘konserwować dymem’

i wędzić ‘łowić ryby’

b)

homonimia słowotwórcza – opakować ‘zawinąć’

i opakować ‘przeinaczać, przekręcać’ (na opak)

• polisemia a niezależna derywacja, np.

dętka ‘przedmiot wydęty z metalu’

(XV w.), ‘bańka na wodzie’ (XVIII w.)

1. «kończyna dolna ludzi lub
kończyna zwierząt»
2. «najniższa, końcowa część
nogi»
3. «część sprzętu lub przyrządu
stanowiąca jego podstawę»
4. pot. «o człowieku niezdolnym»

Życie wyrazów

11

• reaktywacja wyrazów archaicznych, np. wczasy

‘wypoczynek’, boisko ‘miejsce boju’, harcerz ‘halabardnik,

żołnierz’

• wielofunkcyjne wyrazy zapożyczone:
- polisemia: prowincja ‘określony

obszar administracyjny’ lub ‘obszar zacofany, oddalony od

centrum kulturalnego’, literat ‘człowiek wykształcony’ (do

XVIII w.), ‘człowiek pióra’

- homonimia: konfekcja ‘gotowa odzież’ i ‘przyprawa

aptekarska o konsystencji powideł’ (XVI w.)

• zbieżność formalna pożyczki ze słowem

rodzimym: brama ‘wrota’ (sł.), brama ‘lamówka

ozdobna’ (niem. Bram)

• dwukrotne zapożyczenie, np. sekunda ‘pomoc, sukurs’,

sekunda ‘jednostka miary czasu’

Homonimia i polisemia w
badaniach diachronicznych