Czynniki sprawcze rozwoju polszczyzny doby najnowszej ( na podstawie Zarysu historii języka polskiego 1939-2000 Ireny Bajerowej).
Socjalno-polityczne podłoże rozwoju języka
- na skutek działań wojennych, emigracji i zmian terenowych liczba ludności w Polsce została znaczenie zredukowana (z 35 mln w 1939 r. do 24 mln w r. 1945 ); szczególne straty poniosła inteligencja, która do wybuchu II wojny światowej była jedynym nośnikiem norm języka ogólnego (zaraz po wojnie, w lat. 1945-1946 Polska liczyła tylko 40 tys. osób z wyższym wykształceniem)
- wraz z Warszawą zniszczone zostało centrum języka ogólnego, rolę organizatorów życia kulturalnego przejęły wówczas Kraków, Łódź oraz Lublin, w którym powstał Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej, reaktywacji doczekał się także KUL
- odbudowująca się stolica wchłonęła przybyszów z innych stron Polski, co musiało wpływać na kształt języka miasta i tworzących się tam wzorów językowych
- dokonywały się masowe przesiedlenia: ze względu na zmiany granic Polacy musieli opuścić dawne Kresy RP; rozpoczęło się zasiedlanie Ziem Odzyskanych, gdzie przesiedleńcy zastawali autochtonów, często byli to Polacy używający jęz. pol., większość stanowiła jednak ludność niemiecka stopniowo wysiedlana do Niemiec
- zaczęto polonizację nowo przyłączonych terenów, pierwszym tego typu zabiegiem było spolonizowanie nazw miejscowych, czym zajęła się Komisja Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych, w skład której weszli m.in. Kazimierz Nitsch, St. Rospond czy St. Urbańczyk
- na nowych terenach powstało kilka silnych centrów polszczyzny, takich jak Gdańsk, Wrocław, Opole, Olsztyn, Szczecin czy Zielona Góra; wkrótce utworzono tam uniwersytety i inne wyższe uczelnie, w dużej mierze obsadzone kadrą ze Lwowa i Wilna
- skutkiem rozproszenia ludności osłabła zwartość dawnych językowych odmian kresowych (zwłaszcza Lwowa i Wilna), w nowo powstałych ośrodkach zaczął rozwijać się nowy typ polszczyzny miejskiej, niemniej tradycje kresowości są bardzo silne
- Kresowianie przywieźli na teren Polski szereg zapożyczeń z języka białoruskiego, ukraińskiego, a także - w mniejszym stopniu - litewskiego
- zagłada ludności żydowskiej i emigracja Żydów po wojnie zniweczyła kontakty polsko-żydowskie, jednakże wpływy tradycji jidysz są widoczne w polszczyźnie, zwłaszcza w literaturze i teatrze
Ruchy migracyjne spowodowały, że społeczeństwo polskie znajdowało się w stanie płynnym, co przejawiało się w języku w postaci powszechnego zachwiania normy, krzyżowania się różnych wzorów i różnych wpływów regionalnych.
Wszystkie te przesunięcia ludności, połączone najczęściej z osobistymi dramatami, przyniosły jednak jedną podstawową korzyść dla rozwoju języka: zwarcie się żywiołu polskiego, nieprzedzielonego wewnętrznymi innojęzycznymi terenami.
- kolejnym ruchem migracyjnym było przenoszenie się ludności wiejskiej do miast, czego powodem była szybko postępująca urbanizacja oraz industrializacja
- w mieście zaczynają powstawać specyficzne twory językowe na pograniczu języka ogólnego i języka regionu, a także języki miejskich subkultur, języki zawodów, zrzeszeń i towarzyskich grup zawodowych
- dawna ludność wiejska stawała się zarodkiem nowej polskiej inteligencji, formowano ją przez awanse robotników i przez przyciągnie do zawodów inteligenckich młodzieży chłopskiej i robotniczej, ułatwiając im dostęp do studiów wyższych przez dodawanie tzw. punktów preferencyjnych przy egzaminach wstępnych (od poł. lat 60.)
- w Polsce powojennej panował ustrój socjalistyczny, rządząca partia faworyzowała klasę robotniczą, która rozrastała się i awansowała, starą inteligencję uznawano natomiast za zagrożenie dla nowego systemu
- miało to swój skutek językowy, ponieważ do znaczenia i władzy dochodziły warstwy niemające w pełni opanowanej normy językowej, warstwy o tzw. ograniczonym kodzie językowym i z mniejszymi zasobami słownikowymi; liczba robotników wraz z chłopami w PZPR stanowiła w 1948 r, 78% wszystkich członków
Wszystkie te zmiany: zatarcie granic pomiędzy warstwami społecznymi, uszczuplenie elit, obniżenie przeciętnego stanu kulturalnego nowej inteligencji sugerują zasadnicze zmiany w języku ogólnym.
- wstrząsy polit.-społ. lat '56, '68,'70, '80, powstanie „Solidarności”, stan wojenny, a wreszcie przełom 1989 r. i zmiana ustroju wpłynęły znacząco także na rozwój języka
- zrehabilitowano wówczas stare rody arystokratyczne i ziemiańskie, ich przedstawicieli zaczęto dopuszczać do głosu w środkach masowego przekazu
- zniknęły różne ograniczenia, które uniemożliwiały awans ludziom niepewnym ideologicznie czy pochodzącym z dawnych wyższych warstw społ.
- po zmianie ustroju ujawniły się języki mniejszości narodowych, których to istnienie w PRL starano się tuszować (stawiano bowiem na budowanie jednolitego socjalistycznego państwa)
- do głosu doszła ludność Śląska Opolskiego i Dolnego Śląska, upominając się o prawo do szerokiego stosowania języka niemieckiego, a także Łemkowie, Litwini i Ukraińcy; konkretne problemy dotyczyły najczęściej formy nazw miejscowych i osobowych, nauczania języka ojczystego i dostępu do mass mediów; kontakty językowe z mniejszościami narodowymi są dziś jednak sporadyczne
- ważną kwestią są losy języka polskiego poza granicami kraju; wielu Polaków po zakończeniu wojny osiadło na stałe w innych państwach, tworząc tam silne ośrodki polszczyzny, największe znajdowały się w Wlk. Brytanii (działał tam Rząd RP na uchodźstwie, kilka polskich ośrodków naukowych, pol. archiwa) i Francji (swoją działalność prowadził tam Instytut Literacki założony przez Jerzego Giedroycia, od 1947 r. wydawano miesięcznik „Kultura” wraz z serią „Biblioteka Kultury”, „Zeszytami Historycznymi” i „Zeszytami Literackimi”); inny ważny ośrodek znajdował się w Izraelu, w którym osiadło wielu polskich Żydów; wraz z nowymi falami emigracji (m.in. emigracją członków „Solidarności”) powstawały skupiska polonijne w kolejnych państwach (USA, Australia, Szwecja, Holandia);
- Polacy-emigranci są zazwyczaj dwu- a czasem kilkujęzyczni, przy czym polszczyzna utrzymuje się tylko jako język mówiony, używany w „domowej” komunikacji, nie jest to jednak język ogólny w wersji krajowej, najżywotniejszą odmianą językową są tzw. dialekty polonijne, będące mieszaniną rdzennej polszczyzny (często gwarowej) i wpływów obcych kraju osiedlenia; obserwuje się zanik znajomości polskiego w młodszych pokoleniach
2. Kulturalno-oświatowe podłoże rozwoju języka
a) od 1945 do 1970 r.
- po 1945 r. nowe władze zabrały się za odbudowę zrujnowanego podczas wojny życia kulturalnego, odbudowie tej przyświecały 3 hasła:
1) demokratyzacja kultury
2) służebność wobec ideologii
3) centralizacja i jednolitość
- zakładano, że kultura ma być dostępna dla wszystkich, rozpoczęto więc jej upowszechnianie, nazywane także „rewolucją kulturalną”
- zreformowano system oświaty na zasadach powszechności, bezpłatności, publiczności i jednolitości
- w 1956 r. wprowadzono obowiązek ukończenia szkoły podstawowej
- rozrastało się szkolnictwo średnie i zawodowe, prowadzono też kursy dokształcające, szkoły średnie wieczorowe dla dorosłych, uniwersytety ludowe
- w programach szkolnych więcej godzin przeznaczano na naukę przedmiotów matematyczno-przyrodniczych, kosztem przedmiotów humanistycznych
- zniesiono naukę łaciny, wprowadzono natomiast nauczanie języka rosyjskiego
- poziom szkolnictwa nie stał na zbyt wysokim poziomie, ponieważ brakowało wysoko wykwalifikowanej kadry, otrzymywano zatem wykształcenie przeciętne, ale wystarczające do uczestnictwa w życiu społecznym i łatwiejszych formach życia kulturalnego
- rozwijało się szkolnictwo wyższe, odbudowywano przedwojenne uniwersytety (już w 1945r. wznowił działalność Uni Warszawski, początkowo z siedzibą w Łodzi), powstawały także nowe uniwersytety (np. w Toruniu, obsadzony kadrą wileńską i we Wrocławiu z kadrą lwowską) oraz politechniki;
- jednakże od 1947 r. autonomia uczelni została znacznie ograniczona
- utworzono szereg szkół wyższych technicznych, pedagogicznych, handlowych, lekarskich itp.
- rozwijała się nauka, od 1945 r. działała PAU, w 1951 r. przekształcona w PAN, o strukturze podobnej do analogicznych formacji radzieckich; znalazły tam swoje miejsce instytuty prowadzące rzetelne badania naukowe, np. Instytut Języka Polskiego, zdecydowana większość zakładów uprawiała jednak naukę zgodną z ideą marksizmu (chodziło o stworzenie marksistowskiej filozofii i ekonomii politycznej oraz ustalenie nowego spojrzenia na historię)
- demokratyzacja objęła również wydawnictwa, poza tworami socrealistycznymi wydawano także dzieła wolne od treści marksistowskich, głównie teksty pozytywistów (Sienkiewicz, Prus, Kraszewski - ok. 10 mln nakłady w lat. 50.), wydawano również książki zagraniczne, ale pilnowano, by ilość tłumaczeń z języka rosyjskiego przewyższała tłumaczenia z innych języków; dużo pozycji radzieckich pojawiało się w literaturze dziecięcej, wychodziły antologie wierszy propagandowych
- zakładano liczne biblioteki, klubokawiarnie, kina i teatry, grały też teatry: wileński w Toruniu i lwowski w Katowicach
- wzrosła ilość abonentów radiowych i od 1957 r. telewizyjnych
- demokratyzacja kultury miała celom kulturalnym służyć wtórnie, przede wszystkim służyła zaś celom polityczno-ideologicznym; społeczeństwo poddawane było manipulacji, sowietyzacji
- kultura została zdekomercjalizowana, to państwo nią dysponowało, formułowało w zgodzie z wykładnią marksizmu-leninizmu i wykorzystywało do celów propagandowych
- eksponowano więc treści związane z walką klasową, rolą ZSRR, uwydatniano treści antyniemieckie i filorosyjskie, oficjalna twórczość podporządkowana była kierunkowi socrealistycznemu
- w zgodzie z tym kierunkiem literatura miała być realistyczna, zaangażowana, internacjonalistyczna i rewolucyjna, masowo powstawały więc tzw. „produkcyjniaki”, utwory opisujące życie robotników
- nastąpiła ponadto laicyzacja kultury, co wiązało się z postulatem przezwyciężania religii; święta kościelne ignorowano, powstały natomiast święta świeckie, takie jak Dzień Kobiet czy Dzień Nauczyciela
- religię stopniowo usuwano ze szkół, w końcu zajęcia przeniosły się do przykościelnych salek katechetycznych
- w państwie funkcjonowała cenzura, nadzór nad wszelkimi utworami sprawował Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk; wielu twórców i uczonych miało ogólny zakaz publikacji, wiele dzieł pozostawało w szufladach, wiele filmów na półkach (tzw. półkownicy), wśród autorów wytworzyła się autocenzura, często mówiono językiem ezopowym (symbolicznym, zalegoryzowanym)
- władza z kolei wytworzyła swój język, nazywany za Orwellem nowomową, mający na celu manipulowanie nastrojami i zachowaniami społecznymi, narzucenie odbiorcom określonej wizji rzeczywistości
b) po roku 1970
- rządom Edwarda Gierka (1970-1980) towarzyszą trzy zjawiska współkształtujące kulturę
1) rozwój telewizji i radia;
- był to wyraźny krok naprzód w kierunku przejęcia i rozpowszechnienia kultury masowej typu amerykańskiego, w kierunku globalizacji i kulturowej standaryzacji
2) liberalizacja i otwarcie się na świat;
- wielu Polaków mogło pozwolić sobie na wyjazdy zagraniczne, które umożliwiły im zetknięcie się z innymi kulturami
3) nasilenie się kultury niezależnej
- już wcześniej, w latach 1953-1957 zauważa się pewną liberalizację życia społeczno-kulturalnego
- na fali odwilży popaździernikowej w r. 1956 zaczęły powstawać nowe czasopisma, kluby dyskusyjne (np. Kluby Inteligencji Katolickiej, Klub Krzywego Koła w Warszawie)
- podejmowano walkę w obronie wolności słowa (przykładem aktu sprzeciwu wobec polityki władzy był m.in. „List 34” - podpisany przez 34 pisarzy i naukowców czy bunt jako reakcja na zakaz wystawiania „Dziadów” K. Dejmka w T. Narodowym)
- w 1970 r., mocą postanowień Soboru Watykańskiego II, wprowadzono do liturgii język polski i uwspółcześniono język liturgii; polski Kościół był w dużej mierze ostoją wolnej myśli Polaków, a jego pozycję wzmocniło objęcie przez Karola Wojtyłę tronu papieskiego w 1978 r.
- w 1977 r. powstał drugi obieg wydawniczy, w którym ukazywały się zakazane dzieła zagranicznych i polskich twórców, m.in. Z. Herberta, K. Brandysa, Cz. Miłosza, S. Barańczaka, T. Konwickiego
- organizowano tajne kursy dokształcające, np. Towarzystwo Kursów Naukowych oraz Uniwersytet Latający w Warszawie)
- formowały się śmielej grające teatry i kabarety studenckie (m.in. gdański Bim Bom, warszawski Studencki Teatr Satyryków)
- w poł. lat 70. w kinie pojawiła się formacja o nazwie Kino Moralnego Niepokoju, upominająca się o prawdę życia społecznego
W dekadzie Gierka wyraźnie ukształtowały się w Polsce dwa odrębne światy - oficjalny i podziemny, mówiące dwoma różnymi językami (nieraz - dosłownie - nawet różnymi leksemami)
- na fali mnożących się strajków rodził się językowy „folklor strajkowy” w postaci okolicznościowych wierszy, napisów, transparentów, a także poezja ludowa opiewająca tragiczne wydarzenia z grudnia 1970 r.
c) po 1989
- przełom doprowadził do zniesienia dwutorowości życia kulturalnego
- zaczęła się nieograniczona wymiana kulturalna między Polską a światem, co wywołało liczne skutki, także językowe, w postaci silniejszego napływu elementów obcych do języka polskiego, widoczne są przede wszystkim wpływy amerykańskiej kultury masowej, która opanowuje zwłaszcza muzykę, informatykę, rozrywkę, reklamę, niosąc liczne językowe wzory anglo-amerykańskie
- w szkołach na szeroką skalę rozpoczęto naukę języków zachodnich
- widoczne jest oddziaływanie na kulturę polską elementów odległych kultur, szczególnie dalekowschodnich z właściwą im terminologią np. walk chińskich, medytacji hinduskich
- jednocześnie obserwuje się zjawisko nasilania się kultur regionalnych, zwł. Śląska i Kaszub; Kaszubi usiłują formować literacki język kaszubski
- pojawiają się różne subkultury młodzieżowe, np. hip-hop, emo, hipsterzy
- decentralizacja i prywatyzacja wydawnictw i mediów sprawiła, że zmniejszyła się kontrola w zakresie poprawności językowej
- komercjalizacja kultury zamieniła kulturę w towar skierowany do konsumpcyjnie nastawionego odbiorcy masowego, stąd też rozwój reklamy posługującej się swoim specyficznym językiem
3. Technika jako współczynnik sprawczy rozwoju języka
- upowszechnienie się radia sprawiło, że język ogólny dotarł do wszystkich zakątków kraju (podobnie rozwój komunikacji samochodowej, autobusowej, kolejowej - umożliwiało to np. kontakt ludności wiejskiej z językiem miasta)
- popularność telewizji, w której język tylko towarzyszy obrazowi, doprowadziła do obniżenia rangi języka u odbiorców, poza tym dopuszcza się tu „na żywo” różnych nadawców i różne style, co ułatwia rozpowszechnianie spontanicznie formowanych i często niepoprawnych wypowiedzi
- pojawienie się nowych technik drukarskich umożliwiło zwiększenie liczby wydawanych książek
- powstało wiele wynalazków pomnażających, ułatwiających, wzmacniających czy utrwalających mówiony lub pisany przekaz językowy: magnetofon, video, ksero, komputer, wreszcie Internet, który daje ogromną swobodę wyrażania myśli i jest dziś chyba najsilniej oddziałującym - zwłaszcza na młodych ludzi - medium