CZASOWNIKI ODPRZYMIOTNIKOWE - są efektem przekształcenia słowotwórczego przymiotników za pomocą derywacji paradygmatycznych i prefiksalno-paradygmatycznych. Mogą im towarzyszyć alternacje morfologiczne w tematach, czasem również postfiks się.
Derywacje:
paradygmatyczna - polega na odrzuceniu przymiotnikowych końcówek fleksyjnych i dodaniu do tematów przymiotnikowych czasownikowych sufiksów tematycznych: -owa- (-uj-), -i- (-Ø-), rzadziej -e- (-ej-), -a- (-aj-), -ną- (-n-), i związanych z nimi końcówek odpowiedniej koniugacji, np.: chory, -a, -e → chor-owa-ć (chor-uj-ę), czarny, -a, -e → czern-i-ć (czern-i-Ø-ę), chudy, -a, -e → chud-ną-ć (chud-n-ę). Tworzą one nieodkonane formacje transpozycyjne oraz mutacyjne procesualne i kauzatywne.
prefiksalno-paradygmatyczna - ma charakter złożony: do tematów przymiotnikowych dodawane są powyższe sufiksy tematyczne z końcówkami oraz prefiksy takie, jakie stosowane są w czasownikach odczasownikowych, np. realny, -a, -e → u-realn-i-ć (u-realn-i-Ø-ę). Czasowniki wzbogacone są o niektóre znaczenia prefiksów (z aspektem dokonanym). Czasem prefiksacja służy zróżnicowaniu derywatów pochodnych od różnych podstaw, o tej samej postaci fonologiczne, np. prosty ('nie odchylający się w żadną stronę') - prostować, prosty ('nieskomplikowany') - uprościć.
Formacje prefiksalno-paradygmatyczne dokonane mogą stać się niedokonanymi za pomocą wymiany sufiksów tematycznych, np. obnażyć - obnażać. W pełni odnosi się to do formacji kauzatywnych, procesualne poddają się temu z trudem.
Klasyfikacja czasowników odprzymiotnikowych:
derywaty transpozycyjne
derywaty mutacyjne:
- formacje procesualne:
-- paradygmatyczne
-- prefiksalno-paradygmatyczne
- formacje kauzatywne:
-- paradygmatyczne
-- prefiksalno-paradygmatyczne
1. Derywaty transpozycyjne - formacje stanowe - tak jak ich podstawy nazywają stan subiektu. Ich rola polega na wyrażeniu relacji przynależności podmiot do klasy charakteryzującej się daną cechą: X jest F (X ma cechę F), gdzie X-podmiot, F-cecha oznaczana przez przymiotnik, np. X choruje (X jest chory). Czasownikowy sufiks tematotwórczy, pełniący tu funkcję formantu, jest ekwiwalentem orzeczenia jest.
Niestety, mało jest formacji będących czystymi zastępnikami wyrażenia jest + przymiotnik. Można do nich zaliczyć derywaty z formantem:
-owa- (-uj-): chory - chorować, obfity - obfitować.
-i- (-Ø-): skąpy - skąpić, ciężki - ciążyć (z pominięciem morfemu -k-).
-i- (-Ø-)... się: smutny - smucić się, wesoły - weselić się.
Częściej formacje interpretowane są bardziej szczegółowo. Dotyczy to m.in. derywatów pochodnych od nazw barw i przymiotników znaczeniowo pokrewnych (jasny, ciemny). Używa się ich nie do informowania, że X jest jakieś, ale o tym, że mówiący spostrzega i ustala fakt przejawiania się cechy w danej sytuacji, np. śnieg bieleje/ bieli się na dachach. Powstają za pomocą formantów: -e- (-ej-): bieleć, czernieć oraz -i- (-Ø-)...się częściowo od tych samych podstaw, np. bielić się, czernić się.
2. Derywaty mutacyjne:
Formacje procesualne
Formacje paradygmatyczne - mają strukturę X staje się F (X nabywa cechę F), np.: X siwieje (X staje się siwy). Derywaty te są ekwiwalentami orzeczenia staje się i jego przymiotnikowego uzupełnienia, stanowiącego temat słowotwórczy. Derywują je 3 formanty: -e- (-ej-), -nie- (-niej-) oraz -ną- (-n-). Informują o nabywaniu cechy jakościowej, np.: biały - bieleć, dziki - dziczeć, gęstny - gęstnieć, miękki - mięknąć. Formacje te są nieprzechodnie, mogą stać się dokonane za pomocą prefiksów, np.: zgęstnieć.
Formacje prefiksalno-paradygmatyczne - mają strukturę stać się jakimś + znaczenie prefiksu. Derywują je formanty: roz...-i- (-Ø-) ...się, roz...-e- (-ej-), np.: rozgwałtownić się, rozleniwieć. Formacje z innymi prefiksami są pojedynczymi przykładami, np.: dorównać, obezwładnieć, wyprzyzwoicieć.
Formacje kauzatywne
Formacje paradygmatyczne - mają strukturę X powoduje, że Y staje się F (X działa tak na Y, że Y nabywa cechę F), np.: X czerni Y. Formacje informują o działaniu świadomego podmiotu na obiekt, aby zmienił cechę oznaczoną przez wyraz podstawowy. Zdania z tymi czasownikami są syntetycznymi ekwiwalentami struktur bardziej rozczłonkowanych, np.: Jan bieli ścianę = Jan czyni ścianę bialą = Jan powoduje, że ściana staje się biała. Powstają za pomocą formantów: -i- (-Ø-), -owa- (-uj-) oraz -izowa- (-izuj-), np.: rumiany - rumienić, prosty - prostować, indywidualny - indywidualizować. Niektóre nie mają przyswojonych podstaw, np.: polonizować. Formacje kauzatywne mają prefiksalne odpowiedniki dokonane.
↓
Formacje prefiksalno-paradygmatyczne - ma strukturę powodować, aby X stało się jakieś uzupełnionym znaczeniami 13 prefiksów. Przyrostkiem tematycznym jest zawsze -i- (-Ø-).
Podział ze względu na prefiksy:
- formacje z prefiksem do- są rzadkie, mają znaczenie prefiksu 'dodatkowo', np.: dopełnić, doszczelnić.
- formacje z prefiksem na- też są rzadkie, np.: napełnić, nagłośnić.
- formacje z prefiksem o(b)- zawierają znaczenie działania calkowitego, wszechstronnego, np.: oślepić, obnażyć.
- formacje z prefiksem od- dzielą się na 2 grupy na podstawie 2 znaczeń prefiksu:
a) znaczenie nawiązuje do formacji anulatywnych (np. odkopać), np.: odkonkretnić, odrealnić - 'spowodować, że coś przestaje być realne'.
b) prefiks wnosi znaczenie restauratywne, np.: odnowić, odmłodzić - 'uczynić coś na powrót młodym'.
- formacje z prefiksem po- oznaczają takie działanie podmiotu na przedmiot, że nabywa cechę oznaczaną podstawowym przymiotnikiem w stopniu wyższym, np.: pogrubić, pogłębić, polepszyć (lepszy: dobry).
- formacje z prefiksem prze- mają znaczenie działania nadmiernego, np.: przejaskrawić, przedobrzyć.
- formacje z prefiksem przy- wyrażają wprowadzenie do obiektu cechy w stopniu osłabionym, np.: przykrócić, przybliżyć.
- formacje z prefiksem roz- nawiązują do znaczenia przestrzennego prefiksu 'w różne strony, np.: rozpowszechnić, wprowadza znaczenie zmiejszenia spoistości składników przedmiotu, np.: rozdrobnić, rozluźnić.
- formacje z prefiksem u- są bardzo liczne, prefiks wyraża działanie celowego podmiotu. Formacje są od przymiotników różnych typów, np.: uczulić, uzewnętrznić, uwidocznić, uprościć.
- formacje z prefiksem wy- o znaczeniu wysokiej efektywności działania, np.: wyjaskrawić, wyjałowić.
- formacje z prefiksem wz- są rzadkie, oznaczają efekt rosnącego działania, np.: wzmocnić, wzdłużyć.
- formacje z prefiksem z- (s-, ś-), nawiązują do funkcji perfektyzującej tego prefiksu, masowo stosowanego przy różnych czasownikach, np.: ściemnić, zgęścić, zobojętnieć.
- formacje z prefiksem za- są niejednolite, przy różnych podstawach formant wnosi odmiany znaczeniowe w formacjach z tym prefiksem, np.: zaciemnić, zakrzywić, zaokroąglić.