rywalizacja mocarstw na dalekim wschodzie., Politologia

Już od połowy XVIII w. Anglia zdecydowanie wyprzedziła kupców innych państw europejskich w handlu z Chinami uzyskując pierwsze miejsce w tej dziedzinie. Od zawsze Państwem Środka zainteresowana była Rosja, która pomimo wielu walk z Chinami o sporne terytoria zdominowała handel drogą lądową. Była ona pierwszym państwem europejskim, które podpisało z Chinami oficjalny traktat, co miało miejsce 27 sierpnia 1689r. Nieco później do wyścigu o miejsce w Chinach przystąpiły Stany Zjednoczone, natomiast Francja swoją działalność w Chinach rozpoczęła w latach czterdziestych XIX. w., od razu wykorzystując argument siły.
Handel chiński z cudzoziemcami poddany był wielu ograniczeniom. Do najbardziej dotkliwych należało zarządzenie, iż handel zagraniczny może odbywać się tylko w jednym mieście- Kantonie. Handel z Chinami był bardzo korzystny, a takie towary jak herbata, porcelana czy jedwab osiągały w Europie wysokie ceny. Problem stanowiła sprzedaż produktów sprowadzanych do Chin przez zagranicznych kupców, ponieważ Chiny były samowystarczalne a towary europejskie nie były popularne.
Sytuacja zaczęła się zmieniać w końcu XVIII w. ,kiedy w Chinach upowszechnił się zwyczaj palenia opium. W tym lukratywnym procederze dominującą pozycję zajmowała brytyjska Kompania Wschodnioindyjska, która przez długi czas miała monopol na handel w Kantonie. Kiedy w 1833 r. parlament angielski zniósł ten monopol, wzmogły się naciski kupców, aby zmusić Chiny do większego otwarcia i wyeliminowania uciążliwych ograniczeń handlowych. Ówczesne Chiny, rządzone były od 1644 r. przez mongolską dynastię Ts'ing, przeżywały głęboki kryzys gospodarczy i polityczny. W końcu XIX w. przywożono do Chin około 40 tys skrzyń opium. Konflikt wybuch jednak dopiero, gdy chiński komisarz rozkazał skonfiskować i zniszczyć 20 tys. skrzyń opium należących do kupców angielskich. 3 listopada 1839 r. brytyjskie okręty wojenne zaatakowały słabą flotę chińską w pobliżu Kantonu. W ten sposób rozpoczęła się tak zwana pierwsza wojna opiumowa. W Następnym roku siły brytyjskie zostały wzmocnione korpusem ekspedycyjnym przybyłym z Indii. Przewaga nowoczesnej armii brytyjskiej była tak duża, że Chińczycy przystąpili do pertraktacji. Pierwszy rozejm podpisano w styczniu 1841 r. a następny w maju, lecz mimo to wojna trwała nadal. W sierpniu 1842r. do Chin dotarł kolejny brytyjski korpus interwencyjny a Chińczycy zostali zmuszeni do ostatecznej kapitulacji.
Dopiero w rozmowach w Nankinie ustalono tekst traktatu między WB a Chinami. Podpisano go 29 sierpnia 1842 r. na pokładzie brytyjskiego okrętu wojennego „Cornwallis”. Na mocy artykułu 2 traktatu otworzono dla poddanych brytyjskich i handlu- poza Kantonem- cztery inne miasta: Amoj, Fuczou, Ning-po i Szanghaj. Cesarz chiński zgodził się na oddanie wyspy Hongkong, która na zawsze miała wejść w posiadanie Wielkiej Brytanii. Kupcy brytyjscy dostali odtąd prawo transakcji handlowych z kim tylko będą sobie życzyli. Za szczególnie ważny uchodzi artykuł 10, który zobowiązuje rząd chiński do ustanowienia jawnych a także odpowiednio zgodnych z przepisami taryf ceł przewozowych i wywozowych oraz innych opłat. Zobowiązano także Chiny do wypłacenia odszkodowania na rzecz Wielkiej Brytanii, które wynosiło 21 mln dolarów.
8 października 1843 r. zostało także podpisane porozumienie w Humenczai o stosowaniu wobec Anglii zasady największego uprzywilejowania, czyli przyznania jej wszystkich uprawnień, jakie w przyszłości mogą otrzymać inne państwa. Przyniosło to Wielkiej Brytanii wielkie zyski.
USA nie brały udziału w wojnach opiumowych i nie prowadziły tak agresywnej polityki wobec Chin jak Anglia czy później Francja. 3 lipca 1844 r. w Makao USA i Chiny podpisały pierwszy w historii tych krajów traktat . Na jego mocy USA uzyskało klauzulę największego uprzywilejowania a także otwarcie handlu dla swoich statków i pięciu miast wymienionych w traktacie nankijskim podpisanym z Wielką Brytanią. USA doprowadziło jednak do sformułowania, którego w traktacie nankijskim nie było. Obywatele amerykańscy mogli w chińskich miastach posiadać domy, szpitale, kościoły i cmentarze, a także zatrudniać chińskich nauczycieli do nauki języka. Podlegali oni wyłącznie konsulowi USA w Chinach.
Traktat nankijski zdeterminował także Francję do zaznaczenia swojej obecności w Chinach. Dopiero druga misja, która odbyła się pod dowództwem Teodora de Lagrem osiągnęła sukces i 21 października 1844 r. podpisano traktat w mieście Whampos, który dawał Francuzom podobne przywileje jak Brytyjczykom. Francuzi jednak jak i Amerykanie otrzymali dodatkowy przywilej a mianowicie mogli budować kościoły w pięciu otwartych miastach i uznali oni, że maja odtąd prawo ochraniać misjonarzy działających Chinach.
Od 1850 do 1864 r. w Chinach trwało powstanie Tajpingów, wobec którego ostatecznie mocarstwa europejskie zachowały neutralność, później jednak doszło nawet do tego, że francuskie wojska pomogły Chińczykom odbić Szanghaj z rąk Tajpingów uznając rządy słabej dynastii Ts'ingów za bardziej korzystne dla siebie. Wobec trudnej sytuacji rządu pekińskiego mocarstwa zaczęły powoływać się na zapis z traktatu chińsko - amerykańskiego o możliwości zrewidowania ustaleń po upływie dwunastu lat. Wrócono także do postulatu nawiązania stosunków dyplomatycznych, przed czym Chiny dotychczas bardzo się broniły.
Rozmowy w tej sprawie nie przynosiły skutków, więc zaczęto skłaniać się do możliwości interwencji zbrojnej w Chinach.
Przyczyną kolejnej wojny opiumowej były dwa wydarzenia. W lutym 1856 r. został skazany na śmierć i stracony w Chinach francuski misjonarz August Chapdelaine. W październiku tegoż roku miał miejsce incydent ze statkiem „Arrow”, który należał do Chińczyka, ale zarejestrowany był w Hongkongu i pływał pod brytyjską banderą. Załoga została aresztowana pod zarzutem korsarstwa, a konsul brytyjski uznał to za zniewagę i casus belli.
W październiku 1856 r. brytyjskie okręty wojenne zaczęły ostrzeliwać Kanton. W grudniu tego samego roku Anglia i Francja podpisały porozumienie o wspólnej akcji militarnej w Chinach. Stany Zjednoczone zachowały neutralność. Wyraźna przewaga wojsk europejskich zmusiła Chiny do negocjacji pokojowych. Podczas trwania rozmów między WB, Francją a Chinami także USA podpisały 18 czerwca 1858 r. w Tientsinie swój traktat zChinami. 26 czerwca 1858 r. również w Tienstinie podpisano traktat pokoju, przyjaźni i handlu między WB a Chinami. Potwierdzał on traktat nankijski z 1842 r. oraz zawierał nowe ustalenia. Zaznaczono np., że dyplomaci brytyjscy, którzy od tego czasu mogli na stałe przebywać w Pekinie nie musieli kłaniać się i padać na kolana przed cesarzem chińskim, gdyż uwłaczało to ich czci. Brytyjczycy otrzymali także prawo żeglugi po rzece Jangtse.
27 czerwca 1856 r. podpisano także traktat z Francją, który był podobny do traktatu z Wielką Brytanią, z tą różnicą, że francuscy dyplomaci otrzymali tylko czasowe pozwolenie na urzędowanie w Pekinie. Chiny miały także wypłacić 2 mln taeli jako odszkodowanie dla państw europejskich. W październiku tego samego roku wymuszono także na Chinach legalizacje handlu opium i ustalenie opłat celnych na 5% wartości towaru.
Mimo uzyskania dużych wpływów w Chinach napięcie ciągle wzrastało i jesienią 1860 r. sojusznicy wznowili działania wojenne przeciwko Chinom. 24 października 1960 r. podpisano konwencję z Chinami, na mocy której odszkodowania wzrosły do 8 mln taeli. Anglia zyskała ponadto wieczystą dzierżawę półwyspu Cziulung. Oba państwa otrzymały prawo do kontraktowania tanich pracowników chińskich. Podpisanie konwencji pekińskich oznaczało drugą wojnę opiumową (1861 - 1867). W tym okresie doszło także do podpisania dodatkowego traktatu chińsko - amerykańskiego.

Japonia i Korea

Japonia była krajem jeszcze bardziej izolującym się od świata niż Chiny. Obowiązywał rozkaz strzelania bez uprzedzenia do obcych statków. Do kontaktów handlowych dopuszczony był wyłącznie port Nagasaki. Przez wiele państw europejskich jak i Stany Zjednoczone podejmowane były próby wpłynięcia do innego niż Nagasaki portu i prób prowadzenia rozmów handlowych, ale zawsze obce statki zmuszane były do odpłynięcia. Dopiero ekspedycja amerykańskiego komandora Matthew Galbraighta Perr'ego zakończyła się sukcesem. Perry miał przekazać list od prezydenta USA do cesarze Japonii, oraz uzyskać pozwolenie na zawijanie amerykańskich statków do innych japońskich portów. W czerwcu 1853 r. eskadra Perry'ego dotarła do Japonii. Po dwóch miesiącach bezskutecznych starań komandor zapowiedział, że wróci z większą siła po odpowiedź. Twarda postawa Perry'ego sprawiła, że gdy wrócił on do Japonii z większą liczbą statków został przyjęty dużo lepiej. Traktat o przyjaźni, pokoju i handlu między Japonią a USA został podpisany 31 marca 1854 r. w Kanagawa. Na jego mocy zostały otwarte porty Shimoda i Hakowate. Statki USA mogły liczyć na pomoc ze strony Japonii w razie ich uszkodzenia u wybrzeży Japonii. USA doprowadziły do przełomu w relacjach z Japonią, co ułatwiło otrzymanie podobnych przywilejów innym państwom. Japonia podpisała 14 października 1854 r. traktat z Anglią, 7 lutego 1855 r. traktat z Rosją, a 30 stycznia 1856 r. traktat z Holandią.
Dyplomata Stanów Zjednoczonych Towstend Harris przybył do Japonii w 1860 r. i mimo trudności sprawianych przez Japonię zdołał doprowadzić do poszerzenia pierwszego traktatu. Dalsze naciski Amerykanów zaowocowały w 18558 r. kolejnym traktatem handlowym, który znacząco poszerzył prawa i przywileje Amerykańskie w Japonii. Traktat ten spowodował, że w niedługim czasie również państwa europejskie podpisały porozumienia, które dawały im duże wpływy w Japonii. Mocne usadowienie się cudzoziemców w Japonii wywołało szereg zbrojnych buntów samurajów oraz władców lokalnych przeciwko polityce rządu, co życiem przypłaciło kilku obcokrajowców. Dopiero upadek rządu szogunatu w 1868 r. spowodował kształtowanie się nowych zasad stosunków Japonii ze światem.
Polityka Korei w tym czasie była uzależniona od Chin, które były jej zwierzchnikiem, wiec kontakty zagraniczne i handel Korea utrzymywała tylko z Chinami. Zainteresowanie mocarstw w Chinach spowodowało także zwrócenie uwagi na Koreę. Ekspedycje wysyłane między innymi przez Francję i USA napotykały na opór zbrojny, więc zaczęto wysyłać tam wojska. Do końca lat sześćdziesiątych XIX w. żadnemu mocarstwu nie udało się porozumieć z Koreą.

Afryka przedkolonialna

Przemiany w Afryce Północnej

Pod koniec XVIII w. Egipt był częścią Imperium Osmańskiego, choć władza sułtana była tylko nominalna, a władza namiestnika Egiptu była ogromna.
W 1798 r. Napoleon najechał na Egipt, co miało być początkiem ekspansji w stronę Indii, jednak przegrana z Brytyjczykami bitwa morska pod Abou Kirem zniweczyła ambitne plany Napoleona. Wojnę najeźdźcom wypowiedział sułtan turecki Selim III. Po nieudanej wyprawie do Syrii, gdzie gromadziły się wojska tureckie Napoleon musiał wrócić do Egiptu i tu odpierać ataki Turków. Napoleon zniechęcony wrócił do Francji, pozostawiając w Egipcie część sił wojskowych. Wycofanie się Napoleona było korzystne dla Anglii, które starała się budować wpływy w Egipcie. Napoleon jednak nie przestał interesować się tą częścią Imperium Osmańskiego i poparł ambitnego namiestnika Egiptu Muhammada Alego, który próbował poszerzyć swą niezależność. W latach 1820 - 1822 wojska namiestnika przyłączyły do Egiptu dużą część Sudanu.
Pod rządami Muhammada Alego w Egipcie dokonał się duży postęp gospodarczy i cywilizacyjny. W końcu 1831 r. namiestnik Egiptu zdecydował się na wojnę z sułtanem. Wojska egipskie zaatakowały Syrię i w ciągu roku zajęły ją całą. Muhammadowi Alemu nie wystarczyły nowe terytoria i całkowite usamodzielnienie się. Widząc realną szansę na zdobycie Konstantynopola pojawiła się chęć zdobycia całego imperium, ale musiało to zostać skonfrontowane ze zdaniem mocarstw, które doprowadziły do tego, że 7 maja 1839 r. w Kutahyi Muhammad Ali dostał tylko Syrię. Niedługo potem doszło do kolejnej wojny egipsko - tureckiej, flota turecka przegrała w Aleksandrii, a decydująca bitwa, wygrana przez Egipcjan rozegrała się pod Nizin, niedaleko Eufratu,. Wojnę tą także wygrał Egipt, ale decyzje podejmowały mocarstwa. W Wyniku angielsko - austriackiej interwencji Muhammad Ali stracił Syrię natomiast dostał Egipt we władanie dziedziczne.
Po śmierci Muhammada Alego w 1849 r. nowym władcą Egiptu został Abbas, który skłaniał się do orientacji probrytyjskiej. Po zamordowaniu Abbasa w 1854 r. namiestnikiem Egiptu został Said, który z kolei otaczał się Francuzami. Od dzieciństwa przyjaźnił się z późniejszym francuskim konsulem w Egipcie Ferdynandem de Lessepsem, któremu udzielił korzystnej koncesji na budowę Kanału Sueskiego, przeciwko czemu zaprotestowała Wielka Brytania obawiając się o swoje wpływy w tym regionie. Budowę kanału rozpoczęto w 1859 r. Po śmierci Saida w 1863 r. władzę objął wykształcony w Paryżu kedyw Ismail. Dzięki jego staraniom Kanał Sueski został otwarty już 16 listopada 1869 r.
W pierwszej połowie XIX w. niepodległe cesarstwo Etiopii przeżywało kryzys wewnętrzny, a tendencje separatystyczne lokalnych przywódców i gubernatorów prowincji groziło rozpadem państwa. Od północy Etiopii zagrażał Egipt, który od końca 1823 r. prowadził zbrojne ekspedycje na jej terytorium. W 1837 r. miała miejsce wielka ekspedycja sudańsko - egipska pokonana przez siły etiopskie pod Kalnabu. Sytuacja międzynarodowa okazała się dla Etiopii korzystna i udało się zachować jej suwerenność.
7 lutego 1855 r. na tron wstąpił kolejny chrześcijański władca Teodor II, który ambitnymi reformami umocnił spoistość państwa i aktywizował politykę zagraniczną. Głównym celem Teodora było wyparcie muzułmanów niegdyś zajętych ziemi uzyskanie dostępu do morza. Cesarz liczył, że uda mu się to osiągnąć przy pomocy Brytyjczyków, ale do sojuszu nie doszło, ponieważ Wielka Brytania nie chciała za bardzo osłabiać w latach sześćdziesiątych w obawie przed wzrostem pozycji Rosji na Bliskim Wschodzie. Doszło nawet do wojny etiopsko - angielskiej trwającej od października 1867 r. do kwietnia 1868 r. Wojska angielskie z łatwością pokonały armie etiopską a cesarz Teodor II popełnił samobójstwo. Parę lat później Etiopia znowu została zaatakowana przez Egipt, który doznał dotkliwej porażki 7 listopada 1875 r. pod Gundet. Po kolejnej przegranej bitwie przez Egipt w marcu 1876 r. Etiopia wygrała wojnę i zachowała niepodległość.
Algieria w końcu XVIII w. formalnie należała do Turcji, ale w rzeczywistości była niemal niepodległym państwem, w którym rządził dej Hussein Pasza, który na jednej z dworskich uroczystości uderzył chustą francuskiego konsula co król francuski Karol X uznał za powód do wojny. W 1828 r. przez pewien czas eskadra okrętów wojennych blokowała port w Algierze, ale dopiero 14 czerwca 1830 r. armia francuska pod dowództwem hrabiego Louisa de Bourmont wylądowała w Algierze i rozpoczęła podbój kraju. 5 lipca 1830 r. Francuzi zdobyli Algier i władca Algierii i hrabia Bourmont podpisali tzw. Konwencję z Algierii. W lutym Francja podpisała ugodę z emirem Abd El Kadarem, który dowodził oddziałami zbrojnymi skutecznie broniącymi się przed Francuzami. Wkrótce walki wybuchły ponownie i dopiero uznanie autonomii Abd El Kadera na części terytorium pozwoliło na zawarcie traktatu pokojowego w maju 1837 r. w Tafna. Algierczycy ciągle się buntowali, więc liczba żołnierzy francuskich rosła. Abd El Kadar, który nadal przewodził w walce z Francuzami otrzymał zbrojną pomoc Maroka. Jego wojska zostały ostatecznie pokonane w grudniu 1847 r. po kolejnych powstaniach do Algierii wysłano Mac Mahona, który zreorganizował zarządzanie krajem.
Na przełomie XVIII i XIX w. muzułmańskie Maroko, w odróżnieniu od Algierii było państwem całkowicie niepodległym, które rozwijało się ekonomicznie i posiadało bardzo silną armię. Prowadził także ożywione stosunki z państwami Europy Zachodniej. W czasie wojen europejskich końca XVIII w. Anglii udało się przeciągnąć Maroko na swoją stronę, jednak później Maroko starało się utrzymywać neutralność ograniczając stosunki z Europą. W latach trzydziestych XIX w. Maroko stało się wielkim eksporterem zboża a stosunki z Europą znowu się ożywiły. W tym samym czasie Maroko udzieliło Abd El Kaderowi pomocy w walce z Francuzami w Algierii. W odwecie eskadra francuska zbombardowała w 1844 r. Tanger, oraz tego samego roku zadała klęskę armii marokańskiej w bitwie nad rzeką Isli. Trudną sytuację Maroka wykorzystały Anglia i Hiszpania, które wynegocjowały szereg przywilejów. Maroko nie straciło jednak suwerenności, ale stało terenem ostrej rywalizacji państw europejskich.