MATCZAK, A. „Rozwój osobowości” część 1 (str. 184 -197) / Aga Szatko
Tekst nie należy niestety do najprzyjemniejszych (czyt. najprostszych) dlatego też życzę dużo cierpliwości w trakcie jego „konsumpcji'
Osiągnięcia rozwojowe w poszczególnych zakresach funkcjonowania są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie się warunkują co sprawia, że właściwości dziecka w poszczególnych okresach rozwoju tworzą spójne struktury.
Podstawowe zmiany, za pośrednictwem których kształtuje się osobowość prowadzą do wzrostu i n t e g r a c j i z a c h o w a n i a - nabiera ono cech stałości i spójności w wyniku podporządkowania centralnemu systemowi regulacji. Dla określenia tego właśnie systemu używa się terminu „OSOBOWOŚĆ”.
Niedojrzałość („brak”) osobowości małego dziecka wynika z faktu, iż wykonywane przez nie czynności są całkowicie zdeterminowane przez czynniki sytuacyjne (bodźce zewn. i stan organizmu).Wraz z rozwojem osobowości na zachowanie prócz w/w zaczynają wpływać: wcześniejsze doświadczenia, względnie trwałe potrzeby, wartości i cele życiowe człowieka.
Wyróżniamy dwa poziomy REGULACJI ZACHOWAŃ:
1) regulacja na niższym poziomie - zachowanie jest wyznaczane przez m e c h a n i z m y
p o p ę d o w o - e m o c j o n a l n e czyli nabyte w drodze doświadczeń powiązania między bodźcami a reakcjami, dostarczające sposobów osiągania tego co przyjemne, a unikania tego co przykre.
Ważną cechą mechanizmów p.-e. jest fakt, iż działają one we wzajemnej izolacji (np. w przypadku konfliktu dwu potrzeb zwycięża zawsze silniejsza).
2) regulacja na wyższym poziomie - zachowanie jest wyznaczane przez s y s t e m
s t r u k u r p o z n a w c z y c h. W toku rozwoju wzrasta stopień organizacji tego systemu co powoduje, że doskonalą się funkcje integrujące zachowanie.
Dwa ważne zakresy tej integracji stanowią:
1) integracja odbieranych informacji (powstaje umysłowa mapa odzwierciedlające rzeczywistość , stanowiąca subiektywny obraz świata i własnej osoby),
2) integracja kierunków podejmowanych działań (powstaje spójny system motywacyjny, na który składają się hierarchicznie uporządkowane potrzeby i cele).
KSZTAŁTOWANIE SIĘ OBRAZU ŚWIATA I WŁASNEJ OSOBY.
Wiedza, którą gromadzi dziecko zmienia się z wiedzy j e d n o s t k o w e j i s ł a b o
z o r g a n i z o w a n e j w wiedzę o g ó l n ą i h i e r a r c h i c z n i e u p o r z ą d k o w a n ą. Ta pierwsza (jednostkowa) jest zbudowana ze schematów będących odzwierciedleniem konkretnych, zmysłowo doświadczanych sytuacji lub zdarzeń - integracja tylko informacji bezpośrednio spostrzeganych (stąd jej ograniczoność - może być użyta tylko w znanych sytuacjach). Dzięki rozwojowi myślenia pojęciowego następuje integracja wszystkich informacji według dowolnego kryterium i zgodnie ze znaczeniem. Wiedza taka oznacza istnienie pewnych ogólnych zasad i może być użyteczna w nowych warunkach.
Inna zmiana, jaką można dostrzec w toku rozwoju dotyczy s u b i e k t y w n e j
p e w n o ś c i w i e d z y.
We wcześniejszych etapach dziecko jest w znacznym stopniu pewne słuszności swych sądów;
(podziała sądów jedynie na „prawdziwe' i „fałszywe”, bez uwzględniania „po części prawdziwych” lub „być może prawdziwych).
Wraz ze wzrostem krytycyzmu myślenia dziecko zaczyna sobie uświadamiać konieczność sprawdzania informacji i przyswajać umiejętność dokonywania tego. W efekcie obok informacji, które uważa za pewne pojawiają się sądy hipotetyczne. Zjawisko to określa się jako p r z e c h o d z e n i e o d w i e d z y k a t e g o r y c z n e j d o p r o b a b i l i s t y c z n e j.
Zarazem wiedza zaczyna w coraz większym stopniu odzwierciedlać zmienność rzeczywistości - p r z e k s z t a ł c a s i ę z w i e d z y s t a t y c z n e j w
d y n a m i c z n ą (uwzględnia różne stopnie nasilenia jakie dana właściwość może osiągać).
Dziecko tworzy również wyobrażenia dotyczące tego jaka powinna być rzeczywistość (szczególna rola stawianych mu wymagań, przekazywanych zasad, norm, wzorców, z czasem jego własne doświadczenie). W efekcie wiedza zaczyna mieć charakter nie tylko o p i s o w y, lecz również n o r m a t y w n y.
Tworzą się schematy odzwierciedlające stany pożądane tzw. standardy stanu idealnego. Dziecko uczy się różnicować standardy, których realizacja jest możliwa od tych, które stanowią jedynie idealne modele (niemożliwe do pełnej realizacji).
PODSUMOWUJĄC, w toku rozwoju wiedza dziecka o otaczającym świecie i sobie samym stopniowo przekształca się:
z wiedzy jednostkowej w ogólną
z wiedzy słabo zorganizowanej w hierarchicznie uporządkowaną
z wiedzy subiektywnie pewnej w probabilistyczną
z wiedzy statycznej w dynamiczną
z wiedzy jedynie opisowej w również normatywną
(„jak jest?”) („jak powinno być?”)
Podstawowym warunkiem powstania u dziecka OBRAZU WŁASNEJ OSOBY jest umiejętność odróżnienia samego siebie od reszty świata. W pierwszych miesiącach życia niemowlę nie potrafi tego dokonać. Odbierając różne bodźce pochodzące z własnego organizmu dziecko zaczyna integrować płynące stąd doznania co prowadzi do odkrycia swojej fizycznej odrębności ( ma to miejsce w wieku około 12 miesięcy lub nieco później; reakcja na obraz w lustrze).
Pojawienie się poczucia własnej odrębności oznacza powstanie struktury poznawczej - struktury „ja”, wokół której dziecko integruje wszelkie dotyczące go informacje (narodziny samowiedzy). Elementarna samowiedza dot. jedynie wyglądu zewn. i właściwości fizycznych. Z czasem ulega ona wzbogaceniu o samowiedzę „psychologiczną” (dla której szczególne znaczenie ma uświadomienie sobie przez dziecko własne podmiotowości) uwzględniającą cechy wewnętrzne. Pozwala to dziecku zdać sobie sprawę ze swoich życzeń i woli - odkrycie odrębności psychicznej (następuje to w wieku około 3 lat, a przejawia się m.in. używaniem zaimka „ja”, wyrażeń „chcę”, „nie chcę”, wzroście negatywizmu).
Wśród zmian, jakim w toku rozwoju podlega samowiedza, można wskazać zmiany dot. jej składników i struktury, źródeł oraz funkcji, jakie pełni.
Pierwsze składniki samowiedzy mają charakter sądów o charakterze opisowym, dot. posiadanych właściwości.
W dalszej kolejności pojawiają się sądy o charakterze wartościującym, czyli samooceny. Zdolność ta kształtuje się począwszy od wieku przedszkolnego.
SAMOOCENA jest odzwierciedleniem stosunku człowieka do charakteryzujących go wartości. Gdy stosunek jest POZYTYWNY(człowiek uważa daną cechę za pożądaną) samoocenę określa się jako wysoką, w przeciwnym wypadku mówimy o niskiej samoocenie.
Początkowo samooceny są szczegółowymi sądami dot. pojedynczych cech, stopniowo przybierają postać twierdzeń ogólniejszych.
SAMOOCENA OGÓLNA - stosunek jaki człowiek ma do siebie w większości zakresów, które uważa za szczególnie ważne.
Samoocena może być w różnym stopniu adekwatna - mniej lub bardziej zgodna z rzeczywistością. Może być więc z a w y ż o n a lub z a n i ż o n a w stosunku do swych obiektywnych podstaw. Jej trafność wzrasta generalnie wraz z wiekiem.
Wspomniano już wcześniej, że w toku rozwoju zaczyna powstawać wiedza o charakterze normatywnym. Dotyczy to również obrazu własnej osoby. W samowiedzy pojawiają się sądy o standardach osobistych (z których budowane jest „ja idealne” ). których odróżnienieu od „ja realnego”, odzwierciedlającego to, jaki człowiek rzeczywiście jest we własnych oczach, „ja idealne” określa jaki chciałby być. Rozbieżność między tymi dwoma obrazami wyznacza poziom samoakceptacji (czyli stopień w jakim człowiek jest zadowolony z siebie).
„JA IDEALNE” ma strukturę hierarchiczną, co oznacza zew repertuarze pożądanych przez człowieka wartości znajdują się cechy mniej i bardziej dla niego ważne.
**** niektórzy badacze obok „ja idealnego” wyróżniają też „ja powinnościowe” rozumiane jako zbiór atrybutów, które zdaniem jednostki powinny jej przysługiwać.
Wskaźnik poziomu samoakceptacji określa się na podstawie zgodności między dwoma oszacowaniami (badany ma się ustosunkować do listy cech określając najpierw w jakim stopniu je posiada (cechy), a po pewnym odstępie czasu w jakim stopniu chciałby je posiadać).
Pierwsze sądy dot. tego jakim chciałoby się być pojawiają się już pod koniec wieku przedszkolnego i na początku szkolnego. Są one jednak jeszcze mało stabilne i niesamodzielne. W pełni własny, stabilny i spójny obraz „ja idealnego” kształtuje się dopiero w okresie dorastania ( uświadomienie sobie zmian, zasad stosowanej przez siebie autoprezentacji oraz genezy własnej samowiedzy - a to znaczenie dla korygowania samowiedzy, zwiększanie je trafności).
Przyrastaniu składników samowiedzy towarzyszą zmiany w jej strukturze, polegające na zwiększeniu stopnia powiązania między poszczególnymi elementami. Sądy na własny temat są początkowo rozproszone, dot. poszczególnych aspektów czy cech (struktura
z a t o m i z o w a n a). Stopniowo przekształca się w strukturę wiązkową, polegające na pogrupowaniu sądów odnoszących się do danego zakresu.
W okresie dorastania wiedza o sobie zaczyna być porządkowana h i e r a r c h i c z n i e - sądy o niższym stopniu ogólności są podporządkowywane twierdzeniom ogólniejszym.
Inna ważna zmiana samowiedzy dotyczy jej źródeł. Pierwsze sądy na temat własne osoby są pochodzenia zewnętrznego - stanowią odzwierciedlenie tego co mówią o nim inni ludzie. Bierne przyjmowanie nie kiedy sprzecznych informacji czyni niemożliwą ich integrację i sprawia, że sądy dziecka na własny temat odznaczają się dużą zmiennością.
W miarę rozwoju wzrasta samodzielność dziecka w tworzeniu samowiedzy - w coraz większym stopniu jest ono zdolne do formułowania sądów o sobie na podstawie obserwacji własnego działania (UWEWNĘTRZNIENIE SIĘ ŹRÓDEŁ SAMOWIEDZY)- informacje z otoczenia stanowią teraz jedynie przesłanki dla samodzielnego wnioskowania.
Wraz z dokonywaniem się w/w zmian bogacą się funkcje pełnione przez samowiedzę.
Wyróżnia się cztery podstawowe funkcje samowiedzy:
POZNAWCZĄ - polega ona na odkrywaniu własnej osoby i uświadomieniu sobie posiadanych właściwości.
INSTRUMENTALNĄ (w wielu szkolnym) - wiedza o sobie samym zaczyna uczestniczyć w regulacji zachowania. Szczególne znaczenie regulacyjne ma SAMOOCENA. Jej poziom jest podstawowym czynnikiem determinującym poziom aspiracji. Stawianie sobie celów zbyt łatwych prowadzi do niewykorzystania posiadanych możliwości, przez co jest czynnikiem hamującym rozwój.
Z kolei podejmowanie zadań zbyt trudnych prowadzi di nieuchronności porażek i związanych z tym frustracji.
3) MOTYWACYJNĄ ( w wieku dorastania) - dążenie człowieka do zachowania
pewnej stabilności wiedzy na temat tego, kim jest, co potrafi, ile jest wart.
Szczególnie niekorzystne są zmiany, które obniżają poczucie własnej wartości.
Pozostaje więc tendencja do poszukiwania informacji podtrzymujących obraz własnej
osoby i dobre mniemanie o sobie (np. dążenie do kontaktów z tymi którzy wyrażają
aprobatę i uznanie dla naszej osoby). W przypadku sytuacji drastycznie naruszającej
obraz naszej osoby („zagrożenie ja”) stosujemy mechanizmy obronne, czyli sposoby
redukcji napięcia wynikającego z „zagrożenia ja”.
MOTYWACYJNA funkcja samowiedzy wiąże się również ze standardami
powstawania „ja idealnego”. Dostrzegana rozbieżność między tymi standardami a
stanem rzeczywistym może stymulować do działalności o charakterze
samowychowawczym (przekształcanie własnych cech by zbliżyć się do pożądanego
wzorca). Dla wystąpienia takich zachowań najkorzystniejszy jest optymalny stopień
rozbieżności między „ja realnym', a „ja idealnym” , który pozwala zarówno na
dostrzeżenie potrzeby zmian, jak i możliwości ich dokonania.
GENERATYWNĄ ( w wieku dorastania ) - rozwija się wraz z myśleniem
abstrakcyjnym i polega na tym , że posiadana już samowiedza staje się źródłem nowych informacji o sobie, są one wyprowadzane z wiedzy dotychczasowej, w drodze jej powtarzania i organizowania.
POCZUCIE TOŻSAMOŚCI PŁCIOWEJ - jego kształtowanie określa się nabywaniem roli płciowej. Podstawowym osiągnięciem w tym zakresie ( wiek przedszkolny) jest zrozumienie STAŁOŚCI PŁCI.
- 3 lata - większość dzieci zna swoją płeć (wie, że jest chłopcem lub dziewczynką)
- 4 lata - uświadomienie sobie CIĄGŁOŚCI płci ( wie, że chłopcy wyrastają na mężczyzn, a dziewczynki na kobiety),
-5 lat - uświadomienie NIEZMIENNOŚCI płci - nie można zmienić płci zmieniając ubranie, fryzurę
Również w wieku przedszkolnym dzieci przyswajają STEREOTYPY RÓL PŁCIOWYCH tzn. zdobywają wiedzę o tym jakie zachowania są kulturowo uznawane za właściwie dla każdej płci.
W dalszej kolejności następuje przyswajanie STEREOTYPÓW dotyczących RÓŻNIC między płciami w zakresie zdolności i umiejętności (np. mężczyźni są lepsi w matmie ;-/ ) oraz cech osobowości (np. że agresywność to cecha męska). Stereotypy te zarówno wpływają a „ja realne”, jak i pełnią funkcje standardów asymilowanych do „ja idealnego”.
Akceptacja własnej płci i stopień wchodzenia w rolę płciową zależą zarówno od czynników biologicznych (w tym hormonów) jak i społecznych. Oddziaływanie tych drugich opiera się głównie na procesach WZMACNIANIA i MODELOWANIA przez otoczenie społeczne (wzmacnianie zachowań zgodnych z wymaganiami roli płciowej, karanie zachowań przeciwnych, dostarczanie wzorców bezpośrednio (np. matka) i pośrednio (np. telewizja).