Rozwojówka, zajęcia 12 - A. Matczak, „Zarys psychologii rozwoju” (R.7: str. 198-211)
7.2.1. Powstawanie i rozwój podstawowych potrzeb
Podział na potrzeby fizjologiczne (wrodzone, odnoszą się do warunków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu) i psychologiczne (nabyte, powstają przez warunkowani emocjonalne, dzięki czemu neutralne bodźce stają się ważne dla funkcjonowania).
Jedną z podstawowych potrzeb stanowi potrzeba kontaktu emocjonalnego - powstaje w niemowlęctwie na bazie pierwotnych doświadczeń afektywnych doznawanych przez dziecko w kontakcie fizycznym z matką. Z czasem różnicuje się (wychodzi poza kontakt cielesny i osobę matki), w wyniku czego powstaje potrzeba afiliacji (generalna potrzeba kontaktów z innymi ludźmi i aprobaty z ich strony). Brak kontaktu z matką prowadzi do niewykształcenia się potrzeby, zbyt wczesne go pozbawienie prowadzi do jej intensyfikacji i infantylnego charakteru.
Pokrewną potrzebą jest potrzeba zależności emocjonalnej - powstaje w wyniku pierwotnej zależności niemowlęcia. Podleganie opiece i kierownictwu samo w sobie staje się czymś przyjemnym i pożądanym. Jednocześnie dziecko dąży do samodzielności, co powoduje na przemian doświadczenia przewagi i słabości, które kształtują potrzebę dominacji, przeciwstawną potrzebie zależności. O tym, która będzie dominowała u człowieka, decyduje charakter doznawanych w dzieciństwie ograniczeń. Opiekuńczość, której towarzyszy zaspokojenie potrzeb rodzi zależność, a której towarzyszy niezaspokojenie, rodzi frustracje i dominację.
Z frustracją, a więc napotykaniem przeszkód w realizacji dążeń, wiąże się potrzeba agresji, czyli potrzeba działania ukierunkowanego na zniszczenie czy uszkodzenie obiektu (rzeczy, osoby, siebie). Działania takie rozładowują frustrację, przez co same w sobie nabierają wartości nagradzającej. Źródłem frustracji jest zwłaszcza niezaspokojenie potrzeby kontaktu i zależności. Różne teorie genezy agresji - że wynika z frustracji, że jest efektem obserwacji modela, że rozładowuje nadmiar energii, że ma podłoże hormonalne.
Potrzeba bezpieczeństwa, czyli unikania bodźców wywołujących lęk, nabywana przez dziecko w wyniku doświadczeń zagrożenia. Zbyt silna hamuje aktywność, a więc i rozwój. Gra tu rolę raczej nie realne zagrożenie, ale znajdowanie się w sytuacji oczekiwania na zagrożenie („spadniesz”, „przewrócisz się”).
Podstawowe kierunki zmian potrzeb:
Rozszerzanie się zakresu środków służących realizacji potrzeb. Dotyczy to obiektów gratyfikacyjnych (matka rodzina inni ludzie), czynności pozwalających realizować potrzeby (fizyczne, językowe, symboliczne)
Specjalizacja sposobów zaspokajania potrzeb, czyli ich różnicowanie. Z czasem sposób dopasowany do charakteru potrzeby, warunków i całokształtu sytuacji. Różnicują się też obiekty, w kontakcie z którymi zaspokajane są poszczególne potrzeby (najpierw w kontaktach z rodzicami, potem z różnymi osobami)
Indywidualizacja środków realizacji potrzeb - dokonywanie wyboru obiektów i czynności spośród wielu różnych, które umożliwiają zaspokojenie określonej potrzeby; w zależności od gustów czy preferencji dziecka.
Socjalizacja sposobów zaspokajania potrzeb, a więc uwzględnianie wymagań społecznych przy wyborze i odrzucenie sposobów nieakceptowanych. Stopniowemu eliminowaniu ulegają te potrzeby, które są społecznie nieakceptowane ( jeden z z ważnych przejawów podporządkowywania się zachowania regulatorom poznawczym)
Z wiekiem wzrasta również tolerancja na odroczenie zaspokojenia - od natychmiastowego zaspokojenia po gratyfikujący charakter samej zapowiedzi zaspokojenia.
W toku rozwoju wzrasta aktywność dziecka w toku zaspokajania potrzeb - od zaspokajania potrzeb przez rodziców i domagania się tego od nich po samowystarczalność. Nie da się osiągnąć idealnej samowystarczalności, ale dziecko nie prosi już o pomoc, ale uczestniczy w równoprawnej wymianie społecznej (wzajemność zaspokajania potrzeb z otoczeniem społecznym). Ponadto rozwój od bazowania na doświadczeniach po przewidywanie, planowanie i kierowanie zachowaniem, antycypowanie zagrażających deprywacji i zapobieganie im.
Ta Antycypacja jest ważnym sygnałem włączania się w mechanizm działania innych regulatorów niż poznawczo-emocjonalne, ponadto pozwala na koordynowanie dążeń związanych z różnymi potrzebami (eliminacja sposobów zaspokajania szkodliwych dla innych potrzeb, rezygnacja z zaspokojenia jednej potrzeby na rzecz zaspokojenia innej w późniejszym czasie, zwykle wyżej położonej w hierarchii, i wreszcie wybieranie i poszukiwanie takich miejsc, sytuacji i form działalności życiowej, które umożliwiają bezkonfliktową realizację wielu różnych potrzeb).
Harmonia dążeń jest nieosiągalna, dziecko przeżywa też konflikty motywacyjne, zwłaszcza w momencie, gdy dziecko wykracza poza mechanizmy popędowo-emocjonalne, a zarazem utrzymuje się zależność od rodziców (wiek szkolny). Ogólnie możemy mieć do czynienia z 3 typami konfliktów: dążenie-dążenie (dwie potrzeby); unikanie-unikanie (dwie deprywacje - powodują silne napięcie, częste mogą prowadzić do poważnych zaburzeń emocjonalnych); dążenie-unikanie (ten sam obiekt zaspokaja potrzebę, ale jednocześnie powoduje też deprywację; pragnienie czynności, lęk przed negatywnymi następstwami - w miarę zbliżania się do obiektu obie tendencje rosną, ale do unikania rośnie szybciej, co powoduje ciągłe unikanie i powracanie do obiektu, a w konsekwencji frustracje). Pamiętać trzeba, ze wiele konfliktów wynika z błędnego rozpoznania sytuacji i przez samowychowanie można te błędy w samowiedzy usunąć.
7.2.2. Kształtowanie się motywacji z związanej z systemem poznawczym
Rozwój poznawczy powoduje konflikt wiedzy z rzeczywistością, który może powodować ciekawość bądź dysonans. To prowokuje aktywność poznawczą nakierowaną na wyjaśnienie lub likwidację rozbieżności. W obu wypadkach aktywność a jest nagradzająca, co leży u podstaw wykształcenia się potrzeby poznawania. Przejawia się ona też w poszukiwaniu nowości. Jest ona zwykle realizowana w kontakcie z wybraną dziedziną rzeczywistości (zainteresowania - z początku krótkotrwałe, zmienne i powierzchowne, w miarę rozwoju wiedzy i myślenia abstrakcyjnego staja się głębsze i wyspecjalizowane)
Jeśli chcemy wpływać na rozwój zainteresowań musimy pamiętać, że warunkiem niezbędnym jest samodzielna aktywność dziecka w celu usunięcia rozbieżności poznawczej. Powodzenie jest nagrodą zwiększającą prawdopodobieństwo zachowania w przyszłości. Pamiętać należy również o wspomnianym wyżej optymalnym poziomie rozbieżności.
Sytuacje, w których stoi przed człowiekiem cel zakładający usunięcie rozbieżności między rzeczywistym a pożądanym stanem jakiegoś obiektu i istnieje program działania zmierzającego do tego, nazywa się sytuacjami zadaniowymi. Dziecko jest zdolne do wykonywania zadań pod koniec wieku przedszkolnego. Z początku wynika ono z wymagań otoczenia, których spełnienie pozwoli na realizację potrzeb, potem staje się automatycznym celem i ma wartość niezależnie od zewnętrznych wzmocnień. Tak powstaje motywacja zadaniowa. Ważne dla niej jest istnienie silnych standardów ja idealnego i doświadczeń zadaniowych. Inaczej może się pojawić tendencja do usuwania rozbieżności nie przez aktywną zmianę rzeczywistości, ale przez zaniżenie standardu.
Wśród standardów znajdują się także te,które odnoszą się do innych ludzi, jacy oni powinni być. Sądzi się, że są one podstawą dla motywacji prospołecznej, czyli tendencji do podejmowania działań na rzecz innych - dążenie do zmiany stanu kogoś innego jest motywowane dysonansem między jego stanem jaki jest a tym, jaki powinien on być.
Wraz z powstaniem struktury ja uruchamiana jest też motywacja do podtrzymywania poczucia tożsamości i własnej wartości oraz zrodzona z rozbieżności między ja realnym a ja idealnym dążność do doskonalenia, którą można nazwać potrzebą samorozwoju.
Ze strukturą ja wiąże się także potrzeba osiągnięć, tj. dążność do stawiania sobie trudnych celów, przy czym nie sam cel, ale fakt jego osiągnięcia jest gratyfikacją.
Ważna tendencja -w miarę realizacji potrzeb fizjologicznych ich nasilenie zmniejsza się, w wypadku potrzeb poznawczych jest odwrotnie - w miarę zaspokajania zajmują w hierarchii motywów coraz wyższe miejsce. Ukształtowanie potrzeb poznawczych oznacza powstanie autonomicznej, wewnętrznej motywacji rozwojowej i uniezależnienie się w znacznym stopniu od stymulatorów zewnętrznych.