Głos ludzki - wibracje wytwarzane przez struny głosowe człowieka (dźwięki o określonej częstotliwości). Fałdy głosowe w połączeniu z m.in. zębami, językiem i ustami mogą wytworzyć szerokie spektrum dźwięków, umożliwiając całkowitą zmianę znaczenia wypowiedzi poprzez manipulację tonu lub akcentowanie pojedynczych części.
Ton głosu może sugerować, że wypowiedź jest pytaniem, nawet jeśli nie wynika to z formy gramatycznej oraz zdradzać uczucia, takie jak gniew, szczęście, smutek. Ton głosu może oznaczać, w jakim stopniu mówiącemu na czymś zależy, jak jest do czegoś nastawiony. Na przykład słowa „przykro mi” zależnie od tonu może oznaczać zarówno skruchę lub żal, jak ironię czy obojętność.
Pojmowany jako instrument muzyczny, ludzki aparat głosowy jest uważany za najdoskonalszy instrument dęty.
Aparat mowy to narządy biorące udział w tworzeniu dźwięków ludzkiej mowy. Narządy te stanowią część układu oddechowego i jako takie nie są specyficzne tylko dla człowieka. Budowa narządów, które uczestniczą w tworzeniu dźwięków, jest u innych naczelnych bardzo podobna i nie wyjaśnia sama w sobie zjawiska wykształcenia się mowy u człowieka.
Budowa aparatu mowy
W budowie aparatu mowy można wyróżnić trzy grupy narządów:
aparat oddechowy,
aparat fonacyjny,
aparat artykulacyjny.
Aparat oddechowy[
Przez określenie aparat oddechowy rozumie się płuca, przeponę, tchawicę i oskrzela. Płuca dostarczają (w większości przypadków) niezbędnego materiału do tworzenia dźwięków. Patrz też mechanizm przepływu powietrza.
Aparat fonacyjny
Zasadniczą część aparatu fonacyjnego stanowi krtań, zbudowana z chrząstek i mięśni. W krtani znajdują się wiązadła głosowe rozpięte między chrząstką tarczowatą a wyrostkami na ruchomych chrząstkach nalewkowatych. Wraz z przylegającymi fałdami śluzówki tworzą parzyste fałdy głosowe, które dzięki mięśniom mogą zmieniać swoje położenia. Krawędzie tych fałd, które z punktu widzenia procesu fonacji są najważniejszą częścią krtani, to właśnie wiązadła głosowe. Szparę pomiędzy wiązadłami nazywa sięszparą głosową (szparą głośni), a wraz z przyległymi fałdami głośnią.
Ułożenie wiązadeł (fałd głosowych) odgrywa zasadniczą rolę tak w procesie oddychania jak i mówienia. Podczas spokojnego oddychania wiązadła są rozsunięte powietrze swobodnie przepływa. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w czasie artykulacji bezdźwięcznych elementów mowy. W czasie wymawiania dźwięcznych głosek wiązadła na przemian zwierają się i rozwierają się pod naporem wydychanego powietrza. Powietrze pokonując opór stawiany przez wiązadła zaczyna drgać (efektBernoulliego). Obserwowana gołym okiem szpara pomiędzy fałdami głosowymi jest w istocie złudzeniem optycznym spowodowanym bezwładnością oka, które nie jest w stanie zaobserwować szybko następujących po sobie faz zamykania i otwarcia.
Aparat artykulacyjny
Aparat artykulacyjny składa się z narządów, które modyfikują strumień powietrza i obejmuje wszystkie narządy jam przewodu oddechowego znajdujące się ponad nagłośnią(wejściem do krtani). Trzy jamy ponadkrtaniowe - jamę nosową, jamę gardłową i jamę ustna - określa się mianem tzw. nasady.
Narządy znajdujące się w nasadzie, zwane artykulatorami, można podzielić na ruchome i nieruchome. Najważniejsze ruchome narządy to wargi, język, podniebienie miękkie zjęzyczkiem oraz żuchwa, zaś nieruchome to przede wszystkim zęby, dziąsła i podniebienie twarde. Ustawienie artykulatorów decyduje o barwie odbieranej przez nas głoski.
Charakterystyka Głosek
Wszystkie głoski możemy podzielić na następujące grupy, biorąc pod uwagę różne kryteria
głoski dźwięczne |
b, d, g, w, z, ź, ż, l, ł, r, m, n, j , dz, dź, dż + wszystkie samogłoski |
gdy je wymawiamy, drżą wiązadła głosowe |
głoski bezdźwięczne |
p, t, k, f, s, ś, sz, c, ć, cz, ch |
gdy je wymawiamy, nie drgają wiązadła głosowe |
spółgłoski miękkie |
p', b', f' w', ś, ź, ć, ch', dź, m',n', l', j, k', g' |
w kierunku podniebienia wznosi się środek języka |
spółgłoski twarde |
p, b, f, w, s, z, c, ch, dz, n, m, l, ł, k, g, t, d, sz, ż, cz, dż, r |
środek języka znajduje się w innym miejscu |
głoski ustne |
a, e, o, i, b, c, d, k, s, t, w, z i inne (bez nosowych) |
gdy je wymawiamy, powietrze przechodzi tylko przez usta |
głoski nosowe |
ą, ę, m, n, ń, n', m' |
gdy je wymawiamy, powietrze przechodzi przez usta i przez nos |
spółgłoski sonorne |
m, m', n, n', ł, l, r |
to spółgłoski dźwięczne niemające odpowiedników bezdźwięcznych |
Spółgłoska - dźwięk języka mówionego powstający w wyniku całkowitego lub częściowego zablokowania przepływu powietrza przez aparat mowy (kanał głosowy). W czasie wymawiania spółgłosek powstaje szmer, gdy powietrze natrafia na przeszkodę (zwarcie, zbliżenie).
Głoska - najmniejszy element dźwiękowej formy wypowiedzi charakteryzujący się stałym zespołem fonetycznych cech artykulacyjnych i akustycznych. Każda głoska jest fizyczną realizacją jakiegoś fonemu, który może mieć więcej niż jedną realizację.
Miejscem artykulacji nazywamy nieruchomy narząd mowy, przy którym dochodzi do największego zbliżenia lub zwarcia w czasie artykulacjispółgłoski. Sposób, miejsce i narząd artykulacji determinują ukształtowanie kanału głosowego i decydują o barwie dźwięku.
spółgłoski wargowe (spółgłoski labialne) - tworzone przy górnej wardze (jej wewnętrznej lub zewnętrznej stronie),
spółgłoski zębowe (spółgłoski dentalne) tworzone przy górnych zębach,
spółgłoski dziąsłowe (spółgłoski alweolarne) - tworzone przy dziąsłach lub za nimi,
spółgłoski podniebienne (spółgłoski palatalne, twardopodniebienne) - tworzone przy podniebieniu twardym,
spółgłoski miękkopodniebienne (spółgłoski welarne) - tworzone przy podniebieniu miękkim
spółgłoski języczkowe (spółgłoski uwularne) - artykułowane z udziałem języczka
spółgłoski gardłowe (spółgłoski faryngalne) - artykułowane z udziałem tylnej ściany gardła,
spółgłoski krtaniowe (spółgłoski laryngalne) - artykułowane przy pomocy krtani.
Niektóre z wymienionych miejsc artykulacji obejmuje pewien (mniejszy lub większy) odcinek, np. podniebienie twarde, zachodzi więc potrzeba dokładniejszego określania miejsca artykulacji. Używa się wówczas przedrostków przednio-, środkowo-, za- (odpowiednio pre-, medio-, post-) np.
spółgłoski zadziąsłowe (spółgłoski postalweolarne),
spółgłoski przedniopodniebienne (spółgłoski prepalatalne).
Często terminu miejsce artykulacji używa się w szerszym pojęciu, które obejmuje także ruchomy narząd mowy. (Lista wyróżnianych grup spółgłosek ze względu na tak rozumiane miejsce artykulacji, zob. narząd artykulacji.)
W przypadku niektórych spółgłosek mamy do czynienia z podwójnym miejscem artykulacji, np. z artykulacją wargowo-tylnojęzykową. Istnieją też głoski z drugorzędnym miejscem artykulacji. Prócz głównego miejsca artykulacji spółgłoska może być wymawiana:
z dodatkowym udziałem warg (zaokrągleniem ust, labializacja),
z dodatkowym zwężeniem w okolicy podniebienia twardego (palatalizacja),
z dodatkowym zwężeniem w okolicy podniebienia miękkiego (welaryzacja),
z dodatkowym zbliżeniem do tylnej ściany gardła (faryngalizacja).
Przez sposób artykulacji w fonetyce rozumie się sposób, w jaki prąd powietrza przepływa przez kanał głosowy przy artykulacji spółgłosek.
Ze względu na rodzaj przegrody i sposób jej pokonywania (czyli stopień zbliżenia narządów mowy w czasie) wyróżnia się:
spółgłoski zwarte (spółgłoski zwarto-wybuchowe, plozywne)
spółgłoski zwarto-szczelinowe (spółgłoski zwarto-trące, afrykaty)
spółgłoski szczelinowe (spółgłoski trące, frykatywne).
Ze względu na udział jam kanału głosowego (ponad gardłowych) użytych w artykulacji wyróżnia się:
Ze względu na sposób pokonywanie toru ustnego:
Ze względu na rodzaj inicjacji i kierunek przepływu powietrza:
spółgłoski produkowane na bazie powietrza wydychanego się z płuc (spółgłoski wydechowe, płucne)
spółgłoski produkowane na bazie powietrza wdychanego wymagające inicjacji ustnej (welarnej) (tzw. mlaski)
spółgłoski wymagające inicjacji krtaniowej produkowane na wydechu (tzw. spółgłoski ejektywne)
spółgłoski wymagające inicjacji krtaniowej produkowane na wdechu (tzw. spółgłoski implozyjne)