Cechy energii elektrycznej Specyfika rynku energii elektrycznej jest zdeterminowana cechami zjawiska fizycznego w postaci przepływu prądu elektrycznego:

• W systemie elektroenergetycznym - stanowiącym jeden gigantyczny obwód elektryczny złożony ze źródeł (elektrowni) i odbiorników energii (przemysł, odbiorcy komunalni) - produkcja i zużycie energii elektrycznej związane są nierozerwalnie ze sobą w czasie, czyli podaż w każdej chwili musi równoważyć popyt.

• Zapotrzebowanie na energię zmienia się w czasie (w ciągu doby, w poszczególnych dniach tygodnia, w poszczególnych sezonach) i zależy od szeregu czynników prognozowalnych i nieprognozowalnych.

• Specyfika przesyłu energii elektrycznej powoduje niemożność określenia elektrowni, z której energia dopływa do finalnego odbiorcy.

• Energia elektryczna praktycznie nie może być magazynowania. Niedobór energii w systemie elektroenergetycznym musi być natychmiast równoważony przez zwiększenie produkcji elektrowni.

Jednocześnie cechy energii elektrycznej jako nośnika energii oraz powszechność jej wykorzystania w gospodarce decydują o strategicznym znaczeniu, jakie dla kraju ma funkcjonowanie elektroenergetyki.

Geneza powstania rynku energii elektrycznej

Znaczenie, jakie dla kraju ma sprawne funkcjonowanie elektroenergetyki tłumaczy zmonopolizowanie tej gałęzi gospodarki przez Państwo. To i wymienione wcześniej cechy energii elektrycznej są przyczynami trudności we wprowadzaniu w elektroenergetyce mechanizmów rynkowych. Centralne sterowanie elektroenergetyką oraz ustalanie cen energii przez Państwo pociągały za sobą brak efektywności finansowej sektora. Konsekwencją tego był ekonomicznie nieuzasadniony wzrost cen energii oraz brak jasnych perspektyw rozwoju. Zmiana tej sytuacji możliwa była dzięki przejściu elektroenergetyki od funkcjonowania w warunkach monopolu do rozwiniętego rynku energii elektrycznej.

Podstawowe cele utworzenia w Polsce rynku energii to zatem:

• wprowadzenie konkurencji owocującej wzrostem efektywności działania podmiotów energetyki, a w efekcie minimalizacja cen dla odbiorców finalnych,

• zapewnienie podmiotom energetyki przychodów niezbędnych do odtworzenia i rozwoju infrastruktury techniczno - organizacyjnej,

• zabezpieczenie bezpieczeństwa energetycznego kraju.

W warunkach gospodarki rynkowej energia elektryczna przestała być traktowana jako "dobro", którego dostarczenie jest służbą publiczną, a stała się "towarem" będącym przedmiotem handlu.

Warunki niezbędne do funkcjonowania rynku energii

Niezbędnym warunkiem funkcjonowania każdego rynku, a więc także rynku energii elektrycznej jest możliwość swobodnego przepływu towaru ( jakim jest energia elektryczna) pomiędzy jej wytwórcami i odbiorcami. Oprócz samej energii, towarem na rynku energii jest  również usługa jej przesłania od wytwórcy do odbiorcy. W przypadku elektroenergetyki warunek funkcjonowania rynku będzie spełniony w sytuacji, w której każdy uczestnik rynku będzie mógł korzystać na równych prawach z sieci elektroenergetycznej. Swobodny dostęp wszystkich uczestników rynku energii do sieci elektroenergetycznej określa tzw. zasada dostępu stron trzecich do sieci, zwana inaczej zasadą TPA (Third Party Access). Zasada ta oznacza możliwość korzystania z sieci Zakładu Energetycznego bez obowiązku kupowania od niego energii elektrycznej. W praktyce zasada TPA polega na możliwości kupowania energii elektrycznej u dowolnego wytwórcy lub innego podmiotu, zajmującego się handlem energią.

Od 1 lipca 2004 r. teoretyczną możliwość swobodnego wyboru dostawcy energii uzyskali odbiorcy prowadzący działalność gospodarczą (nie będący gospodarstwami domowymi).

W Polsce tylko nieliczni odbiorcy zdecydowali się na zmianę dostawcy energii elektrycznej. Większość odbiorców nadal pozostaje tzw. "odbiorcami taryfowymi" czyli kupuje energię w Zakładach Energetycznych, do sieci których są przyłączeni. Zgodnie z ustawodawstwem unijnym odbiorcy indywidualni, zużywający energię elektryczną na potrzeby swoich gospodarstw domowych uzyskają prawo do swobodnego wyboru dostawcy energii po dniu 1 lipca 2007 r.

Więcej informacji dot. sytuacji odbiorców na rynku energii

Podstawowe produkty na rynku energii: energia i usługa jej dostarczenia do odbiorcy

Wspomniana już specyfika energii elektrycznej powoduje, że jej pobór przez odbiorcę jest nierozerwalnie związany z koniecznością jej przesyłu od dostawcy do odbiorcy. Kupując energię odbiorca zobowiązany jest do pokrycia kosztów:

• zakupu energii u dostawcy,

• przesyłu energii od dostawcy do odbiorcy.

Wprowadzenie mechanizmów rynkowych jest najłatwiejsze w zakresie handlu produktem, jakim jest energia. Odbiorcy kupują energię od dostawcy oferującego najkorzystniejsze warunki jej zakupu.

W celu przesłania zakupionej u wytwórcy energii, odbiorca musi kupić usługę jej przesyłu. W zakresie przesyłu energii odbiorca nie posiadając możliwości wyboru sieci, którymi zostanie przesłana zakupiona energia funkcjonuje w warunkach monopolu naturalnego. Ceny za przesył energii są w tym przypadku kontrolowane przez powołany w tym celu organ administracji rządowej w postaci Urzędu Regulacji Energetyki.

Uczestnicy krajowego rynku energii

Na krajowym rynku energii funkcjonują następujące grupy podmiotów:

• wytwórcy energii (elektrownie),

• podmioty eksploatujące sieć przesyłową (o napięciu 220 kV i 400 kV),

• podmioty eksploatujące sieć rozdzielczą (o napięciu 110 kV i niższym),

• podmioty zajmujące się handlem energią.

Ze względu na zakres działania krajowy rynek energii dzieli się na:

• rynek systemowy,

• rynki lokalne.

Rynek systemowy jest częścią rynku energii, w której handel energią dokonywany jest w obrębie sieci przesyłowych, tj. sieci o napięciach 220 kV i 400 kV. Rynek ten obejmuje obrót około 67 % energii.

Rynki lokalne są częścią rynku energii, w której handel energią dokonywany jest w obrębie sieci rozdzielczych tj. sieci o napięciach 110 kV i niższych.

W celu minimalizacji strat energia przesyłana jest od wytwórcy do odbiorcy sieciami o możliwie najwyższych napięciach. Kupując energię u wybranego dostawcy na rynku systemowym lub rynku lokalnym odbiorca pokrywa koszty przesyłu zakupionej energii sieciami, których napięcia są uzależnione od napięć sieci, do których podłączeni są dostawca i odbiorca energii (siecią przesyłową, siecią rozdzielczą lub sieciami przesyłową i rozdzielczą łącznie).

Segmenty rynku energii

Podstawowe zasady funkcjonowania krajowego rynku energii zawarte zostały w ustawie Prawo Energetyczne oraz związanych z nią aktach wykonawczych. Prawo Energetyczne nie przewiduje szczególnych ograniczeń w kształtowaniu różnych sposobów handlu energią. W chwili obecnej polski rynek energii podzielony jest na trzy zasadnicze segmenty:

• rynek kontraktowy,

• rynek giełdowy,

• rynek bilansujący.

Oprócz tego na polskim rynku energia elektryczna może być kupowana w Kantorze Energii oraz za pośrednictwem Platformy Obrotu Energią Elektryczną POEE.



Zaznaczone na rysunku krzywe odpowiadające ilości energii kupowanej w poszczególnych segmentach rynku energii mają jedynie znaczenie poglądowe.

Handel energią na rynku kontraktowym odbywa się na podstawie kontraktów zawieranych pomiędzy wytwórcami energii, a firmami handlującymi energią oraz odbiorcami energii.

W chwili obecnej na rynku funkcjonują kontrakty długoterminowe zawarte pomiędzy Polskimi Sieciami Elektroenergetycznymi SA, a wytwórcami energii elektrycznej - obejmują one około 65 % krajowego zapotrzebowania na energię.

Na giełdzie energii (Towarowej Giełdzie Energii S.A.) handel energią odbywa się głównie na Rynku Dnia Następnego (tzw. RDN). Notowania na RDN odbywają się codziennie w dwóch sesjach: o godz. 8:30 i 10:30. RDN prowadzony jest na dzień przed dobą, w której następuje fizyczna dostawa energii. Składa się on z 24 godzinowych linii notowań (okresów rozliczeniowych), w których Członkowie Giełdy mogą kupować i sprzedawać energię elektryczną. Uczestnicy RDN wysyłają zlecenia kupna lub sprzedaży dla poszczególnych godzin. Ze zleceń sprzedaży tworzona jest krzywa podaży, a ze zleceń zakupu tworzona jest krzywa popytu.



Ceny transakcyjne na giełdzie wyznaczane są jako ceny równowagi pomiędzy zgłaszanymi niezależnie przez Członków Giełdy zleceniami sprzedaży i kupna energii elektrycznej.

Oprócz RDN na TGE S.A. handel energią odbywa się na Rynku Terminowym oraz Parkiecie Jednodniowym.

Istota Rynku Terminowego polega na prowadzeniu operacji finansowych w oparciu o instrument bazowy jakim jest energia elektryczna bez fizycznej dostawy tej energii.
Kontrakt terminowy finansowy dotyczy przyszłej sumarycznej wartości 1 MWh energii elektrycznej w każdej godzinie terminu wykonania, liczonej po tzw. ostatecznym kursie rozliczeniowym w stosunku do sumarycznej wartości 1 MWh energii elektrycznej w tym samym okresie, liczonej po cenie referencyjnej ustalonej na giełdowym Rynku Dnia Następnego (RDN). W okresie notowań uczestnicy mogą zmieniać swoje pozycje przez dokonywanie kolejnych operacji zakupu i sprzedaży w odniesieniu do tego samego kontraktu.
Rozliczanie pomiędzy stronami dokonywane jest już w okresie notowań, tj. po każdej sesji giełdowej, na której nastąpi zmiana ceny (kursu) kontraktu. Jeżeli kurs spada różnicę ceny dopłaca kupujący na rzecz sprzedającego; jeśli kurs rośnie - różnicę ceny dopłaca sprzedający na rzecz kupującego.
Do obrotu wprowadzone są kontrakty terminowe (futures) na energię elektryczną (bazowe) oraz kontrakty terminowe na energię elektryczną w godzinach od 19 do 21 w dni robocze.

Parkiet Jednodniowy to rynek, na którym następuje obrót energią elektryczną w postaci kontraktów jednodniowych. Prowadzony jest on w formie notowań ciągłych. Sesja trwa w godzinach 12:00-14:00, w kolejne dni robocze od poniedziałku do piątku. Notowania kontraktów, których dzień obrotu przypada w dni świąteczne i weekendy, odbywają się na sesji w dniu roboczym poprzedzającym dzień wolny od pracy. Notowanym instrumentem jest zestandaryzowany kontrakt (PJ), którego Wielkość Nominalna opiewa na 3 MWh w każdej godzinie Dnia Dostawy, najczęściej na 72 MWh, raz do roku 69 MWh i raz do roku 75 MWh (dni zmiany czasu).

Notowania cen na TGE S.A.

Kantor Energii jest elektronicznym system handlu energią elektryczną w formie notowań ciągłych na wszystkie 24 godziny dostawy na "dzień do przodu" lub "dwa dni do przodu". Kantor Energii działając na zasadzie analogicznej do kantorów walut kupuje i sprzedaje energię poszczególnym uczestnikom rynku. Wszystkie transakcje kupna i sprzedaży zawierane są pomiędzy klientami Kantoru a jako właścicielem - firmą JAC EnTra poprzez wybranie przez klienta rodzaju transakcji, godziny dostawy i akceptację oferowanej przez niego ceny.

Notowania cen w Kantorze Energii

Platforma Obrotu Energią Elektryczną POEE umożliwia zakup i sprzedaż energii elektrycznej za pośrednictwem internetowej tabeli ofert. Poszczególni uczestnicy rynku mogą umieszczać na niej swoje ofert zakupu i sprzedaży energii. POEE oferuje możliwość zakupu i sprzedaży energii na dany dzień najdłużej ze wszystkich segmentów rynku energii. Na POEE można dokonać zakupu i sprzedaży energii jeszcze po zamknięciu sesji TGE SA. Handel energią na POEE możliwy jest na okres obejmujący dwa najbliższe lata. W tym przedziale czasowym można kupować i sprzedawać energię elektryczną na okresy: 1, 3, 6 i 12 - miesięczne, tygodniowe, dzienne i godzinne. Handel energią na POEE odbywa się na Rynku Energii Elektrycznej Konwencjonalnej oraz Rynek Energii Elektrycznej Skojarzonej.

Rynek Energii Elektrycznej Konwencjonalnej obejmuje Rynek Terminowy - umożliwiający zawieranie kontraktów na produkty roczne, półroczne, kwartalne, miesięczne oraz tygodniowe, mogące być zarówno pasmami jak i indywidualnie tworzonymi grafikami dostaw energii oraz Rynek Dobowo-Godzinowy - umożliwiający bieżące domykanie portfela zakupów/sprzedaży w poszczególnych godzinach najbliższych kilku dni oraz w standardowych produktach (pasmo dobowe, szczyty, doliny na najbliższą dobę handlową).

Rynek Energii Skojarzonej obejmuje cotygodniowe przetargi na wymianę energii wyprodukowanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła na energię konwencjonalną.

Notowania cen na POEE

Rynek Bilansujący jest rynkiem, na którym operator Systemu Przesyłowego bilansuje różnice pomiędzy transakcjami zawartymi pomiędzy poszczególnymi uczestnikami rynku, a rzeczywistym zapotrzebowaniem na energię elektryczną. Umożliwi on zakup tej ilości energii pobranej przez odbiorców, na którą nie mieli wcześniej zawartych umów (w przypadku tzw. "niedokontraktowania") oraz sprzedaż energii, która została przez odbiorców kupiona, a nie wykorzystania (tzw. "przekontraktowanie").

Notowania cen na Rynku Bilansującym

Formy handlu energią

Forma handlu energią (zwanego w środowisku energetyki "obrotem energią") uzależniona jest od formalno-prawnej podstawy transakcji jej kupna-sprzedaży. Istnieją dwie formy obrotu energią:

• Obrót taryfowy,

• Obrót pozataryfowy.

Zakład Energetyczny, do sieci którego przyłączony jest odbiorca, zobowiązany jest do dostarczenia odbiorcy energii po cenie zawartej w opracowanej przez ZE taryfie. Taryfa ta kontrolowana jest przez URE. Zakup energii na podstawie taryfy dla energii elektrycznej nazywa się obrotem taryfowym.

Jeżeli zgodnie z zasadą TPA odbiorca posiada prawo dostępu do sieci elektroenergetycznej i kupuje energię na rynku kontraktowym, TGE S.A., Kantorze Energii lub za pośrednictwem POEE, mamy do czynienia z obrotem pozataryfowym. W sytuacji tej przedsiębiorstwa eksploatujące sieć przesyłową i sieci rozdzielcze są zobowiązane do przesłania zakupionej przez odbiorcę energii, oczywiście jeżeli jest to technicznie możliwe.

Regulacja rynku energii

Z wprowadzaniem mechanizmów wolnorynkowych do elektroenergetyki wiąże się pojęcie regulacji zapewniającej konieczny poziom interwencjonizmu państwowego w tej strategicznej gałęzi gospodarki. Głównym celem regulacji w energetyce jest zapewnienie prawidłowej gospodarki energią oraz ochrona interesów odbiorców finalnych. Zgodnie z zapisami ustawy Prawo Energetyczne regulacja energetyki wykonywana jest przez Urząd Regulacji Energetyki URE, głównie poprzez stosowanie określonych środków prawnych, koncesjonowanie działalności podmiotów uczestniczących w rynku energii i zatwierdzanie ustalanych przez nie taryf za energię i za jej przesył

---