Młoda Polska:

1890-1918. 1894 - początek epoki, data wydania 2 serii „Poezji” Tetmajera.

1890-1901: modernizm

1900-1907: szczytowa faza MP, śmierć St. Wyspiańskiego

1918: koniec okresu literatury rozwijającej się w czasach zaborów

Charakterystyka epoki:

- kryzys wartości

- zwątpienie w proponowane przez pozytywistów filozoficzne i programy społeczne

- zniechęcenie tendencją, utylitarną literaturą

- fascynacja pesymistyczną filozofią A. Sshopenhauera, kultem siły i estetyką F. Nietzschego i filozofią przyrody H. Bergsona

- poczucie bezsiły, katastrofizm wywołany nadchodzącym końcem wieku (dekadentyzm)

- bunt przeciw mieszczańskiej moralności filistrów

- bunt modernistyczny

- powrót do poetyki i ideologii romantyzmu (neoromantyzm)

- rozwój różnorodnych dziedzin sztuki

Terminy literackie:

- dekadentyzm - schyłek, upadek, bierność w życiu, poeci dekadenci: znużeni, zniechęceni; postawa oparta na przekonaniu, że kultura i cywilizacja nieuchronnie upadnie, utrata wiary w filozofię, prawdy moralne, powód: obawa przed nadchodzącym końcem wieku.

- ekspresjonizm - 1 z nurtów w modernistystycznej lit.; cechuje go: odrzucał realizm, zwracał się ku irrocjalizmowi, koncentrował się na prawdzie i treści, odrzucał kanoniczne piękno, postulował totalną odnowę i przebudowę człowieka i życia.; kontrast, dynamizm, indywidualizacja i subiektywizacja języka, nacechowanie emocjonalne. (Przybyszewski)

- impresjonizm (wrażenie) - opis ulotnych stanów psychicznych, wrażeń, przeżyć, operowanie kolorem, światłem; proza: subiektywizacja narracji, podkreślenie roli podświadomości boh., danie mu cech dekadenckich, monolog wewnętrzny

- modernizm - ukształtował typ artysty-cygana; dążenie zmierzające do zaakcentowania nowości i odmienności dążeń artystycznych i światopoglądowych od wszystkiego, co zaistniało wcześniej, co `stare'.

- naturalizm - kier.literacki; opis środowisk biedoty, ludzi z marginesu społecznego, brutalność opisów, determinizm (Żeromski, Zapolska)

- neoromantyzm - nawiązanie do romantycznej tradycji, tematyki, symboliki narodowej (Wyspiański)

- parnasizm - nawiązanie do tradycji antyku, motywy orientalne, liryka opisowa i filozoficzna

- symbolizm - prąd lit., związ.z mistycznym idealizmem; cechy: wyrażanie „rzeczy niewyrażalnych”: dusza, śmierć, miłość, nirwana; aluzja, wieloznaczność, bogactwo metafor, gra skojarzeń

- synestezja - łączenie różnych zmysłów, przedstawienie doznań właściwych jednemu zmysłowi w kategoriach wrażeń innego zmysłu (jasny dźwięk) (Baudelaire)

- filister - człowiek bez ambicji, wyższych aspiracji, mieszczuch, ograniczony i małostkowy materialista, niewrażliwy na doznania estetyczne.

- kołtuneria - (mieszczuch, filister); cechy: materializm, skąpstwo, wysokie mniemanie o swojej moralności, hipokryzja, ciasne poglądy, dbałość o pozory, egozim.

- dulszczyzna - kwintesencja cech filistra i kołtuna; zakłamanie, obłuda, dbanie tylko o pozory

Filozfia:

F. Nietzsche - twórca teorii nadczłowieka, doskonałego pod wzgl. biologicznym, przeciwnik demokracji i chrześcijaństwa jako religii słabej; wolność należy się tym, którzy mają siłę.

- propaguje kult życia, wiarę w jego sens i skuteczność energicznego działania;

- podstawą wszelkich ocen powinny być jedynie własne kryteria moralne, nie zaś narzucone z zewnątrz;

- głosił, że jedynie słuszną zasadą jest działanie "poza dobrem i złem";

- pogarda dla wszelkiej słabości;

- głosił sens istnienia "nadludzi" - tych, którzy stali się nimi dzięki samodoskonaleniu i wewnętrznej sile, a nie dzięki przynależności do jakiejś nacji;

- moralność nadludzi przeciwstawiał moralności ludzi słabych, za jaką uznawał moralność chrześcijańską;

- wg Nietzschego chrześcijaństwo usprawiedliwia wszelką niemoc i bierność wobec życia,

A. Schopenhauer - (romantyzm), filozofia pesymistyczna: można uniknąć cierpienia, negując wolę życia; istota życia to bezrozumny popęd, człek dąży do szczęścia, ale go nie osiągnie, życie jest pasmem ciernia, można je złagodzić przechodząc w stan nirwany.

- fenomenalizm- wszystko co widzimy jest wytworem naszego umysłu

- metafizyka woluntarystyczna - samowiedza (ludzka świadomość istnienia)- wola, która nami kieruje jest irracjonalna, bezrozumna

- pesymistyczny pogląd na świat

- życie człowieka to męka, stała pogoń za zaspakajaniem potrzeb

- nirwana- zanik bytu indywidualnego, roztopienie się w niebycie

H. Bergson - intuicjonizm - krytyka intelektu, opierał się na intuicji.

„Sztuka dla sztuki” - wyraz sprzeciwu wobec utylitaryzmu w sztuce, spełnianiu przez nią innych funkcji oprócz estetycznych, dzieło miało być doskonałe w swojej formie, a kapłanem sztuki jest poeta.

„Dies irae” (dzień gniewu) - J. Kasprowicz - liryka bezpośrednia i pośrednia; hymn. (ekspresjonizm, katastrofizm)

~Tematem wiersza jest koniec świata, wiersz jest apokaliptyczną wizją końca świata. Dzień Sądu Bożego jest zapowiedziany przez dźwięk trąby. Grozę nadchodzącego wydarzenia opisuje cytat: „Grzech krwią czarną duszę plami”, obraz Chrystusa w cierniowej koronie.

Słowami-kluczami są: grzech, ciemność, płacz, ból - tworzą nastrój grozy i przerażenia.

W Dn. Sądu powstają umarli, morza i rzeki napełniają się krwią, niebo się rozdziela. Z ziemi wychodzą gady, oplatają krzyże mogił. Ludzie, którzy zmierzają na Sąd, są skazani na potępienie i zagładę. Przybywają prorocy, aby ogłosić koniec świata, ale giną w morzu spadających gwiazd. Archanioł wzywa na Sąd Ost., góry zapadają się, rzeki występują z brzegów. Święty Michał pokonuje w walce smoka-szatana i nastaje koniec świata.

Życie człowieka naznaczone jest piętnem grzechu pierworodnego. Człowiek przedstawiony jest jako ofiara nieczułego Boga i potężnego szatana. Cierpienie ludzkie jest niczym nieusprawiedliwione. Poeta stawia pytanie: czy człek musi odpowiadać za zło stworzone przez Boga i będące częścią Jego planu.

Katastrofizm hymnu wyraża się w przekonaniu o nieuchronności i nadciągającej klęski, która oznacza kataklizm totalny, nieodwracalny. Utwór jest wyrazem przekonania, że kresu cywilizacji nie da się uniknąć, człowiek jest samotny, pozbawiony opieki Boga.

~W hymnie tym ukazany został apokaliptyczny obraz końca świata i Sąd Ostateczny. Groza przerażenie, rozpacz, jakie niesie ze sobą ten moment, zostały podkreślone za pomocą symboliki biblijnej, apokaliptycznej. Słowa- klucze w tym utworze to: grzech, krew, ból, łzy, jęk, wina, męka, zbrodnia, grób, śmierć, nicość. Kasprowicz przedstawia ziemię ogarniętą zniszczeniem: płomienie, wicher, kłęby dymu, trzęsienie ziemi, las krzyży, splątane ciała ludzi pogrążonych w agonii, kłębowiska węży, pijawek, rzeka krwi. Poeta operuje estetyką brzydoty, eksponuje elementy rozkładu. Wykorzystuje także kolorystykę charakterystyczną dla poetyki ekspresjonizmu: pojawiają się purpura, czerwień, czerń, a Ewa-pramatka ma jasne (złote) włosy. Te obrazy są zwiastunami nadchodzącej katastrofy, kresu cywilizacji, końca ludzkości (katastrofizm). Dies Irae zawiera również pytanie o grzech i winę. Podmiot liryczny, występując tu w imieniu całej ludzkości, usiłuje dociec, czy człowiek może odpowiadać za zło, które przecież zostało stworzone przez Boga.

„Anioł Pański” - K. Przerwa-Tetmajer

Utwór wypełnia melancholia, beznadziejność, smutek. Aby w pełni oddać nastrój wiersza, poeta zastosował wiele wyrazistych określeń, np. „w wieczornym mroku, we mgle szarej”, „na cmentarzu ciemnym”, „samotna dusza” oraz symboli - rzeka symbolizuje życie zmierzające do śmierci, dusza - cierpiącego człowieka, mrok - beznadziejność i bezsensowność życia, grób młodej dziewczyny - kruchość i krótkotrwałość życia. Słowem kluczowym, ale ukrytym w tym liryku jest właśnie „życie”.

Podmiot liryczny wiersza to osoba dostrzegająca jedynie minusy egzystencji, zastanawiająca się nad sensem życia, które wypełnione jest samotnością i bólem, które jest kruche, skomplikowane i bez sensu, ponieważ prowadzi jedynie do śmierci. Opowiada jak gdyby cztery różne historie, ale wszystkie łączy jedno - smutek, zwątpienie i ból.
Tetmajer wyraził w tym utworze poczucie schyłkowości, które towarzyszyło modernistom. Wielkim walorem tego liryka są zastosowane środki artystycznego wyrazu, które oddają klimat dzieła, a także pobudzają zmysł wzroku i sprawiają, że widzimy to, o czym mówi podmiot liryczny. Osoba mówiąca w wierszu próbuje przekonać odbiorcę o bezcelowości i bezsensowności życia ludzkiego, a także chce pokazać, że człowiek jedynie cierpi, że doskwierają mu ból i samotność.

„Evviva l'arte” (niech żyje sztuka) - K. Przerwa-Tetmajer - liryka filozoficzno-refleksyjna; charakter manifestu młodopolskich artysów.

Tematem wiersza jest apoteoza sztuki i artysty, która jest traktowana jako absolut, wartość najwyższa, równa Bogu. Artysta jest natchniony przez Boga, najważniejsze wartości dla niego to: sława (topos sławy), duma. Autor uwypukla konflikt artyści-filistrowie. Artyści - wytwarzają dobra duchowe, dzieła sztuki. Filistrowie - pozbawieni wyobraźni, przyziemni. Artysta to kapłan sztuki.

Najwyższą wartością pozostaje sztuka (powtarzający się okrzyk)

Podmiot zbiorowy - poeta wypowiada się w imieniu All twórców („my artyści”).

~Tetmajer nawiązuje do młodopolskiej koncepcji wynoszenia sztuki na ołtarze i stawiania artysty ponad innymi ludźmi. Wyraża przekonanie, że choć sztuka nie daje pieniędzy, to jednak pozwala wyzwolić się z więzienia codziennej egzystencji, daje mu możliwość zapomnienia o nędzy i głodzie. Uprawianie sztuki wyróżnia artystę z tłumu, gdyż talent jest znakiem daru Bożego. Bycie artystą jest dla poety powodem do dumy, co uwidacznia się w traktowaniu zwykłych śmiertelników jako ludzi wyraźnie gorszych. Poeta powinien pogardzać przyziemnymi troskami, kłopotami szarego życia. Poezja jest sztuką, religią, całym życiem artysty. Postawa buntu i negacji przeciętności, codzienności.

„Melodia mgieł nocnych” - K. Przerwa-Tetmajer; liryka opisowa

Tematem wiersza są Tatry widziane okiem młodopl poety.

Podmiotem lirycznym jest zjaw. atmosferyczne - mgła, która mówi, myśli psoci, tańczy, bawi się jak małe dziecko. Aby podkreślić piękno przyrody poeta zastosował technikę impresjonistyczną (światło, cień, kolor). Dominuje subiektywny opis przyrody, poeta tworzy ulotny, impresjonistyczny obraz mgieł; czasowniki wyrażające ruch i wyrazy dotyczące dźwięków, kolorów. Pojawia się nuta melancholii, przemijania, czego symbolem jest spadająca gwiazda.

„Deszcz jesienny” - L. Staff

Zwątpienie i rozpacz podmiotu wywołuje w nim smutny, jesienny deszcz, oddający melancholię i stan „chorej duszy”. Tematem wiersza jest opis stanu psychicznego.

Obraz 1:cz.opisowa. senne mary, Obraz 2: podm.lir. wyraża swój smutek i żal, który wynika z doświadczeń całego życia: odejścia i śmierci najbliższych, rozstania.; Obraz 3: obraz ogrosu - symbol ludzkiej duszy, szatan - symbol zła.

Staff tworzy typowy dla liryki młodopl. nastrój smutku, melancholii, poczucia beznadziejności (obrazy deszczu, krople uderzające o szyby); pora dnia, pora roku. Melancholijny jest krajobraz - szare pustkowia, bezdroża; motyw płaczu, smutku. Powtarzający się refren potęguje nastrój przygnębienia, żalu. Przymiotniki, czasowniki, rzeczowniki kojarzące się ze śmiercią, melancholią, nieszczęściem.

Instrumentacja głoskowa: warstwa dźwiękowa, głoski, barwy nadają nastrój dekadencki.

„Przedśpiew” - L. Staff

Wiersz Przedśpiew jest podsumowaniem dotychczasowych przeżyć i przemyśleń Staffa, rodzajem rozliczenia z własnym życiem. Podmiot liryczny jawi się tu jako człowiek doświadczony, wiele przeżył i doznał, wielokrotnie zmuszony by zweryfikować swoje poglądy na świat, zanim skrystalizowała się jego postawa wobec życia i rzeczywistości. Dopiero teraz po tak wielu różnorodnych doświadczeniach życiowych podmiot liryczny może stwierdzić „Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce” (parafraza maksymy Terencjusza). Dopiero z pozycji człowieka, który przeżył i widział wielką radość i przygnębiające nieszczęście, kochał i tracił, obserwował tworzenie i niszczenie, podmiot liryczny odważa się uczyć spokoju, radości, cierpliwości i pokory w obcowaniu ze światem i własnym losem. Wyraźne są tu echa filozofii franciszkańskiej, stoicyzm, estetyzm.

„Jądro ciemności” - J. Conrad

Interpretacja tytułu.

Tytuł Jądro ciemności oznacza środek czarnego kontynentu, a także duszę człowieka żyjącego we współczesnej cywilizacji. `Ciemność' oznacza moralne zło, jakiemu ulec można każdy człowiek. Dotyczy to zarówno Kurtza jak i Marlowa. `Ciemnymi', czyli za zacofanymi i dzikimi, nazywają kolonialiści rdzennych mieszkańców Afryki. Jądro' interpretować można jako sens, istotę, inaczej tajemnicę ludzkiego bytu.
Ciemność to przede wszystkim zło, którego zalążek siedzi w człowieku, dlatego ciemność panuje nie tylko tam w dżungli, ale także na Wyspach, wszędzie Marlow zauważa ciemność. A wyprawa w głąb dżungli to wyprawa w głąb siebie.

- zło istniejące obiektywnie na świecie

- ciemne strony ludzkiej psychiki

- tereny Czarnego Lądu, kolonie Europejczyków

- ogólnie: wszystkie tereny nieznane, nowe, które się odkrywa

„Ludzie bezdomni” - S. Żeromski

Interpretacja tytułu.

Bezdomność dosłowna - Judym, Podborska, on nie posiadał żadnego majątku, ona sprzedała majątek rodzinny by utrzymać siebie i braci; bezdomnymi są także ci, co mieszkają w norach, budach przesiąkniętych stęchlizną brudem.

Bezdomność rzeczywista:

- bezdomni są nędzarze paryscy z domu noclegowego, warszawski proletariat

Bezdomność ideowa:

- Tomasz Judym; polega na tym, że Judym, jako służebnik idei, rezygnuje z możliwości posiadania własnego domu i rodziny. Niezrozumienie przez otoczenie - Judym ma plany, idee, chęci, aby pomagać najbiedniejszym, jednak zostaje niezrozumiany przez środowisko lekarzy.

Bezdomność społeczno-ekonomiczna i polityczna:

- Wiktor - zmuszony opuścić dom, by wyruszyć w siat w poszukiwaniu lepszego życia i uciekając przed prześladowcami ; brak stałości, stabilizacji - Wiktor poszukując lepszej przyszłości wyjeżdża do Szwajcarii poszukując komfortu psychicznego.

Bezdomność polityczna:

- Wacław (brat Joasi) - nie ma możliwości wrócić do ojczyzny

Bezdomność społeczna:

- Joasia - straciła rodziców, odeszła z domu wujostwa, bo nie mogła zaakceptować ich stylu życia.

Bezdomność duchowa:

- Korzecki - zagubiony w świecie (charakter ideowy - dekadenci)

~Bezdomność w sensie braku ojczyzny Polaków żyjących w tamtych czasach.

~Bezdomność w sensie moralnym- wszyscy, którzy byli pozbawieni moralności, etyki, wrażliwości, są nimi ludzie, którym zależało tylko na własnych korzyściach oraz ci, którzy wbrew swojej moralności godzą się na pracę urągającą godności ludzkiej.

~Bezdomność polityczna- Polska pod zaborami, wszyscy ci, którzy włączali się w działalności konspiracyjne, rewolucyjne.

~Bezdomność w sensie egzystencjalnym- wynikająca z poczucia wyobcowania, niemożliwości pogodzenia się ze złem, z niezakorzenieniem się człowieka w świecie.

Cechy powieści:

- albumowy charakter scen

- synkretyzm poetyk: symbolizm (tytuł powieści, inne symbole), naturalizm (opisy dzielnic nędzy), impresjonizm (opis przyrody, „pejzaż wewnętrzny” bohatera

- indywidualizacja językowa

- wielogłos narracyjny (więcej niż 1 narrator; np. pamiętnik Joasi)

- zakończenie otwarte

„Ludzie bezdomni” jako powieść modernistyczna:

epizodyczność, fragmentaryczność, impresjonizm, symbolizm, naturalizm

Tomasz Judym - mimo szlachetnych idei, nie jest postacią w pełni pozytywną. Działa z powodu swego kompleksu niższości, kompleksu człeka ubogiego. Kieruje się emocjami, a nie rozsądkiem: dla lekarzy nie jest partnerem w dyskusji, w rozmowie z kolegami-lekarzami nie używa racjonalnych, konkretnych argumentów, nie umie być rzeczowy, zbyt się angażuje osobiście, nie jest traktowany poważnie. Chce działać sam, nie docenia siły, która tkwi w ludziach ubogich, pragnących wyrwać się z nędzy. Zdobył cenne wykształcenie i doświadczenie, których nie umie wykorzystać w pracy w kraju. Przecenia swe siły, udowadniając słabość i brak konsekwencji działania. Nie potrafi nawet docenić uczucia Joasi. Niszczy je.

Sosna - symbol rozdartego wnętrza Judyma.

Judym jako romantyk:

- idealista- wierzy w utopijną wizję świata, miał swoje ideały

- marzyciel- pragnął za wszelką cenę zrealizować swój plan

- rozdarcie wewnętrzne- chce coś zrobić, ale jednak poddaje się, pragnie miłości, ale chce działać w pojedynkę i sam borykać się z problemami

- uczuciowość i wrażliwość

- nieakceptowanie mentalności świata

- niepogodzenie się z rzeczywistością

- proponowanie innego rozwiązania, sprzecznego z obowiązującym

Judym jako pozytywista:

- ma marzenia, które mają służyć ludzkości

- chce wprowadzenia innowacji

- wierzy w siłę rozumu i pracy

- realizuje hasła pracy u podstaw i pracy organicznej

- praca jest jego powołaniem, szanuje ją i dba o nią, jest ważniejsza od jego szczęścia

„Moralność pani Dulskiej” jako dramat naturalistyczny:

- Prawda życiowa.
- Uprzywilejowanie środowisk najuboższych.
- Prosta i logiczna akcja.
- Większe znaczenie cech osobowościowych bohaterów niż fabuły.
- Indywidualizacja języka.
Komedia nie porusza wielkich problemów filozoficznych czy światopoglądowych, to bardzo dokładny obraz życia, ukazuje prawdziwe oblicze życia, nędzę, choroby, śmierć i strach zwróci na te zagadnienia szczególną uwagę swoich odbiorców; realizmem, wskazujący na degrengoladę i upadek moralny społeczeństwa; brak świata fantastycznego, nierzeczywistego, na rzecz tego, co działo się wokół autorki na co dzień.Zagadnienia, z jakimi stykają się bohaterowie są bardzo przyziemne - od próby samobójczej, poprzez próbę oszustwa konduktora, a na niechcianej ciąży kończąc. Prezentowane przez Zapolską postaci i wnętrza nie są oderwane od rzeczywistości. (Dulska, mimo tego, że jest majętna, chodzi po domu w obdartych ubraniach i z papilotami na głowie).

„Chłopi” - W. Reymont

Reymont pokazuje życie chłopów w ścisłej zależności od pór roku. Szczegółowo przedstawia prace, które wykonywali chłopi o tej porze roku: wykopki, zaprawy na zimę, ugniatanie i kiszenie kapusty, skubanie pierza. Życie mieszkańców wpisane było również w zwyczaje, które wywodziły się z kultury chrześcijańskiej i tradycji. W każde święto, niedzielę, chłopi udawali się do kościoła, obowiązywała tam hierarchia- najbogatsi, najważniejsi siedzieli z przodu, reszta za nimi. Reymont ukazując związek chłopa z cyklem pór roku posługuj się impresjonizmem. Zabieg mitologizacji służy, aby pokazać jak ważną społecznością była lipiecka wieś. Mieszkańcy byli oddzieleni od reszty świata, jedyne miasteczko przy wsi to Tymów. Wieś jest miejscem archaicznym, niezmiennym, bez wpływu cywilizacji.

Dzięki temu Reymont podkreśla pierwotny związek człowieka z naturą. Jest on wieloraki, wszystkie te aspekty kierowane są przez instynkt biologiczny.

Posiadanie ziemi świadczyło o statusie, pozycji, a jej uprawianie było czymś naturalnym, normalnym. W Lipcach wszyscy pracowali, bo praca decydowała o wartości człowieka. Ziemia i praca urastały do rangi świętości (sakralizowanie). Wszyscy obdarzają szacunkiem ziemię, dbają o nią, niejednokrotnie jest to walka brutalna, starsi nie chcą oddawać jej dzieciom, bo posiadać ziemię znaczyło żyć, istnieć, egzystować.

Życie mieszkańców wsi nie jest podporządkowane wydarzeniom historycznym, czy politycznym. Ono płynie, czas się powtarza tak jak pory roku. Reymont przedstawia sens chłopskiego życia wpisując go w treść mitu o wietrznym kołowrocie zdarzeń życia i śmierci. To życie usankcjonowane jest przez prawa religijne, biologiczne, społeczne i kulturowe.

Rola przyrody:

1) Natura determinuje życie całej społeczności - to od pory roku oraz pogody zależy, jaką pracę danego dnia chłop podejmie i czy praca będzie przyjemnością czy udręką (np. z powodu deszczu).
2) Przyroda (pora roku, pogoda, krajobraz) wpływa na ludzi, na ich samopoczucie, nastrój, sposób odczuwania rzeczywistości. Przypomnijmy sobie Jagnę patrzącą za okno i poddającą się obserwowanemu nastrojowi.
3) Natura wyznacza odwieczny rytm życia mieszkańców Lipiec, który nie powinien zostać zaburzony. W powieści przykładem zaburzenia rytmu wyznaczanego przez naturę są nieobrobione pola z powodu nieobecności we wsi mężczyzn.
4) Impresjonistyczne opisy przyrody bywają „uwerturą bądź finałem ukazywanych spraw ludzkich”.

---