SURREALIZM W LITERATURZE, SZTUKACH PLASTYCZNYCH I FILMIE EUROPEJSKIM

Wyjaśnienie terminu
Nadrealizm lub jak niektórzy wolą - surrealizm, oznacza kierunek w sztuce obejmujący wszystko to, co oderwane od rzeczywistości, nadrealne. Słowo zostało zaczerpnięte z języka francuskiego (surrealisme).

Czas trwania
Kierunek ten powstał w 1924 roku, lecz nazwy pierwszy raz użyto już w 1917 roku. Data końcowa jest umowna, ponieważ grupy surrealistów istnieją po dziś dzień.

Zasięg oddziaływania
Choć surrealizm narodził się we Francji, to grupy istniały także (część z nich istnieje do dziś!) między innymi w Belgii, Wielkiej Brytanii, w dawnej Czechosłowacji. Rozwinął się przede wszystkim w literaturze i malarstwie, ale też w filmie i teatrze.
Podobnie jak dadaizm, surrealizm nie znalazł wielu zainteresowanych w Polsce. Są to wczesne wiersze Adama Ważyka, poezje Aleksandra Wata i Jana Brzękowskiego.

Założenia
Na początku nadrealizm oznaczał sprzeciw wobec zastanym konwencjom w sztuce, a dokładniej wobec pięciu „izmów”: klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi, utylitaryzmowi. Z czasem teoretycy nurtu wykrystalizowali swoje poglądy. Pragnęli dotrzeć do rzeczywistości nadrealnej postulując na przykład wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej w malarstwie, co w praktyce oznaczało malowanie szalejącej burzy, próby uchwycenia na sztaludze obrazów ze snu, wizji nawiedzających człowieka podczas nocnych majaków czy halucynacji. Andrzej Zawadzki w rozdziale książki Ilustrowane dzieje literatury. Od antyku do współczesności takimi oto słowami podsumował działalność surrealistów:
”(…) wydobywali „dziwność” przedmiotów, wyrywając je z kontekstu, ukazują w niespodziewanych, niecodziennych zestawieniach. Chwyty te służyły dezautomatyzacji potocznego oglądu rzeczywistości (A. Zawadzki, Dwudziestolecie międzywojenne, [w:] Ilustrowane dzieje literatury. Od antyku do współczesności, Bielsko-Biała 2003, s. 346).”

Poza Francją, surrealizm objął swoim oddziaływaniem inne kraje europejskie oraz USA, Chile, Meksyk - w międzynarodowej wystawie surrealizmu w Paryżu (1938) uczestniczyło 70 artystów z 14 krajów. Najważniejsi przedstawiciele: H. Arp, G. de Chirico, M. Duchamp, S. Dali (twórca tzw. metody paranoiczno-krytycznej), M. Ernst, R. Magritte, J. Miró, F. Picabia, Y. Tanguy. W Polsce surrealizm nie wystąpił w czystej formie, po II wojnie światowej najbardziej zbliżyli się do niego K. Mikulski i J. Krawczyk.

Natomiast priorytetem w literaturze dla surrealistów stało się spenetrowanie sfery nieświadomości, w której postrzegali siłę kierującą postępowaniem człowieka, niezależną od jego woli. Ogromną rolę twórczą przypisywali niepohamowanej wyobraźni, uwolnionej od zasad logiki. To ona jedyna miała pokazywać prawdę o człowieku i o świecie, odkryć ich tajemniczą stronę.

Negując dotychczasowe kategorie czasu, przestrzeni, dotychczasowe sposoby postrzegania rzeczywistości, za najważniejszą wartość uważali wolność: Jedyne słowo wolność podnieca mnie jeszcze.

Formy wyrazu w literaturze
Głównymi formami wyrazu w literaturze surrealizmu były:
- Czarny, absurdalny, groteskowy humor,
- Tworzenie tekstów według zasady tzw. pisania automatycznego, czyli wyrwanego spod kontroli logiki zapisu myśli, według recepty Bretona: „Piszcie prędko, bez żadnego z góry obmyślonego tematu, na tyle prędko, aby nie pamiętać ani nie mieć pokusy przeczytania tego, co się już napisało. Pierwsze zdanie przyjdzie samo, w każdej bowiem chwili, w każdej sekundzie jakieś zdanie obce naszej świadomości szuka sobie przez nas ujścia”
- Zerwanie z logicznym następstwem słów,
- „gra wyobraźni”,
- Poetyka snu

Przedstawiciele
Teoretykami kierunku byli przede wszystkim:
- Guillaume Apollinaire, francuski poeta polskiego pochodzenia (naprawdę nazywał się Apolinary Ostrowicki), jeden z głównych przedstawicieli francuskiej awangardy poetyckiej, o którym mówi się, że zmienił obraz współczesnej poezji, „ojciec” kierunku, autor słów: człowiek, chcąc naśladować chód - wymyślił koło.

- Poeta i filozof Andre Breton - był teoretykiem nurtu, rozczarowany dadaizmem, współtworzył postulaty wielu manifestów (np. Manifestu surrealistycznego z 1925 czy Drugi manifest surrealizmu z 1930 roku) roku oraz pismo "Rewolucja surrealistyczna", wydawane od 1924.

Do najwybitniejszych surrealistycznych poetów zaliczamy:
- Philippe Soupault,
- Louis Aragon,
- Paul Éluard,
- Michel Leiris,
- Benjamin Péret,
- Tristan Tzara,
- Hans Arp,
- René Char,
- Aimé Césaire.

W Polsce pewne elementy surrealizmu pojawiły się w twórczości kierunków awangardowych, np. w poezji J. Brzękowskiego, A. Ważyka, J. Czechowicza, grupy Żagary, a także K.I. Gałczyńskiego. W okresie międzywojennym surrealizm wywarł znaczny wpływ na obyczajowość, modę, styl rozrywki i reklamy widoczny do dziś.

Geneza
Nadrealizm na początku dotyczył tylko literatury, z czasem rozszerzając się także na inne dziedziny sztuki (plastykę, film, teatr, a nawet muzykę).

Pierwszy raz tego terminu, oznaczającego wówczas sprzeciw wobec pięciu „izmów” (klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi, utylitaryzmowi) użyto w 1917 roku. Zrobił to Guillaume Apollinaire.

Gdy osiem lat później surrealiści zadeklarowali już swoje poglądy, wydając w 1925 roku Manifest surrealistyczny, rozpoczął się okres głośnych wystaw, kontrowersyjnych wystąpień, czas, który w historii literatury nazywany jest latami powrotu do poetyki snu.

Działalność surrealistów nie ograniczała się tylko do malowania obrazów czy pisania poezji. Artyści stworzyli przełomowe jak na owe czasy Biuro Poszukiwań Surrealistycznych, które od 1924 roku stanowiło rodzaj poradni dla wszystkich tych, którzy byli zainteresowania tworzeniem w duchu poetyki surrealistycznej lub tych, którzy mieli jakieś wątpliwości.

Inspiracje

Jeśli chodzi o malarstwo, surrealiści czerpali wzorce, natchnienie i inspiracje z dzieł niderlandzkiego artysty Hieronima Boscha, żyjącego na przełomie XV i XVI wieku, autora takich ważnych dla historii sztuki, przepełnionych symboliką dzieł, jak Siedem grzechów głównych, Ogród ziemskich rozkoszy (tryptyk) czy Adoracja dzieciątka.

Ponadto korzystali oni z doświadczeń dadaizmu, który według niektórych badaczy XX-wiecznych nurtów ugruntował podłoże dla zaistnienia kierunku oderwanego od rzeczywistości, pełnego onirycznych skojarzeń, sennej symboliki.

W literaturze natomiast ich uwagę skupiał (prócz symbolisty i skandalisty Arthura Rimbauda) francuski poeta Comte de Lautréamont, uważany przez Mieczysława Jastruna za jedynego romantyka francuskiego. Był autorem ważnego dla surrealistów dzieła, książki Les Chants de Maldoror (Pieśni Maldorora), która od momentu opublikowania (1869 rok) zainspirowała dwudziestoparoletnich wówczas późniejszych teoretyków i praktyków kierunku. Podczas pracy nad swoim pierwszym i najważniejszym dziełem de Lautréamont wzorował się na Wielkiej Improwizacji z dramatu Dziady Adama Mickiewicza. Dla wyrobienia sobie własnego zdania na temat tej pozycji, którą Andre Breton w 1938 roku nazwał klatką z azbestu zamykającą serce rozżarzone do białości, poniżej umieszczono fragment z omawianego, inspirującego surrealistów dzieła:
„A tam, na widnokręgu, cóż to za istota, która ma odwagę zbliżać się do mnie, bez trwogi, wśród skoków ukośnych i udręczonych; jakie dostojeństwo i zarazem pogodna słodycz! Spojrzenie ma łagodne, ale głębokie. Jej ogromne powieki igrają z podmuchami wiatru i zdają się żyć. Stwór nie znany mi. Gdy wpatruję się w te potworne oczy, moje ciało drży, pierwszy raz, odkąd ssałem suche piersi istoty nazywanej matką. Dokoła niego widać jakby aureolę olśniewającego światła. Kiedy przemówił, wszystko w przyrodzie umilkło, wstrząśnięte długim dreszczem. Skoro podoba ci się przyjść ku mnie, przyciągającemu cię niczym magnes, nie protestuję. Co za piękna istota! Przykro mi to mówić. Musisz być kimś potężnym, masz bowiem twarz więcej niż ludzką, smutną jak wszechświat, piękną jak samobójstwo.”

Aby zbadać sferę podświadomości, w której doszukiwali się owej tajemniczej siły, kierującej postępowaniem człowieka, literaci często poddawali się hipnozie, uczestniczyli w seansach mediumicznych. Na porządku dziennym było także pisanie tzw. pismem automatycznym, czyli zapisywanie na kartce tego wszystkiego, czego życzy sobie osoba pochodząca z zaświatów, kontaktująca się z osobami żyjącymi na piśmie poprzez medium. Andrzej Zawadzki ten sposób zapisu opisuje słowami: „Technika tzw. zapisu automatycznego pozwalała natomiast na zapisywanie fraz i zdań pojawiających się w umyśle zupełnie przypadkowo, pozbawionych logicznego związku oraz wyrwanych spod kontroli rozumu. Surrealiści dopatrywali się w nich nowego piękna poetyckiego (A. Zawadzki, Dwudziestolecie międzywojenne, [w:] Ilustrowane dzieje literatury. Od antyku do współczesności, Bielsko-Biała 2003, s. 346).”

Przede wszystkim jednak surrealiści, opiewający rolę niepohamowanej wyobraźni, odpowiedzi na dręczące ich pytania poszukiwali w rozwijającej się w owym czasie psychoanalizie. Zaczytywali się w dziełach Carla Gustava Junga i Zygmunta Freuda, który to po spotkaniu z Salvadorem Dalí w 1938 roku w liście do Stefana Zweiga napisał kąśliwą uwagę: jestem wciąż skłonny uważać surrealistów [...] za stuprocentowych wariatów.

Manifesty surrealistyczne
Surrealiści, jak i inne grupy zrzeszające przedstawicieli XX-wiecznych awangardowych nurtów i kierunków literacko-artystycznych, prezentowali swoje poglądy w licznych manifestach, publikowanych jako artykuły w gazetach, lub wydawanych oddzielnie - jako osobne pisma, plakaty czy ulotki. Oto najważniejsze z nich:
- 1919 - Philippe Soupault i Andre Breton ogłaszają pierwszy tekst surrealistyczny, manifest napisany tzw. pismem automatycznym Pola magnetyczne (Les champs magnétiques). Tekst jest napisany prozą poetycką i dzieli się na dwie części: pierwsza to wiersz zatytułowany Uczucia są bezinteresowne, druga z kolei, napisana w formie dialogu, to Bariery.

- 1920 - Tristan Tzara publikuje Manifest o miłości słabej i miłości gorzkiej.

- 1925 - Andre Breton ogłasza najważniejsze dzieło programowe surrealistów dotyczące literatury - Manifest surrealizmu. Tekst został wydany wraz z prozą poetycką Rozpuszczalna ryba. Dotyczy takich zagadnień, jak funkcje i znaczenie twórczej wyobraźni oraz marzenia sennego, idea automatycznego pisania, nobilitacja roli przypadku w tworzeniu dzieła (na potwierdzenie tego przedstawia swoje „poematy” stworzone z przypadkowych fragmentów tytułów gazet, np. Na odosobnionym folwarku z każdym dniem pogarsza się to co przyjemne, lub Uważajcie na tlejący ogień w modłach o dobrą pogodę i Wędrowny śpiewak gdzie go szukać? w pamięci w domu na balu żarliwych), „krytyka realizmu, negacja dorobku pozytywizmu, zaprzeczenie pozytywnej roli powieści, która - jak sam pisze - zawiera opisy będące po prostu nagromadzeniem katalogowych obrazków; autor pozbywa się ostatnich skrupułów i korzysta z okazji, aby mi podrzucić widokówki, licząc na to, że zjedna mnie komunałami.”

- 1925 - Biuro Poszukiwań Surrealistycznych wydało Deklarację Biura Poszukiwań Surrealistycznych, w której uzupełniono niektóre poglądy zawarte w Manifeście oraz stwierdzono, że surrealizm nie jest nowym czy też ułatwionym środkiem wyrazu ani nawet metafizyką poezji. Jest natomiast sposobem całkowitego wyzwolenia ducha.

- 1925 - surrealiści opublikowali List do rektorów uniwersytetów europejskich, który miał być intelektualną prowokacją i zmusić władze uniwersyteckie do podjęcia dialogu.

- 1929 - teoretycy ruchu publikują Ankietę na temat miłości, w której wykładają surrealistyczne rozumienie uczucia (tekst Ankiety można przeczytać w wydanej w 1976 roku w Warszawie książce Surrealizm. Teoria i praktyka literacka. Antologia, zredagowanej przez Adama Ważyka). Nazywają miłość jedynym uczuciem, które potrafi każdego człowieka choćby na chwilę pogodzić z ideą życia. Prócz tego, osobom posiadającym dar rozumienia dramatu miłości stawiają cztery pytania dotyczące nadziei, poświęcenia, rozłąki oraz wiary w zwycięstwo wspaniałej miłości nad plugawym życiem czy plugawego życia nad wspaniałą miłością.

- 1930 - Andre Breton w kwartalniku "Rewolucja Surrealistyczna" publikuje Drugi manifest surrealizmu (Second manifeste du surréalisme), w którym uzupełnia braki tekstu z 1925 roku. Można tam znaleźć między innymi stwierdzenie, że surrealizm bez lęku uznaje za swój dogmat bunt absolutny.

- 1932 - Andre Breton kończy tekst Funkcja poety.

- 1935 - Andre Breton oddaje do druku artykuł Surrealistyczna sytuacja przedmiotu.

- 1937 - Andre Breton wzbudza kontrowersje tekstem Piękno będzie konwulsyjne albo go wcale nie będzie.

- 1941 - Andre Breton oddaje do druku Genezę i perspektywy artystyczne surrealizmu - tekst zawierający wnioski wynikłe z rozmyślań na temat malarstwa oraz roli awangardy w sztuce. Odnajdziemy tam bardzo ciekawy fragment, traktujący o znaczeniu i charakterze lustra:

„Zapytałem go (ślepego od urodzenia), co rozumie przez lustro: "To maszyna - odpowiedział - która uwydatnia rzeczy daleko od nich, jeżeli są odpowiednio w stosunku do niej umieszczone. To tak, jak moja ręka; nie muszę kłaść jej obok przedmiotu, by go wyczuć"... A czym są, pana zdaniem, oczy" zapytał pan de... "Jest to - odpowiedział ślepy, organ, na który powietrze działa, jak laska na moją rękę". Ta odpowiedź nas zdumiała i kiedy patrzyliśmy się jeden na drugiego, pełni podziwu: "To tak dalece prawdziwe - ciągnął ślepy - że kiedy umieszczam rękę między waszymi oczami a przedmiotem, moja ręka jest dla was obecna, ale przedmiot - nieobecny. Tak samo się dzieje, kiedy szukam swoim kijem jakiejś rzeczy, a natrafiam na inną".”

- 1942 - Andre Breton publikuje trzy ważne teksty: Samoukowie zwani "naiwnymi"; Prolegomenę do trzeciego manifestu surrealizmu albo nie oraz Sytuację surrealizmu między dwiema wojnami.

- 1953 - Andre Breton kończy manifest Surrealizm w swoich dziełach żywych (Du surréalisme en ses œuvres vives), w którym podsumowuje dotychczasowe działania surrealistów, poddaje analizie i interpretacji część ich teorii. Na przykład o roli kobiety w surrealizmie pisze w sposób niezwykle pochlebny: W surrealizmie kobieta była kochana i czczona jako wielka obietnica, ta, która trwa po spełnieniu.

Organem prasowym surrealistów było "La Revolution Surrealiste", czasopismo wydawane w latach 1924-1929.

Surrealizm w filmie
Nurt surrealistyczny zapoczątkowała francuska awangarda filmowa utworem L. Buńuela i S. Dalego Pies andaluzyjski (1928). Film stał się manifestem kierunku, który czerpał symbolikę z freudyzmu, występując zarazem przeciwko normom obyczajowym burżuazji.
Czołowym przedstawicielem surrealizmu filmowego był L. Buńuel, autor filmów: Los olvidados (1950), Zbrodnicze życie Archibalda de la Cruz (1955), Anioł zagłady (1962), Dyskretny urok burżuazji (1972). Przedstawicielami odmiennego, łagodnego nurtu surrealizmu filmowego byli: M. Ray, współpracujący z poetą R. Desnosem (Gwiazda morska i Tajemnica zamku D, 1928), G. Dulac (Muszelka i pastor, 1928),

J. Cocteau (Krew poety, 1930, Testament Orfeusza, 1960).

Nadrealizm (surrealizm) - kierunek artystyczny powstały pod wpływem dadaizmu. Jego założenia przedstawił Andre Breton w manifeście surrealizmu. Surrealiści, podobnie jak dadaiści, opowiadali się za wolnością twórczą oraz odrzuceniem realizmu i racjonalizmu. Dążyli do wyzwolenia wyobraźni oraz psychiki i, próbując dotrzeć do podświadomości, sięgali do oniryzmu i psychoanalizy. Posługiwali się absurdem, groteską, nonsensem; wprowadzili kolaż i dekalkomanię. W literaturze opowiadali się za tzw. pisaniem automatycznym (strumień świadomości). Najwybitniejszym przedstawicielem surrealizmu w malarstwie jest Salvador Dali.

Informacje ze Słownika Literatury XX wieku (to czego wcześniej nie było ):

SURREALIZM

- ruch awangardowy obejmujący literaturę, sztuki plastyczne, film i teatr

- pierwszy ważny utwór: dzieło zapisu automatycznego (ecriture automatique) A. Bretona i Ph. Sopaulta „Pola magnetyczne”- ciąg zdań oddający cechy niekontrolowanego strumienia świadomości (zachowali tradycyjną składnię)

- w 1921r. Breton zrywa z grupą dadaistów skupioną wokół T. Tzary i odtąd zaczyna się tworzyć grupa surrealistyczna pod przewodnictwem Bretona, będącego aż do swojej śmierci (1966) głównym teoretykiem surrealizmu

- ważne w kształtowaniu tego ruchu były czasopisma, które pokazały, że obejmuje on różne dziedziny życia umysłowego: „Minotaure”, „L'art. Contemporain- Sztuka Współczesna”

- idee surrealizmu tworzyły się w opozycji do społeczeństwa burżuazyjnego; w sztuce wyraża się to opozycją przeciw mimetyczności i logice opartej na przyczynowości

- podstawowe pojęcie to wolność rozumiana jako wolność wyobraźni i możliwość wyrażenia człowieka

- definicja Bretona z „Manifestu surrealizmu”- „Surrealizm. (…) Czysty automatyzm psychiczny, który ma służyć do wyrażania bądź w słowie, bądź w piśmie, bądź innym sposobem rzeczywistego funkcjonowania myśli. Dyktowanie myśli wolne od wszelkiej kontroli umysłu, poza wszelkimi względami estetycznymi czy moralnymi”

- filozofia: surrealizm opiera się na wierze w nadrzędną rzeczywistość pewnych form skojarzeniowych dotąd lekceważonych, we wszechpotęgę marzenia, w bezinteresowną grę myśli; dotrzeć do nie sfałszowanych pokładów „człowieka wewnętrznego” można tylko uwalniając wyobraźnię, jej wzorem staje się świat marzeń sennych, ale także wynurzenia chorych psychicznie i zaskakujące skojrzenia dziecięce

- najważniejsze tematy stanowiące centra wyobraźni surrealistycznej: sen (szaleństwo), kobieta (erotyzm), miasto; i to pojawia się w utworze „Nadja” (1928) Bretona

- fascynacja sztuką fantastyczną- bo dążą do uwolnienia wyobraźni

- czarny humor, kicz, powieść grozy

- w Polsce: nie było grupy typu surrealistycznego, tylko przejawy wyobraźni surrealistycznej w poszczególnych dziełach literackich. Tendencje surrealistyczne wiązały się początkowo z artystyczną krytyką modernizmu, symbolizmu, Młodej Polski i w tej postaci pojawiły się w twórczości futurystów (A. Wat, A. Stern) i awangardy tzw. warszawskiej (A. Ważyk). Zbliżenie do surrealizmu (bez kontaktu z nim) przejawiło się w pastiszowym wobec stylu modernistycznego „JA z jednej strony i JA z drugiej strony mojego mopsażelaznego piecyka (1920)” Wata, będącym rodzajem poetyckiego transu wykazującego cechy zarówno prowokowanego snu, jak i pisania automatycznego. Kojarzenie obrazów jakby na sposób poetyki snu i montażu kina charakteryzuje wczesną poezję Sterna, Ważyka i Brzękowskiego. W poemacie „Ślub Krzysztofa” (1926) Ważyka ciąg surrealistycznych zdarzeń i obrazów podporządkowany został logice miasta jako przestrzeni rządzonej przez przypadek i grę. Tendencje surrealistyczne, zwane też w Polsce nadrealistycznymi, wyrażają się najsilniej w zaprzeczeniu logiki przyczynowo-skutkowej. Asocjacjonizm, metody cięć filmowych wykorzystał w poezji Brzękowski. W jego twórczości pojawiają się centra-tematy surrealistów: film, erotyzm, miasto, sen. K.I. Gałczyński w „Balu u Salomona” wykorzystał zapis strumienia skojarzeń.

---