DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE (MIĘDZYWOJNIE)
CZAS APOKALIPSY SPEŁNIONEJ

1. Pierwsza epoka porozbiorowa w Polsce po 123 latach niewoli
   

Nazwa: okres pokoju między dwoma wojnami światowymi.

Czas: 11.11.1918 – 1.9.1939 r.

1. Tło polityczne i społeczno-obyczajowe:

a) lata dwudzieste: nastroje optymizmu, euforii, rozwoju sztuk,

b) lata trzydzieste: powrót nastrojów katastroficznych (1929 – kryzys gospodarczy, krach na giełdzie amerykańskiej 1933 – dojście Hitlera do władzy; gwałtowny rozwój systemów totalitarnych: bolszewizm, stalinizm [Rosja], faszyzm [Niemcy, Włochy, Hiszpania], hitleryzm [Niemcy]).

~*~ Po I wojnie światowej Europa zmieniła swój polityczny krajobraz, powstały nowe państwa, np.: Polska, Czechosłowacja, kraje nadbałtyckie: Łotwa, Litwa ~*~

1. Psychologia epoki.

1. FREUDYZM (Zygmunt Freud – twórca psychoanalizy):

- Freud postawił kontrowersyjną wymierzoną w świadomość mieszczańską początków XX w. tezę, iż wszelkie ludzkie kompleksy, psychozy, mają swe źródło w PODŚWIADOMOŚCI CZŁOWIEKA i zazwyczaj wiążą się z tzw. sferą LIBIDO – brak zrealizowania się w sferze seksualno-erotycznej.

- jego badania wywołały poruszenie, badał ludzi w czasie hipnozy, ich sny, z tej ukrytej dla rozumu sfery starał się poznać prawdę o człowieku (jego lękach, problemach duchowych).

- podzielił ludzką psychikę na trzy sfery:

a) ID – najbardziej utajniona, dzika, pierwotna sfera popędów, nad którą człowiek w ogóle nie panuje, jest poza kontrolą,

b) EGO (JAŹŃ) – zespół cech charakterystycznych dla nas, postawy człowieka, na które człowiek ma wpływ, może je kształtować, może się zmieniać, dostrzega wady,

c) SUPEREGO (SUPERJAŹŃ) – sfera wysublimowanej wrażliwości na sztukę, piękno, talent, geniusz, rozwinięta jest u tych najbardziej utalentowanych, wybitnych jednostek.

1. BEHAWIORYZM (John Watson) – opozycyjna wobec freudyzmu teoria, bo zamiast na podświadomości i wnętrzu człowieka, skupiała się na obserwacji zachowania i odruchów zewnętrznych, w tym szukając wiedzy na temat ludzkich kompleksów, lęków, itp.

1. Filozofia epoki.

1. KATASTROFIZM (Oswald Spengler):

- społeczeństwo przechodzi różne etapy rozwoju: narodziny, wzrost, schyłek, śmierć,
- charakterystyczne dla kultury są: naturalność, religijność, uznanie dla wyższych wartości i idei, otwartość na zmiany,

- charakterystyczne dla cywilizacji są: sztuczność, areligijność, materializm, kult rozumu, agresja prowadząca do wojny,

- kultura europejska w fazie cywilizacji musi upaść, by potem odrodzić się na now,

- sztuka Zachodu wygasa.

1. BERGSONIZM (Henri Bergson):

- intuicja jako narzędzie poznania,

- koncepcja pędu życiowego – istnienie kosmicznej siły przenikającej przez żywą i wciąż przekształcającą się naturę.

1. EGZYSTENCJALIZM (Albert Camus, Franz Kafka, S. Kirkegaard, J.P. Sartre):

- zajmuje się istotą ludzkiego życia, bytu,

- człowiek w życiu jest samotny i musi walczyć o swoje,

- A. Camus: życie jako sytuacja absurdalna, a człowiek rodzi się po to, żeby umrzeć; więc po co żyjemy?; człowiek = Syzyf, życie = syzyfowa praca

• NURT TEISTYCZNY – wiara jako ważny czynnik budowania postawy moralnej; przerodził się w PERSONALIZM

• NURT ATEISTYCZNY – Boga nie ma, w centrum świata jest człowiek (antropocentryzm, humanizm) – odważny, ma wpływ na swoje życie, ale z losem nie wygra.

1. Teoria względności Alberta Einsteina.

- badał czas i przestrzeń – na tej podstawi opracował tę teorię,

- założył, że czas i przestrzeń to wartości płynne, nie stałe, bez granic,

- może w naszym świecie przenikają się różne czasy i przestrzenie,

- jesteśmy narażeni na brak wartości,

- NIC NIE JEST PEWNE, WSZYSTKO JEST WZGLĘDNE.

• ROZBICIE ATOMU – elektrony w atomie są ciągle w ruchu, rzeczywistość chaotyczna, niestabilna; odkrycie, że wszystko cały czas jest w ruchu.

1. Sztuka XX-lecia międzywojennego:

1. CECHY:

- odrzucenie realizmu i naturalizmu na rzecz abstrakcji i deformacji rzeczywistości,

- przerost formy nad treścią,

- bunt przeciwko tradycji, konwenansom, łamanie reguł gramatyki, estetyki, szokowanie, np. manifest futurystów pt. „Nuż w bżuhu”

- programofobia – skłonność do tworzenia manifestów,

- rozwój sztuki awangardowej

• awangarda – szokowanie, eskcentyczność, wywodzi się z terminologii wojskowej i oznacza „straż przednią”; w sztuce XX wieku oznacza zerwanie z tradycją i ustalonym kanonem piękna; nowoczesność, postępowość, modernizm.

b) KIERUNKI W SZTUCE:

A. ABSTRAKCJONIZM [Wasily Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz]:
- zerwanie z naturalizmem,
- nowe formy: linia-plama, pion-poziom,
- odejście od rzeczywistości,
- zrezygnowanie z naśladowania natury,
- odejście od przedmiotu, chęć wyeliminowania go z dzieła.

B. KUBIZM [Pablo Picasso, Juan Gris]:
- odejście od malarstwa tradycyjnego,
- odejście od perspektywy, światłocienia,
- posługiwanie się bryłą, kształty jako figury geometryczne.

C. FUTURYM [Umberto Boccioni, Filippo Tomaso Marinetti]:
- zwrot ku przyszłości,
- bunt przeciwko dziedzictwu kulturowemu,
- aktywizm, rozpęd działania,
- chwalenie odwagi,
- poparcie wojen, tworzenie manifestów,
- mizoginizm – uprzedzenie, nienawiść w stosunku do płci żeńskiej.

D. SURREALIZM [Salvador Dali, Joan Miró, Marc Chagall]:
- sprzeciw wobec realizmu,
- wartość snu, iluzji, wyobraźni,
- nawiązanie do freudyzmu,
- ukazywanie oryginalności świata.

E. EKSPRESJONIZM [Wasily Kandinsky, Egon Schiele, Emil Nold, Jerzy Hulewicz]
- ostre kolory, emocje, dynamiczna kompozycja,
- zamalowywanie kontrastów,
- zamazywanie konturów,
- podniosły styl, hiperbolizacja,
- subiektywny obraz rzeczywistości.

F. DADAIZM [Marcel Duchamp, Max Ernst, Jan Miró]:
- reakcja na bezsens wojennej rzezi,
- nowe techniki kolażu/fotomontażu,
- wykorzystywano np. skrawki gazet, przedmioty codziennego użytku,
- manifesty, szokowanie publiczności m.in. wystawami, tzw. READY MADES – pospolite obiekty podniesione do rangi dzieła sztuki.

G. FORMIZM [Stanisław Ignacy Witkiewicz, Leon Chwistek]:
- zdeformowane, geometryczne kształty,
- ważniejsze było „jak”, a nie „co”,
- mocny kontrast światłocieniowy,
- grube kontury,
- fascynacja nowoczesnością,
- programofobia,
- sympatyzowali z futurystami

H. FOWIZM [Rene Margite, Georges Braque, Andre Derain, Henri Matisse]:
- dwuwymiarowa płaszczyzna,
- jaskrawe i kontrastowe barwne plamy,
- przedstawienie jakości emocjonalnej przedmiotów,
- wyolbrzymienia,
- brak perpsektywy,
- wyraz dzikości, fascynacja dzikością i prymitywizmem.

1. Grupa poetycka SKAMANDER.

- tworzyli ją: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński,
- satelitami byli: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Kazimiera Iłłakiewiczówna,
- ojciec duchowy: Leopold Staff (nie należał do ugrupowania),

- nazwa wywodzi się z antyku – imię bożka mitologicznego, opiekuna rzeki Skamander opływającej Troję,

- uważali się za bezprogramowych, ale ich twórczość miała wyraźne cechy wspólne,
- chcieli cieszyć się wolnością, ich poezja jest optymistyczna, odrzuca motywy tyrtejskie, nastawiona na cieszenie się codziennością i zwyczajnością, „carpe diem” – epikureizm,
- A. Słonimski napisał: „Zrzucam z ramion płaszcz Konrada”

a) „DO KRYTYKÓW” JULIAN TUWIM – manifest Skamandrytów:

- podm. lir. to poeta, artysta, zwykły, normalny człowiek,
- liryka bezpośrednia, zwrotu do adresata – zwrot do krytyków,
- kieruje do nich swój światopogląd,
- w większości dzieł pojawia się motyw wiosny – symbol wolności, narodzin, odradzania się,
- zafascynowanie urbanizacją w dobie XX wieku oraz rozwojem technologicznym, wynalazkami,
- ekspresjonizm: radość, emocje, cieszy się wszystkim, rozpiera go euforia, entuzjazm, „carpe diem” – cieszy się codziennością,
- prosty język, potoczny, kolokwializmy,
- zwrot do krytyków jest ironiczny, oni są poważni, a on izoluje się od nich,
- czeka na ich oceny, ale nie przejmuje się nimi, jest człowiekiem wolnym,

b) „HEROSTRATES” JAN LECHOŃ – rozliczenie z przeszłością:

- „ja” liryczne, „ty” liryczne to Polacy,
- funkcje: perswazyjna, ekspresywna, impresywna,
- liryka apelu do społeczeństwa,
- emocje autora, liczne wykrzyknienia,
- chce zobaczyć codzienność, cieszyć się, radować,
- odrzuca mity romantyczne,
- buntuje się przeciw martyrologii,
- z ironią mówi o symbolach narodowych (romantycznych) („Zabijcie go!”, „Ja tobie rozkazuję!”, „Pokruszcie na kawałki gipsowe figury!”),
- nie boi się krytyki,
- arogancja – ma dość powrotów do przeszłości,
- entuzjazm życia, „carpe diem”,
- „Niechaj wiosnę – nie Polskę zobaczę”,
- tytuł: podpalenie świątyni/tradycji, przeszłość trzeba wykreślić z rejestru jak Herostratesa.

• MARIA PAWLIKOWSKA-JASNORZEWSKA *

a) Tomik „Pocałunki” składa się z krótkich aforystycznych wierszy, jednak o bardzo gęstej intensywnej zawartości treściowej (minimum słów, maksimum treści); jest to słownik, leksykon wyrażeń związanych ze sferą uczuć; tytuł to wprowadzenie do refleksji na temat znaczenia słowa w owym tytule, pojęcie – definicja

b) „MIŁOŚĆ”:
- miłość to pojęcie abstrakcyjne,
- koncept, pomysł na definicję,
- wiersz to być może peryfraza tytułu,
- podmiot liryczny – „ja” liryczne, kobieta, porzucona, przeżywa nieszczęśliwą miłość,
- „ty” liryczne – adresat to nieobecny kochanek,
- miłość była dla niej powietrzem,
- prostota stylu zakrywa głębię,
- zakłada maskę, chce obronić się przed cierpieniem,
- ona nie może żyć bez tej miłości,
- mówi, że ta utrata to nic, ale tak naprawdę to bardzo wiele,
- ostatni wers to paradoks, poezja zaskkakująca,
- MIŁOŚĆ = POWIETRZE.

c) „FOTOGRAFIA”:
- liryka pośrednia, ukryte „ja” liryczne, nie ujawnia się,
- definicja braku szczęścia,
- najważniejsza jest miłość,
- miłość odchodzi, przemija – dlatego życie nie ma sensu,
- miłość to planeta, kosmos, WSZYSTKO!,
- MIŁOŚĆ = ABSOLUT,
- hiperbolizacja sensu miłości,
- fotografia to o wiele za mało, to tylko wspomnienie,
- ona potrzebuje tej drugiej osoby

8. Awangarda Krakowska.

a) PRZEDSTAWICIELE: Julian Przyboś, Jan Kurek, Jan Brzękowski, Tadeusz Peiper

b) PROGRAM na podstawie manifestu Tadeusza Peipera:
- artyści w swojej twórczości powinni wyrażać ducha cywilizacji XX wieku,
- twórczość to wynik świadomej pracy i kreacyjnego wysiłku,
- nie ma to być natchnienie,
- należy przestrzegać reguł twórczej ekonomii,
- mało środków stylistycznych,
- poeta to „inżynier słów”,
- artysta powinien dążyć do skonstruowania nowego języka poetyckiego,
- porównywali się do badaczy i wynalazców,
- 3 x M – „miasto, masa, maszyna”.

A. „CIEŚLE”:
- liryka pośrednia, brak podmiotu lirycznego, poezja opisowa,
- nawiązanie do techniki kubistycznej, fascynacja bryłą, geometrią,
- wiersz o tworzeniu budowaniu, ciężkiej pracy,
- metafora procesu tworzenia poezji, cieśla = budowniczy,
- cieśle to kreatorzy, twórcy, mogą być odzwierciedleniem artystów,
- fascynacja cywilizacją, nowoczesnością, technologią, postępem,
- odniesienie budowy do nowego patrzenia na poetę i poezję,
- język uproszczony, zdominowany przez słownictwo techniczne,
- wyliczenia, porównania, metafory, epitety,
- narzędzia poetyckie są przekształcone, unowocześnione, ograniczone,
- wyliczenia, szczegółowy proces tworzenia to hiperbolizacja, apoteoza (wychwalanie, gloryfikacja czegoś),
- „ślepa, potworna budowa:
KULA”
- sposób graficznego przedstawienia słowa: wyostrzenie,
- kula to bryła doskonała, idealna, uniwersalna,
- ciężka praca, tworzenie, prowadzi do wykreowania sztuki,
- „praca czyni mistrza” – parafraz potocznego powiedzenia.

B. „NOTRE DAME”
- to symbol tradycji, przeszłości,
- fascynacja aktem tworzenia,
- opisuje technologię tworzenia,
- zachwyt pod. lir., fascynacja,
- „ja” liryczne, poeta awangardy,
- monolog, brak adresata,
- wyolbrzymienie,
- ukazuje monumentalność katedry,
- cud pracy, szanuje i docenia dzieło przeszłości, stawia na równi z nowoczesnością,
- katedra jest trwała, ludzie przemijają.

9. Futuryści w Polsce – działały dwa prężne ośrodki: warszawski i krakowski.

a) PRZEDSTAWICIELE: Bruno Jasieński, Tytus Czyżewski, Stanisław Młodożeniec, Aleksander Wat, Anatol Sterne.

b) PROGRAM:
- sztuka dostępna dla wszystkich,
- świadome łamanie zasad estetyki i gramatyki,
- odejście od tradycji,
- zwrot ku przyszłości,
- sztuka może zaspokoić potrzeby człowieka,
- artyści mieli wyjść na ulicę, by dotrzeć do publiczności,
- każdy człowiek może być artystą,
- popierali i wprowadzali nowe rozwiązania w sztuce i w życiu codziennym,
- technika to też sztuka – fascynacja technologią, nowoczesnością, postępem,
- eksperymenty słowne: „przygotować miejsca tym, ktuży idą”, „wzywamy wszystkich rżemieślnikuw, krawców, szefcum, kuśńeży, fryzjerów do twożeńa nowych, nigdy nie widzianych strojuw, fryur i kostiumuw”.

c) „HYMN DO MASZYNY MEGO CIAŁA” TYTUS CZYŻEWSKI
- hymn, przekształcenie konwencji hymnu,
- gloryfikacja jego ciała, które przyrównuje do sprawnie funkcjonującej maszyny,
- jest to gra z konwencją – zaskakująca budowa i forma tekstu,
- tekst awangardowy – szokuje, zaskakuje,
- rezygnacja ze środków,
- kompozycja abstrakcyjna, kubizm, dadaizm, FORMIZM!,
- „ja” liryczne, liryka bezpośrednia,
- adresat to ciało/maszyna ciała,
- wewnątrz tekstu jest wiele apostrof do narządów (serce, mózg, kiszki),
- pokazuje złożoność ciała, praca, ruch, rozbicie atomu!, odnosi się do poszczególnych org.,
- hierarchia organów, bytów biologicznych (nie duchowych), albo graficzne przedstawienie organów ludzkiego ciała [FORMIZM],
- wyszczególnione tłustym drukiem to organy odpowiedzialne za funkcjonowanie ludzkiego organizmu,
- PERPETUM MOBILE – idealna maszyna, samowystarczalna, chciałby, aby człowiek, był czymś takim,
- nie skupia się na sferze sacrum,
- tekst dotyczy każdego człowieka, a nie tylko wybitnych jednostek,
- wprowadza element modlitwy „Ojcze nasz” – sakralizacja ciała; Bóg zastąpiony technologią, nauką i biologizmem, oryginalna awangardowa przeróbka/ parafraza,
- „elan vital” = pęd życiowy Bergsona, „żyj”, „funkcjonuj”, pochwala to,
- on nie tworzył dla siebie, lecz dla nas, rozwija sferę superego,
- uniwersalizm, tekst ponadczasowy.

d) „XX WIEK” STANISŁAW MŁODOŻENIEC:
- „ja” liryczne, liryka bezpośrednia,
- przebieg pór roku (neologizmy, są one tajemnicą), cykl natury,
- w XX wieku rozwój techn. ingeruje w świat odwiecznej natury,
- wzajemne współistnienie i uzupełnianie się tych dwóch sfer,
- podkreśla ważność osiągnięć i fascynację technologią, postępem,
- zaczyna się proces globalizacji, zmniejsza się dystans czasowy i przestrzenny między kontynentami,
- odzwierciedlenie ma tutaj zasada względności wszystkiego,
- zachwyt możliwościami współczesnej technologii, ludzie się jednoczą.

10. „SKLEPY CYNAMONOWE” BRUNO SCHULZ

a) czas i przestrzeń w opowiadaniu:
- czas realistyczny, mniej istotny,
- realistyczna jest tylko zimowa noc,
- motyw oniryczny; motyw wędrówki,
- zatraca realizm na rzecz magii, wyobraźni, odczuwa bardziej poprzez podświadomość,
- korzysta z osiągnięć freudyzmu, próbuje wejść w sferę podświadomości,
- „leciałem więcej, aniżeli szedłem” – surrealizm, przestrzeń się zniekształca,
- czas i przestrzeń są zmienne, płynne, nieograniczone, nawiązuje do teorii Einsteina,
- „trwanie” – nieskończoność, wieczność,
- sfera marzeń, snów,
- miasteczko, czyli przestrzeń, staje się labiryntem, przestrzenią tajemniczą,
- rzeczywistość postrzega abstrakcyjnie.

b) kreacja bohatera-narratora:
- dziecko, narracja pierwszoosobowa,
- rzeczywistość postrzegana przez pryzmat dziecięcej wrażliwości,
- alter ego Brunona Schulza (z przeszłości),
- jest odkrywcą, chce poznać świat,
- ufny, otwarty, członie otoczenie, ciekawy, idealizuje i mitologizuje rzeczywistość, szczery
- infantylny sposób odbierania rzeczywistości,
- daje się uwieść wyobraźni,
- inicjacja i dojrzewanie – zainteresowanie tajemnicą płci.

• MITOLOGIZACJA – nawiązanie do archetypów – wędrówka, labirynt, arkadia (dzieciństwo jako arkadia), ojca (obok bohatera to kluczowa postać całego zbioru)

c) symbolika „Sklepów cynamonowych”
- magia, marzenia, tajemnice całego świata,
- symbol wędrówki po egzotycznych światach, ale tylko w wyobraźni,
- zakazany owoc,
- poszukiwanie prawdy o świecie, dojrzewanie,
- filozoficzna tajemnica, niedostępna w racjonalny sposób.

d) ojciec: żyje w swoim własnym świecie, powiązany ze światem natury i magii, zdziwaczały, jest tajemnicą, fascynacją dla chłopca, stanowi inspirację dla wyobraźni chłopca,

e) dom = kosmos: tajemnicze, ciemne, schronienie, azyl, wyznacza granice bezpieczeństwa, tam czuje się swobodnie, rzeczywistość poza domem jest jak wszechświat, w domu obcuje w świecie wyobraźni, na zewnątrz lewituje.

f) cechy awangardowej prozy Brunona Schulza:
- bardzo trudny, wyszukany język poetycki,
- świat postrzegany oczami dziecka, ale z perspektywy dorosłego,
- malowanie rzeczywistości,
- elementy magiczne,
- pobudza wyobraźnię,
- alter ego samego autora,
- wyeksponowany motyw erotyki,
- zjawisko oniryzmu,
- przenikanie się czasu i przestrzeni oraz obydwa światy: realistyczny i magiczny,
- odzwierciedlenie filozofii egzystencjalnej, bergsonizm, „carpe diem”.

11. Bolesław Leśmian – „W malinowym chruśniaku”, „Dusiołek”.

a) „W MALINOWYM CHRUŚNIAKU”:
- erotyk, o miłości cielesnej, zmysłowej,
- tło, atmosfera, nastrój, natchnienie = malinowy chruśniak,
- akt miłosny na tle natury,
- wciąga nas w uczucia bohaterów,
- podmiot liryczny to mężczyzna, kochanek,
- adresatka to kochanka, liryka bezpośrednia,
- moment pierwszego spełnienia, inicjacji seksualnej,
- związek z naturą, np. „i stały się maliny narzędziem pieszczoty”,
- spełnienie = trwanie (bezczas) [czas natury nigdy się nie kończy],
- mitologizacja, połączenie sacrum i profanum,
- człowiek, miłość i natura to jedność,
- człowiek przemija, vanitas

b) „DUSIOŁEK”:
- ludowy rodowód Bajdały krajobraz ludowy,
- wędruje przez świat z dobytkiem – szkapą i wołem,
- dominuje natura, prosta, idylliczna, wprowadza spokój,
- Dusiołek – duch; ten, który dusi, opanowuje ludzką duszę, czart, siły zła,
- język jest STYLIZOWANY na gwarę ludową – dialektyzacja,
- natura – świat – dom,
- sen – śmierć (motyw oniryczny),
- niebezpieczeństwa ludzkiej podświadomości, podczas snu tracimy kontrolę nad swoim życiem, cudem wymyka się śmierci,
- wyraża pretensje do szkapy, wołu, że mu nie pomogli,
- egzystencjalizm – Bóg nie ingeruje w losy świata, człowieka,
- apostrofa do Boga, manicheizm, teodycea,
- mądrość ludowa, odwieczna, prawdziwa = uniwersalizm, charakter ponadczasowy.

12. II AWANGARDA:

a) PRZEDSTAWICIELE: Józef Czechowicz, Bronisław Ludwik Michalski, Teodor Bujniki, Czesław Miłosz, Aleksander Rymkiewicz)

b) PROGRAM:
- odcięcie od Skamandrytów oraz Awangardy Krakowskiej,
- inspiracje romantyczne i surrealistyczne,
- zainteresowanie wsią, małym miasteczkiem, ludowością, a nie nowocz. miastem,
- akcenty historiozoficzne i mitologiczne,
- katastroficzna wizja końca cywilizacji,
- nastroje katastroficzne, pesymistyczne,
- atmosfera upadku, nadchodzącej śmierci,
- nie podzielają optymizmu i futuryzmu,
- często utwory pozbawione prostoty,
- duże znaczenie miało piękno, stany podświadomości,
- zazwyczaj ciężkie w odbiorze.

c) „mały mit” JÓZEFA CZECHOWICZA:
- wiersz wolny, biały, awangardowe cechy,
- liczne przerzutnie, brak interpunkcji i wielkich liter,
- jest to strumień świadomości, nieujarzmiony przez konkretną konwencję,
- całkowita swoboda płynności,
- nastrój: smutny, przygnębiający, katastroficzny,
- surrealizm, wpływ psychoanalizy,

- liryka bezpośrednia, zwrotu do adresata – syneczka,
- podmiot liryczny ujawnia się na końcu, „ja” liryczne, alter ego, RODZIC,
- „sobie nucę”, „siebie smucę”,
- tęsknota za dzieciństwem, chęć powrotu do świata dziecka,
- tak jakby mówił sam do siebie, ogląda sam siebie i wspomina,
- forma kołysanki do snu (oniryzm),
- we śnie wszystko się wzajemnie zlewa,
- „kołysanka nieprawdziwa” = oksymoron, ma w sobie sprzeczne znaczenia,
- „synek” – troska, opiekuńczość, CZUŁOŚĆ,
- motyw vanitas,
- ścieranie się dwóch światów, dwojakich nastrojów
- dzieciństwo: szczęśliwość, arkadyjność, bezpieczeństwo, arkadia, czysty świat,
- dojrzałość: katastrofizm, mrok, smutek, poczucie katastrofy, wew. niepokój
- PUENTA: „ciebie nigdy nie było” – oznacza to utracony świat, brak powrotu, zawsze istniał ten strach, ale dopiero teraz ujawnia się strach, lęk; być może musiał szybko dojrzeć, uniwersalizm, wpływ środowiska na człowieka, osobisty lęk to metafora nadchodzącego końca, który odczuwają wszyscy ludzie.
- TYTUŁ: mit – dzieciństwo to mit, niby wszyscy kojarzą go z dobrem, ale ten strach cały czas jest w nas; mit życia – uświadomił sobie, że dorósł, czuje lęk, ale nie wie dlaczego [mit – opowieść, w którą wszyscy wierzą; tytuł to oksymoron].

d) „ROKI” CZESŁAW MIŁOSZ” (neologizm, lata)
- cały monolog to przeczucie nadchodzącej śmierci, katastrofy, apokalipsy,
- „ja” liryczne, podmiot cierpi z powodu utraconego piękna, kochał ziemię, której już nie ma,
- świat obecnie – „czarne wiosny”, „zatrute słońce”,
- jest rozdarty, odczuwa swój dramat, tragizm; ekspresja; motyw vanitas

• WIZJA APOKALIPTYCZNA ŚWIATA *
  - adresat wiersza to everyman, człowiek, który podlega katastrofie,
  - przekaz jest osobisty, uwydatnia dramat jednostki,
  - ludzie myślą zbyt ogólnie i nie dostrzegają dramatu jednostki,
  - człowiek jest sam w obliczu śmierci, egzystencjalizm, katastrofizm,
  - XIX/XX w. – fin de siècle – „Dies irae” Kasprowicza; XX-lecie międzywojenne: katastrofizm, Miłosz w obliczu katastrofy zmienia swój obraz świata, dostrzega i wyolbrzymia wady,
  - nawiązanie do biblijnej wizji Apokalipsy św. Jana

e) „PIOSENKA O KOŃCU ŚWIATA”
- tytuł to oksymoron, lekkość słowa „piosenka”, a katastrofizm słów „koniec świata”,
- liryka pośrednia, opisowa, podmiot opisuje piękno życia,
- aluzja do piękna, arkadyjskich obrazów,
- zwykły, spokojny dzień, rzeczywistość jest paradoksalnie zobrazowana,
- proces końca świata jest długotrwały, nie dostrzegamy zbliżającej się śmierci, zagłady,
- jedni umierają, drudzy się rodzą,
- koniec świata wciąż trwa, motyw vanitas,
- nie zauważamy tego, czego doświadczamy,
- natura jest żywa, kolorowa

13. „CUDZOZIEMKA” MARIA KUNCEWICZOWA:

To powieść psychologiczna – autorka dokonuje psychoanalizy głównej bohaterki, wpływ psychoanalizy Freuda. Ważniejsza niż akcja jest wewnętrzna autorefleksja. (tak jak
w powieściach Dostojewskiego)

• KOMPOZYCJA KLAMROWA – wplecenie w opowieść główną opowieści pobocznych (epizodów), które tworzą odrębną całość.

1. Portret psychologiczny bohaterki:
   DWOJAKOŚĆ NATURY CZŁOWIEKA – ZEW.: silna, toksyczna; WEW.: krucha, bezradna
   
   NA POCZĄTKU: panoszy się u Marty, władcza, pragnie usługiwania, arogancka, niemiła, egocentryczna, trudno jej pojąć lekceważenie, kobieta-tyran
   
   PÓŹNIEJ: bezsilna, zmęczona, słaba, stara, pokorna, cierpiąca.

2. RÓŻA WOBEC INNYCH:

1. Wobec Michała była delikatna, wrażliwa, nigdy nie chciała pokochać innego mężczyzny, czuła się odtrącona, żyła w „bólu rozstania” – nieprzystępna, zimna piękność.
   Wobec Adama, na którym chciała się zemścić: zimna, obca, niedostępna, pobudzała do szału, kokietowała każdego mężczyznę.
   Wobec synów – Władysława i Kazia: czuła, chorobliwa miłość, narzucała im się, chciała być najważniejsza w ich życiu.

2. Wobec Marty: lekceważyła ją, oschła, zimna, złowroga, ceniła ją mniej niż synów, próbowała ją otruć, czuła się niepotrzebna, rywalizowała z córką, była o nią zazdrosna, toksyczna, gardziła nią, sprawowała nad nią pełną kontrolę, chciała, aby Marta spełniała jej marzenia (o byciu śpiewaczką).

PRZEMIANA W DNIU ŚMIERCI: „CÓRKA MOJA WŁASNA”

1. Jako skrzypaczka: uważała, że skrzypce to początek jej nieszczęścia, to było jej piękno, talent, była niezrealizowaną artystką.

2. Halucynacje: przeżyła życie w jednej chwili, przeczuwała śmierć, etap przyznania się do porażek, klęsk, wewnętrzne metamorfozy.

- szukała powodu swoich klęsk w otoczeniu, nie chciała przyznać, że to tylko ona jest temu wszystkiemu winna,
- zbyt poważnie podeszła do pierwszej klęski,
- zewnętrznie była twarda, a wewnętrznie krucha,
- Róża była ofiarą świata; bohater uniwersalny.

• SUBLIMACJA – jeden z mechanizmów obronnych człowieka i jego osobowości, polegający na przesunięciu zamierzeń, których nie można zrealizować na inny zastępczy obiekt; uszlachetnienie, uwznioślenie czegoś.

1. TYTUŁ: wyobcowana ze świata, nie mogła się odnaleźć, życie podzielone na różne kultury, wewnętrznie i duchowo była inna niż wszyscy, cudzoziemskość = bezdomność

2. IMIĘ: róża – piękna, ale kłująca, mająca kolce; „Dwa imiona – dwa życia: pierwsze – krótkie i prawdziwe [Róża], drugie – wymyślone, długie nadto długie (…) [Ewelina, Elcia], pierwsze – kwiat, miłość i nieszczęście. Drugie szacunek ludzki, honor, powolna śmierć duszy”.

3. ŚMIERĆ: pojednanie ze światem, uratowała całą przeszłość, ARS BENE MORIENDI

14. „FERDYDURKE” WITOLD GOMBROWICZ

A. FORMA WG GOMBROWICZA:
- zespół norm, schematów, stereotypów, narzucanych człowiekowi przez otoczenie,
- słowa-klucze: symbole gombrowiczowskiej formy: „gęba”, „łydka”, „pupa”, „kupa”,
- absurd – szukanie sensu w bezsensie,
- nasze ego zależy od otoczenia, społeczeństwa = determinizm,
- życie człowieka to sytuacja absurdalna (egzystencjalizm),
- prześmiewcza forma książki.

B. TYTUŁ:
a) absurd – znaczy przez to, że nic nie znaczy, wpisany w grę autora z konwencją, abstrakcjonizm.
b) bohater Freddy Durkee – „Rabbitt” Sinclair Lewis – inspiracja Gombrowicza, odniesienie do Józia Kowalskiego

INTERTEKSTUALNOŚĆ – międzytekstualność, przenikanie się tematów, motywów, wątków w tekstach kultury,

INTERMEDIA – dygresje między wątkami.

C. KREACJA BOHATERA:
- alter ego autora (napisał „Pamiętnik z okresu dojrzewania”),
- trzydziestoletni pisarz walczący z formą,
- wykreowany na chłopca o mentalności piętnastolatka,
- niedojrzały, naiwny, samotny,
- everyman – bohater, który poszukuje swojej indywidualności, typowy przeciętny Polak,
- przeżywa wędrówkę do własnego wnętrza, chce dowiedzieć się, czy jest chłopcem czy mężczyzną,
- rozdarty między świadomością a podświadomością,
- szuka prawdy; motyw oniryczny,
- „byłem ani tym, ani owym – byłem niczym”, „ach, stworzyć formę własną!”

D. O UTWORZE:
- kompozycja otwarta, nie znamy zakończenia,
- paradoks – niby kompozycja otwarta, a jednak zamknięta (relatywizm),
- zastosowanie klamry kompozycyjnej (od porwania do porwania),
- „Koniec i bomba, a kto czytał ten trąba” – zakończenie absurdalne, niedorzeczne, wpływ futuryzmu, dadaizm, gra z czytelnikiem, spontaniczność, brak hamulców, zabawa z tworzeniem, AUTOIRONIA + IRONIA (śmieje się z siebie i z nas),
- absurd – ucieka od formy, stwarzając swoją

BOLIMOWO: dziwne obyczaje we wsi i na dworku szlacheckim, bunt chłopów, szlachta i Kurleccy wywyższali się, uczieka Józia, spotkanie z Zosią (porwanie), ucieczka i pocałunek

1. INTERPRETACJA FRAGMENTÓW:

1. LEKCJA POLSKIEGO:
   - posiadanie własnego zdania jest bezsensowne,
   - wyśmiewanie tradycjonalizmu, odebranie indywidualności,
   - „pupa” – uwypuklenie niedojrzałości uczniów,
   - Bladaczka – „blady strach”, „wobec wyższej władzy”, nauczyciel wyraźnie ośmieszony, bez wyrazistej tożsamości, postać skarykaturyzowana, wyższa władza to forma, zniewolenie, boi się konsekwencji (może moralnych),
   - Syfon jest przykładem posłuszeństwa, postawy konformistycznej – przyjęcie postawy wygodnej, nie wyraża swego zdania, mało asertywny,
   - Gałkiewicz – nonkonformizm (buntownik).

2. POJEDYNEK NA MINY – konflikt między Miętusem a Syfonem, między deformą a formą:
   
   A. Miętus: CHŁOPAKI – przeklinali, wulgarni, mówili o dziewczynach, chuligani, DEFORMA
   
   B. Syfon: CHŁOPIĘTA – podporządkowani schematowi niewinni, podporżadkowani, nie mówią brzydkich słów, FORMA

- mina = gęba = maska, rola, którą przybieramy,
- forma – teatrum mundi! = reżyser, los, otoczenie,
- GWAŁT PRZEZ UCHO – chce go pokonać brzydkimi słowami, prowokacja, Miętus używa siły, dochodzi do kłótni, awantury, chaos = kupa,
- od gęby można uciec tylko w inną gębę.

c) „KOMPOT”:

- nowoczesność, zerwanie z tradycją,
- inżynierstwo Młodziakowie – nazwisko nawiązuje do postępowości,
- byli wykształceni, nowe społeczeństwo,
- ośmiesza nowoczesność, moda na awangardę, łamanie stereotypów,
- Młodziakowie wpadli w nową formę,
- Józio skompromitował nowoczesność Młodziaków,
- absurd, groteska, karykatura,
- pozoranctwo Młodziaków – scena potajemnej schadzki pokazuje przyjmowanie ich pozy.

4. „PORWANIE” – DWOREK ZIEMIAŃSKI W BOLIMOWIE:
   - Miętus chce zbratać się z parobkiem – prowokacja,
   - hierarchia społeczna: pan-parobek, pan może zrobić, co chce, a parobek jest podległy,
   - był w formie przeciwstawiania się (Miętus),
   - „łydka” – symbol erotyzmu, fascynacji, pożądania,
   - freudyzm – kwestia libido,
   - „gęba” – symbol zniewolenia formy, od której nie ma ucieczki,
   - uświadomił sobie, że nie może wrócić,
   - scena prześmiewcza, śmieszna, groteska, komizm sytuacji – uwydatnienie tragizmu życia człowieka „uciekam z gębą w rękach”

• ALUZJA DO „PANA TADEUSZA” – OŚMIESZENIE SCHEMATÓW, OBŚMIEWA IDEAŁY ROMANTYKÓW

• ALUZJA DO „WESELA” – BRATANIE SIĘ PANA Z PAROBKIEM

KONTEKST: C.K. NORWID – „MARIONETKI”

- nuda to życie wg formy, marionetki to ludzie, gęba to maska,
- wszyscy tworzą jeden wielki spektakl, podporządkowują się wcześniej określonych wzorcom
- u Gombrowicza: nawiązanie do egzystencjalizmu, vanitas, sztuka, która się kończy, idziemy tylko w jednym kierunku,
- sposób na ocalenie naszej tożsamości to przestać grać, odnajdywanie swojego indywidualizmu wśród bliskich nam osób,
- „Krawat mieć ślicznie zapięty” – nie ma ucieczki, można uciec tylko w inną gębę.
- życie to scena mistrzowsko zrobiona,
- ludzie = masa, osoby = jednostkowość.