Części mowy

ODMIENNE

Rzeczownik

Wyraża nazwy osób, zwierząt, rzeczy, roślin, zjawisk przyrody, cech czynności i pojęć np.rolnik, krowa, dąb,

śnieg, Łódź.

Odpowiada na pytania:kto ? co ?

Odmienia się przez liczby (pojedynczą i mnogą) i przypadki

Rzeczowniki dzielą się na:

-żywotne- pies, szewc

-nieżywotne-szafa, drzwi

-osobowe- pan, chłopiec

-nieosobowe- deszcz, młot

-pospolite- kubek, wieś

-własne- Płock, Ala

Występuje w trzech rodzajach:

-męskim- słoń

-żeńskim- gęś

-nijakim- dziecko

Funkcje w zdaniu:

-podmiot- Ala śpiewa.

-dopełnienie- Zjedz zupę.

-przydawka- Dom z cegły.

-orzecznik- Marek jest uczniem.

-okolicznik- Idę na pole.

Czasownik

Odpowiada na pytania: co robi ? co się z nim dzieje ?. W zdaniu określa zachowanie się podmiotu.

Odmienia się przez:

-liczby (pojedyncza, mnoga)

-osoby

-czasy (przeszły, teraźniejszy, przyszły)

-rodzaje (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy)

-strony (czynna, bierna, zwrotna)

-tryby (oznajmujący, przypuszczający, rozkazujący)

Czasowniki dzielą się na:

-osobowe: idę, przeczytam

-nieosobowe

Funkcje w zdaniu:

-orzeczenie- Zrobiono zakupy.

-przydawka- Zbita szyba.

-podmiot- Myć zęby jest zdrowo.

-dopełnienie- Zabroniono kąpać się.

Przymiotnik

Wyraża nazwy cech i właściwości. Odpowiada na pytania: jaki ?, jaka ?, jakie ? np. zielony, czerwona, białe... Najważniejszą funkcją przymiotnika jest określanie innych wyrazów w zdaniu, głównie rzeczowników, z którymi łączy się za pomocą związku zgody, np. piękna książka.

Odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje. W liczbie mnogiej są dwa rodzaje: męskoosobowy (mali chłopcy), niemęskoosobowy (małe dziewczynki).

Funkcje przymiotnika w zdaniu:

-przydawka- dobra pani

-orzecznik- Janek jest zły

-podmiot- mały śpi

Liczebnik

Oznacza nazwy liczb oraz takich cech przedmiotów, które pozostają w związku z liczeniem. Odpowiada na pytania: ile ?, który z kolei ?

Liczebniki dzielimy na:

-nazywające

-określające

Liczebniki odmieniają się przez przypadki, niekiedy także liczby i rodzaje.

Funkcje w zdaniu:

-przydawka- Daj mi dwie szklanki.

-orzecznik-Ela była pierwsza w szkole.

-podmiot- Siedem to szczęśliwa liczba.

Zaimek

Część mowy, której główną funkcją jest zastępowanie innych wyrazów w zdaniu.

Zaimki dzielimy na:

-rzeczowne- ja, ktoś, nikt

-przymiotne- jakiś, twój

-liczebne-ile, kilka

-przysłowne- jak, gdzie

Zaimki odmieniają się tak jak poszczególne części mowy, które zastępują. Funkcje w zdaniu takie same jak zastępowane przez nie wyrazy.

NIEODMIENNE

Przysłówek

Bliżej określa czynności, stany, właściwości głównie przymiotników

Odpowiada na pytania: jak ?, gdzie ?, kiedy ?.

Funkcje w zdaniu:

-okolicznik- Jasno świeci.

-orzecznik- Miło jest spać.

-podmiot- Nadchodzi jutro.

Przyimek

Wyrazy niesamodzielne, których główną funkcją jest zaznaczanie związków zachodzących między wyrazami samodzielnym.

Przyimki stoją przed:

-rzeczownikami- do domu

-liczebnikami- we dwoje

-zaimkami- z tobą

Spójnik

Wyrazy samodzielne, których główną funkcją jest zaznaczanie związków współrzędnych między wyrazami samodzielnymi oraz związków między zdaniami

Ze względu na rodzaj związków, jakie tworzą, spójniki dzielimy na:

-łączne- i, oraz tudzież

-rozłączne- lub, albo, bądź, czy

-wyłączające- ani, ni

-przeciwstawne- a, ale, lecz, jednak, zaś

-wynikowe- więc, zatem, to, wtedy, toteż

-synonimiczne- czyli

Spójniki współrzędne są dla związków wyrazowych i zdaniowych takie same, natomiast do spójników podrzędnych należą między innymi:że, iż, aby.

Partykuła

Wyraz, którego główną funkcją jest modyfikowanie lub wzmacnianie znaczenia innego wyrazu, wyrażenia lub zdania.

Partykuły o charakterze:

-wzmacniającym- no, -że, ci

-modyfikującym- czy, -li, by

Wykrzyknik

Wyrazy wzmacniające znaczenie innego wyrazu lub dźwiękonaśladowcze, np. ach, o, och, siup, kuku...

Części zdania

Podmiot

Podmiotem jest wyraz niezależny, w zdaniu oznaczający wykonawcę lub odbiorcę czynności.

Podmiot może być:

-gramatyczny(kto? co?)-wyrażony najczęściej przez:

-rzeczownik- Jabłka są zdrowe.

-zaimek rzeczowny- On jest sportowcem.
Może być również wyrażony przez każdą część mowy w funkcji rzeczownika

-przymiotnik- Chory leży w łóżku.

-zaimek-Każdy powinien pracować.

-imiesłów przym.-Kochający jest szczęśliwy.

-liczebnik-Dwoje idzie alejką.

-czasownik-Robić swoje jest naszym zadaniem.

-przyimek-Z jest przyimkiem.

-wykrzyknik-Hurra, rozległo się w oddali.

-spójnik-I jest spójnikiem.

-partykuła-Że jest partykułą.

-logiczny(kogo ? czego ?)-wyrażony rzeczownikiem lub zaimkiem w dopełniaczu np. Nie było meczu. Jego nam

brakuje.

-domyślny-podmiot może być w zdaniu opuszczony. Występowanie podmiotu domyślnego rozpoznajemy po

końcówce osobowej formy czasownika: np. Nie pal. Rób swoje.

Orzeczenie

Orzeczeniem jest wyraz orzekający o zachowaniu się lub stanie wykonawcy lub odbiorcy czynności.
Rodzaje orzeczeń:

-czasownikowe-wyrażone formą czasownika:

-osobową- np. Janek zrobił porządek.

-nieosobową- zakończoną na: -no, -to,np. Zrobiono pracę.

-imienne-składające się z:

łącznika- wyrażonego formą osobową czasowników (być, stać się ),

orzecznika-imiennej części mowy tzn. części mowy odmieniającej się przez przypadki, najczęściej rzeczownika,

przymiotnika, imiesłowu, liczebnika np. Kolega został lotnikiem.

Przydawka

Przydawką jest każde określenie rzeczownika odpowiadające na pytania: jaki ?, jaka ?, jakie ?, który ?, która ?,

które ?, czyj ?, czyja ?, czyje ?, ile ?, czego ?, z czego ?
Przydawki dzielimy na:

-rzeczowne-wyrażone:

-rzeczownikiem- Pan Kowalski ma ospę.

-rzeczownikiem w dopełniaczu- Szum lasu koił łagodnie.

-rzeczownikiem z przyimkiem-Wokół ścian bez ozdób stały stoły.

-przymiotne-wyrażone:

-przymiotnikiem-Dobry sąsiad zawsze pomoże.

-zaimkiem-Ten pałac jest stary.

-imiesłowem przym. -Spotkałem długo niewidzianego kolegę.

-liczebnikiem-Pociąg odjeżdża o godzinie piątej.

Dopełnienie

Dopełnienie jest określeniem czasownika. Odpowiada na pytania wszystkich przypadków oprócz mianownika i

wołacza.
Dopełnienie może być wyrażone:

-rzeczownikiem-Muszą pilnować porządku.

-zaimkiem rzeczownym-Ta przygoda zrobiła na mnie ogromne wrażenie.

-bezokolicznikiem-Nieraz obiecywałeś być milszy.
Dopełnienia dzielimy na:

-bliższe-bywa przeważnie wyrażone w bierniku, dopełniaczu lub narzędniku bez przyimka i odnosi się do czasowników

przechodnich, np. Ręka rękę myje.

-dalsze-bywa wyrażone rzeczownikiem we wszystkich przypadkach z przyimkiem lub bez przyimka, np. Długo się

przysłuchiwał piosence.

Okolicznik

Okolicznik jest określeniem czasownika.
Wyraża się za pomocą:

-przysłówków

-rzeczowników

-imiesłowów przysłówkowych

-bezokoliczników

-wyrażeń przyimkowych
Rodzaje okoliczników:

-miejsca-bywa wyrażony: rzeczownikiem, przysłówkiem, wyrażeniem przyimkowym. Odpowiada na pytania: gdzie ?,

skąd ?, dokąd ?, którędy ?. Np. Podkomorzy siedział na przyzbie przed domem.

-czasu-bywa wyrażony:przysłówkiem, wyrażeniem przyimkowym, rzeczownikiem i zaimkiem przysłownym.

Odpowiada na pytania: kiedy ?, jak dawno ?, odkąd ?. Np. Wczoraj byłem w kinie.

-sposobu-bywa wyrażony: rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem, przysłówkiem, imiesłowem, wyrażeniem

przyimkowym. Odpowiada na pytania: jak ?, w jaki sposób ?. Np.Sąsiad spał mocno.

-przyczyny-bywa wyrażony: rzeczownikiem, zaimkiem rzeczownym, wyrażeniem przyimkowym, zaimkiem

przysłownym w narzędniku. Odpowiada na pytania: dlaczego ?, z jakiego powodu ?, z czego ?. Np. Tadeusz

zarumienił się z wrażenia.

-warunku-odpowiada na pytanie: pod jakim warunkiem ?. Np. Pójdę do kina, jeśli mam bilety.

-celu-bywa wyrażony:bezokolicznikiem, zaimkiem przysłownym i wyrażeniem przyimkowym. Odpowiada na

pytania:po co ?, na co ?, w jakim celu ?. Np. Mama poszła na zakupy.

-przyzwolenia-odpowiada na pytania:mimo czego ?, mimo co ?. Np. Mimo deszczu wyszedłem z domu.

Rodzaje zdań

Zdania proste

Rozwinięte

Składają się zwykle z podmiotu, orzeczenia i określenia.Np.Mały Janek idzie.

Nierozwinięte

Składają się zwykle z podmiotu i orzeczenia.Np. Janek idzie.

Zdania złożone współrzędnie

Łączne

myśl jednego zdania łączy się z myślą drugiego zdania ze względu na związek w czasie, treści lub przestrzeni. Między zdaniami składowymi występują najczęściej spójniki: i,a,ani,oraz... . Np. Gram i biegam.

Przeciwstawne

myśl jednego zdania jest przeciwstawieniem lub ograniczeniem myśli zdania drugiego.Są połączone najczęściej spójnikami: a,ale,lecz... . Np. Był mądry, ale niedoświadczony.

Rozłączne

treści zdań składowych nie mogą istnieć jednocześnie, wykluczają się wzajemnie. Zdania składowe są połączone spójnikami: albo, lub,bądź... . Np. Idę na mecz lub do szkoły.

Wynikowe

myśl jednego zdania jest wynikiem treści zdania drugiego. Spójniki łączące zdania składowe to: więc,wtedy,tego... . Np. Jest późno, więc już pójdę.

Zdania złożone podrzędnie

Podmiotowe

zdanie, które zastępuje podmiot zdania nadrzędnego. Odpowiada na pytania: kto ?, co ?.Np. Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada.

Orzecznikowe

zdanie, które zastępuje orzecznik rzeczowny lub przymiotny zdania nadrzędnego. Odpowiada na pytania: kim jest ?, czym jest ?, jaki, jaka, jakie jest ?. Np. Jestem taki, jaki jestem.

Przydawkowe

zdanie podrzędne, które zastępuje przydawki zdania nadrzędnego. Odpowiada na pytania: jaki?, który ?, czyj ?, ile?. Np. Książkę, którą czytałeś, mam już od dawna.

Okolicznikowe

zastępują okoliczniki zdania nadrzędnego. Dzielą się na: miejsca, czasu, sposobu, celu, przyzwolenia, przyczyny i warunku.

---