WSPÓŁCZESNE DOKTRYNY I IDEOLOGIE POLITYCZNE

DOKTRYNY, IDEOLOGIE A PROGRAMY POLITYCZNE.

TYPY DOKTRYN

Doktryny, ideologie i programy polityczne są istotnym elementem życia politycznego, tak w skali jednego państwa, jak i w skali międzynarodowej. Stanowią one formy, w jakich poszczególne grupy społeczne wyrażają swoje interesy i dążenia.

Doktryna a ideologia

Ideologia polityczna to całokształt poglądów danej kategorii czy grupy społecznej - partii, klasy, warstwy - na strukturę społeczeństwa, na państwo i na prawo, zawierający przynajmniej następujące elementy:

1. wskazanie wartości, które dana grupa uznaje za ważne w życiu politycznym - takimi wartościami mogą być na przykład państwo, naród, silna władza, równość społeczna, wolność jednostki, pokój na świecie itp.;

2. obraz rzeczywistości politycznej wraz z jej oceną;

3. określenie metod i środków służących osiągnięciu pożądanej rzeczywistości społecznej.

Ideologie nie muszą być usystematyzowane ani nie muszą zawierać wszystkich wyżej wymienionych elementów. Istotne dla każdej z nich jest jednak to, że wyznacza pewne wartości, czy tylko jedną wartość, jak na przykład dobro narodu.

Doktryna polityczna jest bardziej konkretnym przed­stawieniem postulatów zawartych w jakiejś ideologii, najczęś­ciej w odniesieniu ich do określonego miejsca i czasu. Zawiera wskazówki działania politycznego, to znaczy działania zmierzającego do osiągnięcia i sprawowania władzy bądź też udziału we władzy. W każdej doktrynie musi być miejsce na twierdzenia lub oceny dotyczące władzy i jej sprawowania, a zatem i na problemy państwa i prawa. Doktrynę łączy z ideologią wspólna idea nadrzędna. Tak na przykład można mówić o ideologii liberalnej czy liberalizmie w ogóle, podczas gdy doktryna liberalna Johna Stuarta Milla, zawierająca postulat rządu reprezentatywnego, jest przykładem zastosowania ogólnych zasad liberalizmu do jednego kraju w określonej epoce, mianowicie do 2 pol. XIX w.

Program polityczny

Program polityczny z reguły zawiera wykaz działań politycznych, które dana grupa polityczna (partia, ruch) zamierza podjąć w określonym miejscu i czasie. Program bywa zazwyczaj uszczegółowieniem doktryny i opiera się na jakiejś ideologii, chociaż czasami może łączyć w sobie elementy różnych ideologii (mówimy wtedy o eklektycznym programie politycznym).

Na przykład jakaś grupa propagująca ideologię liberalną, ogólnie głosząca zasadę wolności jednostki w społeczeństwie, broni jako fundamentu liberalnego państwa zasady wolnej gry sił rynkowych (doktryna) i w programie swoim zapowiada, że będzie dążyć do zniesienia ingerencji państwa w gospodarkę przez prywatyzację przedsiębiorstw państwowych w ciągu 5 lat oraz zniesienie subwencji i dotacji państwowych w ciągu 6 lat. Te ostatnie wskazania to już elementy programu konkretnego politycznego działania. Warto tu zaznaczyć, że czasem program jakiejś grupy politycznej może wyprzedzać powstanie doktryny, a nawet ideologii tej grupy, np. jakaś grupa zmierza przede wszystkim do poprawienia sytuacji gospodarczej kraju, ma program likwidacji nierentownych przedsiębiorstw państwowych, a dopiero potem konstruuje czy raczej sięga po ideologiczne i doktrynalne argumenty uzasadniające ten program, zaczerpnięte np. z tradycyjnego liberalizmu.

W języku potocznym różnice znaczeniowe między terminami doktryna a ideologia są rzadko zauważane.

Warto w tym miejscu zauważyć, że same te pojęcia ściśle wiążą się ze współczesnością, powstały wtedy, gdy pojawiła się możliwość aktywnego udziału większych grup ludzkich w życiu politycznym, a wiec od końca XVIII wieku. Wtedy też pojawiło się samo słowo „ideologia”, a także większość słów używanych jako ich nazwy, takich jak ,,liberalizm”, ,,socjalizm”, „konserwatyzm”.

Tradycyjna typologia doktryn politycznych

W zależności od rozmaitych elementów charakteryzują­cych doktryny przyjęło się wyróżniać pewne ich typy. W praktyce życia politycznego często charakteryzuje się ideologie i doktryny jako reakcyjne, konserwatywne, reformistyczne, rewolucyjne i utopijne.

Doktryny reakcyjne nawołują do przywrócenia albo utrzymania takiego społeczeństwa i jego ustroju politycznego, który w danym momencie byłby powszechnie uznany za przestarzały. Reakcyjny charakter miały na przykład doktryny nawołujące do przywrócenia feudalizmu w Europie w I pol. XIX wieku (pogląd taki głosili tzw. teokraci francuscy) czy doktryny monarchistyczne w dwudziestowiecznej Francji. W naszych czasach reakcyjne są doktryny, które chciałyby cofnąć życie polityczne do postaci sprzed Wielkiej Rewolucji Francuskiej 1789 r., czy na przykład głosiłyby konieczność cofnięcia skutków przemian w Europie środkowowschodniej i powrotu do ustroju realnego socjalizmu, jak określano ustrój państw pozo­stających pod rządami partii komunistycznych.

Doktryny konserwatywne (zachowawcze) to takie do­ktryny, które głoszą przede wszystkim utrzymanie całokształtu stosunków społecznych, a zwłaszcza organizacji politycznej społeczeństwa, niechętne są zmianom, a jeżeli zmiany są konieczne, to godzą się z nimi bez entuzjazmu.

Doktryny reformistyczne to doktryny, które przewidują zmiany społeczne i polityczne, domagają się jednak ich przeprowadzenia w sposób ewolucyjny, stopniowy i wykluczają rewolucję jako metodę działania politycznego.

Doktryny rewolucyjne są to doktryny uznające rewolucję za podstawowy sposób działania politycznego, przy czym przez rewolucje ich twórcy rozumieją gwałtowny sposób likwidacji aktualnie istniejącego porządku społecznego i politycznego, najczęściej połączony z użyciem przemocy wobec przeciwników zmiany. Marksizm, leninizm, maoizm - to przykłady typowych doktryn rewolucyjnych.

Swoisty charakter mają doktryny utopijne. Nazwa pochodzi od Utopii, nie istniejącej wyspy (grec. utopos znaczy miejsce, którego nie ma) opisanej w XVI w. przez angiels­kiego pisarza, Tomasza More'a (Morusa). Na wyspie tej panować miał idealny ład społeczny: wszyscy zgodnie praco­wali dla wspólnego dobra, nie było waśni ani nierówności między ludźmi. Doktryny utopijne to takie, które wskazują cele polityczne niemożliwe do zrealizowania w danym momencie.

Lewica, prawica, centrum

Od wieku XIX doktryny bywają też charakteryzowane jako prawicowe, lewicowe bądź centrowe. Podział ten pochodzi z okresu po rewolucji francuskiej, a nazwy od miejsca zajmowanego w parlamentach przez ówczesne ugrupowania polityczne. Stosunek do tradycji intelektualnej Oświecenia, także do przeobrażeń dokonanych podczas rewolucji wyznaczał wówczas linie podziałów politycznych: na prawicy zasiadali jej przeciwnicy i ci, którzy postulowali powrót do czasów feudalnych i monarchii absolutnej, czyli zwolennicy dawnego porządku, w centrum ci, którzy zasadniczo godzili się z nowym ustrojem państwa i nowymi stosunkami społecznymi, na lewicy zaś ci, którzy uważali, że nawet nowy porządek społeczny nie jest dostatecznie sprawied­liwy. Jedni argumentowali wprawdzie, że istnieje równość prawa, ale nadal obowiązuje wysoki cenzus majątkowy, inni natomiast uważali, że należy także zrealizować zasadę równości społecznej. Od tego czasu sytuacja polityczna się zmieniła, niemniej określenia pozostały - chociaż współcześnie kryteria są już mniej wyraziste, a podziały polityczne bardziej skomplikowane.

Współcześnie przyjęło się określać - przez analogie do treści ideologii głoszonych w XIX w. - jako prawicowe (a często po prostu nazywać ich zwolenników prawicą) te ideologie, w których istotnym elementem jest niechęć do radykalnych zmian, pochwała tradycji i podstawowych wartości, za które prawica z reguły przyjmuje kulturę, religię, tradycję państwową. Prawica - siłą rzeczy - broniąc tradycji czy niechętnie godząc się na zmiany społeczne, reprezentuje ludzi zadowolonych z danego porządku lub tych, którzy przeciwstawiają się zmianom dla nich niekorzystnym, a wiec najczęściej ludzi lepiej sytuowanych. Ideologie czy doktryny prawicowe zawierają przy tym często tezę, że bogactwo jest wynikiem wyłącznie własnej pracy, zapobiegliwości i pracowitości. Prawica stanowczo odrzuca hasła uspołecznienia, nacjonalizacji czy kontroli państwa nad gospodarką. Prawicowe doktryny są też z reguły elitarne: w wieku XIX wiązało się to z akceptacją cenzusów majątkowych, a nawet z nawoływaniem do przywrócenia uprzywilejowanej pozycji szlachty, w wieku XX prawica najczęściej głosi pochwałę elit finansowych lub intelektualnych, przeciwstawiając społeczeństwo zróżnicowane i hierarchiczne - społeczeństwu masowemu, w którym brak naturalnych grup i przywódców sprawia, że jest ono podatne na oddziaływania demagogów. Najczęściej spotykaną współcześnie doktryną prawicową jest konserwatyzm.

Jako lewicowe (lewicę) określa się dziś takie ideologie i doktryny, których rzecznicy głoszą przede wszystkim hasła sprawiedliwości społecznej, domagają się pełniejszej realizacji zasady równości wszystkich ludzi, występują w imieniu i w obronie interesów ludzi słabszych, czyli zazwyczaj biedniejszych. W przeciwieństwie do ideologii prawicowych ideologie lewicowe nie akceptują tezy, że nierówność społeczna jest naturalna, przeciwnie, za naturalną raczej uważają równość, natomiast podziały społeczne przypisują istniejącym stosunkom własnościowym, niesprawiedliwym regulacjom prawnym. Ideologie lewicowe tradycyjnie zwalczają wszelkie formy dyskryminacji, domagając się np. równości praw dla kobiet, zrównania praw dzieci bez względu na to, czy urodziły się w małżeństwie, czy poza nim, wyrównania szans startu życiowego, np. przez system pomocy stypendialnej zależnej od dochodu w rodzinie itd.; domagają się głębokiej demokratyzacji życia politycznego. W doktrynach i ideologiach lewicowych wyrażana jest też akceptacja możliwości użycia siły i przymusu dla przeprowadzenia pożądanych zmian społecznych, gotowość do buntu i rewolucji w imię własnych ideałów.

Jako centrowe zwykło się określać takie doktryny, które opowiadają się w zasadzie za utrzymaniem pewnej równowagi między interesami różnych warstw społecznych, a także między elementem tradycji i nowatorstwa. Ideologie centrowe nie głoszą wprawdzie, że nierówność społeczna jest niesprawiedliwością, jednak domagają się, żeby społeczeństwo starało się ją ograniczyć i łagodzić negatywne skutki wynikające z wolnej gry sil rynkowych.

Skrajne poglądy prawicy bądź lewicy zwykło się nazywać doktrynami radykalnymi (łac. radix - korzeń) lub ekstremistycznymi (łac. extremum - koniec), przy czym częściej mówi się o radykalnej lewicy, określenie ekstremistyczny dodając do ideologii czy doktryn prawicowych. W przypadku doktryn lewicowych spotkać się można niekiedy z określeniem ultralewica. Termin ten oznacza ideologie opozycyjne tylko w stosunku do tradycyjnych ideologii prawicy, ale wobec „klasycznych” doktryn lewicowych, które przez zwolenników ideologii ultralewicy są uznawane za niedostatecznie radykalne. Niekiedy używa się też w języku potocznym terminu lewactwo, gdy mowa jest o skrajnych poglądach zwolenników jakiejś frakcji w ramach partii lewicowych.

Pozycja poszczególnych ideologii w wielości poglądów politycznych może się zmieniać - wystarczy wskazać, że np. liberalizm w I poł. XIX w. był ideologią centrową bądź w niektórych krajach centrowolewicową, a w 2 poł. tegoż wieku znalazł się na prawicy, bądź co najwyżej w centrum. Tradycyjnie na przykład komunizm określał się sam jako ideologia lewicowa i za taką też był uważany. Jednak w państwach Europy Środkowej i wschodniej konserwatywni komuniści, broniąc swoich uprzywilejowanych pozycji, siłą rzeczy zajmowali pozycje prawicowe, a co najmniej wykazywali konser­watywną postawę, z reguły kojarzoną z ideologią prawicową. Natomiast ich przeciwnicy często występowali właśnie w imię haseł sprawiedliwości i równości. W każdym razie określenia prawica czy lewica w naszych czasach muszą być używane bardzo ostrożnie. Nader często jest tak, że partie odwołujące się do tradycyjnych wartości prawicowych, jak naród, silne państwo itd., jednocześnie rnają lewicowe raczej programy gospodarcze, domagają się osłon socjalnych, utrzymania państwowej własności itd. Szczególnie trudno jest zastosować określenia ,,prawica" i ,,lewica" do dwudziestowiecz­nych ideologii faszystowskich, ponieważ z jednej strony ideologie te posługiwały się hasłami tradycyjnie prawicowymi, głosiły pochwałę tradycji narodowej i państwowej, były antykomunistyczne oraz antysocjalistyczne i negowały dziedzictwo rewolucji francuskiej, a także racjonalizm oświeceniowy, z drugiej jednak strony akcep­towały użycie siły i przeprowadzenie rewolucji do realizacji swoich haseł.

Możemy też rozróżniać doktryny polityczne ze względu na ich elitarny bądź egalitarny charakter. Doktryny elitarne to takie, które głoszą konieczność istnienia w każdym społe­czeństwie elit (tj. grup dominujących w różnych dziedzinach życia społecznego), na przykład elity politycznej, ekonomicz­nej, intelektualnej, oraz aprobują zróżnicowanie polityczne, ekonomiczne społeczeństwa, przypisując elitom większe prawa jako rekompensatę zwiększonych obowiązków elit.

Doktryny egalitarne (równościowe) to doktryny propa­gujące egalitaryzm; ich zwolennicy głoszą równość wszystkich ludzi i równość tę uważają za podstawową wartość' w życiu politycznym i ekonomicznym. Swoisty charakter mają doktryny, które można by określić' jako solidarystyczne, czyli takie, które uznając za konieczne zachowanie zróżnicowanego ekonomicznie społeczeństwa, jednocześnie głoszą zasady solidaryzmu, to znaczy harmonijnej współpracy wszystkich klas i grup społecznych dla wspólnego dobra.

Wskazane podziały doktryn nie wykluczają się, są bowiem oparte na odmiennych kryteriach, i można sobie wyobrazić na przykład doktrynę utopijną, reakcyjną i elitarną jednocześnie, podobnie jak doktrynę egalitarną, utopijną i rewolucyjną jednocześnie.

---