Artykuły dyskusyjne
Jerzy J. Włodek
Ekspert w Urzędzie Patentowym RP
Możliwość dokonywania zgłoszeń wynalazków na rozwiązania zawierające programy komputerowe i środki przetwarzania danych
Naturalny postęp techniczny doprowadził do tego, że coraz bardziej wyszukane parametry użytkowe urządzeń, układów automatycznego sterowania, aparatury pomiarowej i sposobów wytwarzania różnorodnych produktów przy możliwie niskich kosztach własnych, są realizowane przy użyciu szybko działającego sprzętu komputerowego ze specjalistycznym oprogramowaniem. Wysokowydajny sprzęt komputerowy, zawierający pamięci o pojemności rzędu gigabajtów, stosowany jest również do racjonalnego zarządzania przedsiębiorstwami, do projektowania wszelkiego rodzaju wyrobów, do gromadzenia i przetwarzania danych w systemach informatycznych, do nadzorowania przepływów kapitałowych w elektronicznych systemach bankowych, uwzględniających kody dostępu warunkowego i do zapewnienia bezpieczeństwa oraz autoryzacji przekazów elektronicznych (podpisów elektronicznych). Użyty do tych celów sprzęt komputerowy jest zaopatrzony w wysoce efektywne programy komputerowe dysponujące dużymi możliwościami adaptacyjnymi poprzez ich rekonfigurację w czasie ich praktycznego wykorzystywania w tymże sprzęcie komputerowym. Wymaga się od niego, aby bezbłędnie analizował bardzo szybko zachodzące zmiany stanów parametrów w poszczególnych fazach procesu i skutecznie wpływał na ich poprawny przebieg przy uwzględnieniu działania zewnętrznych czynników zakłócających przebieg procesu technologicznego. Nic w tym dziwnego, że twórcy wiodących rozwiązań technicznych, w których jest wykorzystywany sprzęt komputerowy z oryginalnym oprogramowaniem, dążą do ich wypromowania oraz do ochrony swoich dóbr osobistych przez uzyskanie możliwie szerokiej, skutecznej ochrony prawnej w każdej możliwej postaci na wytwarzany i wprowadzany do obiegu handlowego przez nich sprzęt komputerowy zawierający oryginalne, specjalistyczne programy komputerowe.
Nie ulega wątpliwości, że skuteczna i możliwie jak najszersza ochrona prawna oryginalnych rozwiązań technicznych zawierających oryginalne programy komputerowe i środki przetwarzania danych wymaga zwrócenia szczególnej uwagi na dwa aspekty, a mianowicie na:
aspekt techniczny sprzętu komputerowego (rozwiązania typu hardware) oraz
aspekt oprogramowania komputera (rozwiązania typu software).
To właśnie te aspekty mają istotny wpływ na rodzaj i zakres ochrony prawnej. W ten sposób można spojrzeć z innego punktu widzenia na odrębność poszczególnych przedmiotów podlegających ochronie.
W myśl art. 28 pkt 5 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 roku Prawo własności przemysłowej (w skrócie pwp) (Dz. U. Nr 49 z 2001 roku, poz. 508), program do maszyn cyfrowych, a więc programy komputerowe, nie są uważane za wynalazki, na które są udzielane patenty w rozumieniu art. 24 powołanej ustawy, bowiem nie spełniają poszczególnych kryteriów zdolności patentowej, do których zaliczane są: nowość, poziom wynalazczy i nadawanie się do przemysłowego stosowania. Ponadto metody matematyczne (art. 28 pkt 1 pwp), plany, zasady i metody dotyczące działalności umysłowej lub gospodarczej oraz gry (art.28 pkt 3 pwp) nie są uważane za wynalazki, na które udzielane są patenty w rozumieniu art. 24 pwp.
Zasadnicze znaczenie ma również kolejny wymóg ustawowy (art. 32 ust. 1 pkt 3 pwp) polegający na tym, że zgłoszenie wynalazku w celu uzyskania patentu powinno zawierać zastrzeżenie patentowe lub zastrzeżenia patentowe (art. 33 ust. 3 pwp), określające w sposób zwięzły, lecz jednoznaczny, przez podanie cech technicznych rozwiązania, zastrzegany wynalazek oraz zakres przedmiotowy żądanej ochrony patentowej. Należy wyraźnie zaznaczyć, że każde zastrzeżenie patentowe powinno być wyrażone w jednym zdaniu (art. 33 ust. 4 pwp). Zastrzeżenia patentowe powinny być w całości poparte opisem wynalazku ujawniającym istotę zastrzeganego wynalazku (art. 31 ust. 1 pkt 2 pwp), poprzez przedstawienie w sposób szczegółowy przedmiotu rozwiązania, oraz zawierającym przykład lub przykłady realizacji bądź stosowania wynalazku (art. 33 ust. 1 pwp). Jeśli dla zrozumienia wynalazku są niezbędne rysunki, to powinny one znaleźć się w zgłoszeniu wynalazku (art. 31 ust. 2 pwp). Zgłaszający zabiega o staranny dobór zawartości treściowej opisu wynalazku oraz danych odtworzonych na poszczególnych figurach rysunku, ponieważ opis wynalazku, jak i rysunki mogą służyć do wykładni zastrzeżeń patentowych (art. 63 ust. 2 pwp).
Zgodnie z art. 74 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych, znowelizowanej dnia 9 czerwca 2000 roku (w skrócie paipp) (tekst jednolity Dz. U. nr 80 z 2000 roku, poz. 904) Programy komputerowe podlegają ochronie jak utwory literackie, o ile przepisy niniejszego rozdziału nie stanowią inaczej. Użyty w tym zdaniu przysłówek jak wskazuje jedynie na równorzędne traktowanie programów komputerowych z utworami literackimi przy ustalaniu praw autorskich z tytułu opracowania, produkowania, dystrybucji i użytkowania programów komputerowych. Dodajmy, że przytoczony przepis wskazuje na odrębność, oryginalność i autonomiczność postaci tworu intelektualnego, jakim jest program komputerowy. Jak wiadomo utwór literacki, wyrażony językiem literackim, stanowi słowne przedstawienie postawy emocjonalnej twórcy na określony temat poprzez odpowiedni dobór i układ środków stylistycznych ze względu na sposób spełnienia przez nie zamierzonej funkcji językowej. Przede wszystkim chodzi o jego funkcję poznawczą (o czym się pisze) i o funkcję komunikatywną (do kogo utwór jest adresowany). Język utworu literackiego, na ogół, jest nacechowany stosowną ekspansywnością oraz kreatywnością (obrazowością) opisywanych postaci, przedmiotów bądź akcji. Tak, więc zakres znaczeniowy terminu program komputerowy nie pokrywa się z zakresem znaczeniowym terminu utwór literacki. Po prostu te twory intelektualne nie posiadają identycznych własności przedmiotowych (język sztuczny - język literacki) i własności funkcjonalnych (przetwarzanie danych w komputerze - ekspansywność i kreatywność tematu w utworze literackim). Co więcej, na mocy art. 4 pkt 3 paipp opublikowane opisy patentowe nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego.
Ochrona prawna przyznana programowi komputerowemu obejmuje wszystkie formy jego wyrażania (art. 74 ust. 2 paipp). Warto wspomnieć, że taką ochronę łatwo uzyskać, ponieważ do jej powstania nie jest wymagane spełnienie jakichkolwiek formalności (art. 1 ust. 4 paipp), na przykład wszczęcie postępowania administracyjnego w celu urzędowej rejestracji. Według art. 50 pkt 4 paipp odrębne pole eksploatacji programu komputerowego stanowi jego wprowadzenie do pamięci komputera.
Czas trwania autorskich praw majątkowych (art. 36 paipp) jest trzy i półkrotnie dłuższy od czasu trwania patentu na wynalazek, który wynosi 20 lat od daty dokonania zgłoszenia wynalazku w Urzędzie Patentowym RP (art. 63 ust. 3 pwp).
Opisanie specyfiki ochrony prawnej programów komputerowych wymaga przypomnienia definicji programu komputerowego, ponieważ nie jest ona podana w powołanej wyżej ustawie paipp. Powszechnie wiadomo, że programem komputerowym, będącym efektem działalności intelektualnej twórcy (twórców), jest konstrukcja językowa składająca się ze skończonego ciągu ściśle określonych instrukcji postępowania (procedur funkcyjnych) prowadzących do rozwiązania konkretnego zadania w skończonej liczbie kroków oraz zdań wyrażonych językiem programowania (językiem sztucznym), dostarczających informacji o rodzaju i strukturze danych (deklaracji danych) oraz określających obszar w pamięci komputera zarezerwowany dla zmiennych, i postaci danych, jakie mają być przechowywane w tymże obszarze.
Opracowanie programu komputerowego polega na tworzeniu w języku programowania (o specjalnie dobranych do aktualnych potrzeb elementach składniowych) odpowiednich procedur umożliwiających definiowanie struktury danych i ich reprezentacji w pamięci komputera, operatorów arytmetycznych, logicznych i relacyjnych, jak również na wyrażaniu operacji (sekwencyjnie, współbieżnie) oraz na określaniu systemu kontroli dostępu do programu (kody dostępu warunkowego). W programie komputerowym adresy zmiennych, definicje bibliotecznych funkcji, deklaracje, dyrektywy procesora, instrukcje, komentarze, operatory, słowa kluczowe, wyrażenia i zmienne zewnętrzne są zestawiane zgodnie z syntaktyką językową (składnią językową) danego języka programowania, uwzględniającą kolejność wykonywanych operacji i zapisywane w formie znakowej kolejno w liniach programu komputerowego. Taka notacja umożliwia również czytanie na bieżąco na ekranie komputera informacji wprowadzanych z klawiatury i swobodne prześledzenie logiki działania całego programu komputerowego. Program komputerowy tkwi w pamięci operacyjnej komputera. Jest on językiem wewnętrznym komputera. Na ogół jest to język efektywny, który automatycznie weryfikuje poprawność poszczególnych zapisów i znaczeń (semantykę języka) oraz samoczynnie koryguje zauważone błędy. Jak widać, program komputerowy służy do wykonania konkretnego zadania polegającego na przetwarzaniu przechowywanych w ustalonych obszarach pamięci komputera, struktur danych wyrażonych w sposób sformalizowany, wygodny do wykonywania procedur operacyjnych i konwersacyjnych, jak również do automatycznej translacji. Programy komputerowe są zapisywane w takich językach programowania, które zapewniają szybkie przetwarzanie danych w konkretnej dziedzinie zastosowań praktycznych. W tym celu dobierany jest odpowiedni alfabet, zbiór wyrażeń poprawnych, zbiór znaczeń oraz reguł i konwencji określających sposób tworzenia wyrażeń poprawnych. Reguły semantyczne i syntaktyczne tego języka powinny być zrozumiałe nie tylko dla użytkownika komputera, lecz również dla zawartego w nim procesora.
Przy opracowaniu konfigurowalnych programów komputerowych (najszybciej działających) współpracują ze sobą informatycy (opracowują kody dostępu), kryptolodzy (opracowują klucze elektroniczne) i specjaliści z telekomunikacji w celu zapewnienia poufności przekazywanych danych oraz zabezpieczenia wiarogodnego (bez zakłóceń) i pewnego przesyłania danych w sieciach teleinformatycznych, jak również uniemożliwienia nielegalnej dystrybucji.
Na przykład programy komputerowe opracowane dla systemów sterowania lub zarządzania muszą zapewniać realizację różnorodnych funkcji użytkowych: sporządzania krótkich notatek, profesjonalnych raportów, arkuszy kalkulacyjnych, wykresów, tabel, grafów, tworzenie nowych dokumentów, zmienianie obrazu roboczego dokumentu, wprowadzanie na ekran monitora pojedynczych efektów lub ich kombinacji, przekonwertowanie obrazów na ekranie, sprawną obsługę przechowywania dokumentów i ich archiwizacji w formie tekstowej z zagwarantowaniem dostępu w krótkim czasie do poszukiwanych dokumentów.
Programy komputerowe, zamieszczane w opisach wynalazków, na ogół są podawane w dwóch głównych postaciach: tekstowej i graficznej.
W programie komputerowym w postaci tekstowej procedury funkcyjne i deklaracje danych są podane w kolejnych liniach programu komputerowego. Na przykład w prostym przykładzie (zaczerpniętym z książki A. Zalewski, R. Cegieła: Matlab - obliczenia numeryczne i ich zastosowanie. Wydawnictwo Nakom, Poznań 1996 rok, str. 70) funkcja suma jest zapisana w formie znakowej w liniach programu komputerowego (w języku MATLAB):
function s = suma(N, an)
%% s = suma(N, 'an')
i = [1:N];
s = sum(feva(an, i) );
%% Koniec: suma.m ,
która realizuje operację obliczania sumy algebraicznej n wyrazów dowolnego ciągu {a1, a2, ... , an } o dowolnym podanym wyrazie ogólnym an w postaci wzoru
Sn = a1 + a2 + ... + an .
Im program komputerowy jest wyższego poziomu, tym jego postać tekstowa (forma zapisu) staje się bardziej uwikłana ze względu na złożoność relacji między strukturami danych.
Otóż program komputerowy w postaci tekstowej nie stanowi wzoru matematycznego (na przykład wyrażenia matematycznego w postaci układu równań), tak, więc nie może być stosowany w dokumentacji zgłoszenia wynalazku, które zawiera oprogramowany sprzęt komputerowy.
Jeżeli wzory matematyczne są przydatne do lepszego scharakteryzowania schematu strukturalnego sprzętu komputerowego, to na podstawie przepisu pkt 20 załącznika nr 1 do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 września 2000 roku w sprawie dokonywania i rozpatrywania zgłoszeń wynalazków i wzorów użytkowych Dz. U. Nr 102 z 2001 roku, poz. 1119) mogą być zamieszczane w tekście opisu wynalazku oraz w tekście zastrzeżeń patentowych. Wzory matematyczne mogą być zamieszczane zarówno w części nieznamiennej zastrzeżenia patentowego niezależnego, jak i w części znamiennej zastrzeżeń patentowych. Co więcej, zgodnie z ust. 17 tego załącznika, wzory matematyczne mogą być napisane ręcznie. Na ogół wzór matematyczny bywa jedną z form transformacji konkretnego operatora programu komputerowego, aby mógł być zamieszczony w dokumentacji zgłoszenia wynalazku. Jednak wzory matematyczne stanowią tak skondensowany zapis informacji o rozwiązaniu technicznym wynalazku, że zastosowanie wykładni dosłownej przy analizowaniu ich zakresu znaczeniowego prowadzi do znacznego zawężenia zakresu przedmiotowego żądanej ochrony określonej zastrzeżeniami patentowymi zawierającymi w tekście wzory matematyczne.
Przykłady polskich opisów patentowych, w których występują wzory matematyczne w opisie wynalazku lub w zastrzeżeniach patentowych:
156002, Sposób sterowania rafinerem wytwarzającym papier i urządzenie do sterowania rafinerem do wytwarzania papieru. W części znamiennej zastrzeżeń patentowych podane są, w języku naturalnym, wzory matematyczne do obliczania prędkości silnika.
174118, Elektroniczny układ regulacji temperatury. Wzory matematyczne są zamieszczone tylko w opisie wynalazku.
178874, Sposób generowania funkcji regulatora rozmytego. Wzory matematyczne występują tylko w opisie wynalazku, zaś w zastrzeżeniu patentowym niezależnym - reguły inferencyjne niezbędne do realizacji określonych funkcji generatora rozmytego.
179552, Regulator rozmyty. Zarówno w opisie wynalazku, jak i w zastrzeżeniach patentowych podane są wzory matematyczne oraz bazy reguł, na podstawie, których są realizowane operacje regulatorów rozmytych.
180620, System komputerowy. W zastrzeżeniach patentowych (nr nr 6, 7, 12, 13, 18 i 19) pojawiają się wzory matematyczne zapisane w języku sztucznym. Rysunek (fig. 4) przedstawia sieć działań opisującą etapy inicjalizacji użytkowania magistrali.
182764, System sterowania instalacją. Wzory matematyczne występują tylko w tekście opisu wynalazku, a na rysunkach (fig. 3 i fig. 4) odtworzone są sieci działań nieliniowego sterownika.
W programie komputerowym w postaci graficznej jego logika działania jest odtwarzana na dwuwymiarowym diagramie stanowiącym sieć działań (nie czynności) utworzoną z symboli graficznych w kształcie płaskich figur geometrycznych. Każda z płaskich figur geometrycznych o prostym wyglądzie reprezentuje jedną z instrukcji służących do wykonania określonych działań, punkty wyboru drogi przebiegu algorytmu, operacje wprowadzania danych i wyprowadzania wyników oraz startowy lub końcowy etap realizacji algorytmu. Na przykład symbolem graficznym (PN - 75/E - 01226): KLAWIATUROWEGO PRZYGOTOWANIA DANYCH jest owal regularny, WPROWADZANIA/WYPROWADZANIA - równoległobok czworokątny, PRZYGOTOWANIA - sześciobok, PROCESU UPRZEDNIO PRZYGOTOWANEGO - prostokąt z podwójnymi krótszymi bokami, PRZETWARZANIA - prostokąt, OPERACJI POMOCNICZEJ - trapez równoramienny, DECYZJI - romb. Te płaskie figury geometryczne są połączone ze sobą liniami ciągłymi reprezentującymi ich wzajemne związki funkcjonalne. Oznacza to, że sieć działań ogranicza się do ogólnego zilustrowania wyboru najdogodniejszego kierunku i kolejności wykonywanych konkretnych operacji oraz wprowadzania danych i wyprowadzania uzyskiwanych wyników. Jeśli spośród wszystkich figur rysunku dokumentacji zgłoszenia wynalazku jakaś sieć działań najlepiej charakteryzuje procedurę sposobu, to warto dołączyć ją do skrótu opisu wynalazku w celu zamieszczenia jej razem ze skrótem w Biuletynie Urzędu Patentowego. Mianowicie postać graficzna programu komputerowego jest bardziej komunikatywna dla użytkownika (niebędącego programistą) niż postać tekstowa, ponieważ nie zawiera takich bardzo szczegółowych informacji w notacji specjalistycznego języka programowania, jak postać tekstowa. Jednak należy podkreślić, że sieć działań, jako taka nie jest objęta ochroną autorskoprawną, ponieważ ogranicza się do prezentacji w postaci graficznej samej idei programu komputerowego (art. 74 ust. 2 paipp). Samo zamieszczenie w Biuletynie Urzędu Patentowego informacji o dokonaniu zgłoszenia konkretnego wynalazku w Urzędzie Patentowym RP nie może być interpretowane, jako opublikowanie (w rozumieniu art. 6 pkt 1 paipp) opisu wynalazku, zastrzeżeń patentowych i rysunku, ponieważ te dokumenty nie zostały publicznie udostępnione w jakiejkolwiek postaci na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Jest to podanie do publicznej wiadomości faktu dokonania zgłoszenia wynalazku w Urzędzie Patentowym RP.
Łatwo się przekonać, że w polskich opisach patentowych pojawiają się różnorodne notacje sekwencji programów komputerowych:
170083, Sposób przetwarzania danych w multimedialnym urządzeniu komputerowym i multimedialne urządzenie komputerowe, G06F 13/28. Na rysunkach (fig. od 1 do 10) podane są sieci działań, które ilustrują przetwarzanie sygnałów w procesorach.
170449, Sposób i urządzenie do wystawiania dowodu skumulowanej zniżki ceny w punktach sprzedaży sklepu detalicznego, G06F 17/60. Rysunki (fig. 2, 3 i 4) przedstawiają sieci działań pokazujących funkcje wykonywane przy przetwarzaniu danych wejściowych.
173287, Sposób i urządzenie do przetwarzania zespołu współczynników transformaty reprezentujących sygnał obrazu ruchomego, H04N 7/30. W części opisu wynalazku przeznaczonej do szczegółowego przedstawienia, co najmniej jednego przykładu realizacji sposobu podane są procedury przetwarzania danych napisanych językiem programowania, a na rysunkach (fig. 9, 12, 14 i16) przedstawione są sieci działań ukazujące operacje na danych.
178832, Sposób utrzymywania spójności pamięci w systemie komputerowym, G06F 12/08. Rysunki (fig. od 16 do 29) ilustrują przetwarzanie danych w systemie komputerowym.
179381, Sposób i system dystrybucji pieniędzy elektronicznych, G06F 7/08.
179684, Sposób wykonywania zbioru rozkazów w systemie komputerowym, G06F 9/38. W zastrzeżeniach patentowych opisane są operacje wykonywane na instrukcjach, które to instrukcje na rysunku odtworzone są w postaci sieci działań.
179866, Sposób i system sterowania systemem komputerowym, H04L 29/06. Na str. 8 opisu patentowego zapisana jest językiem sztucznym sekwencja programu komputerowego.
179928, Sposób otwartego handlu elektronicznego, G06F 7/08.
180151, Sposób realizacji elektronicznych płatności handlowych, G06F 7/08.
180662, Sposób wymiany waluty obcej za pomocą elektronicznego systemu monetarnego, G06F 7/08. Opis wynalazku zawiera kilka sekwencji programu komputerowego wyrażone językiem naturalnym.
182138, Sposób i system do wymiany informacji między modułami elektronicznego systemu monetarnego, G06F 7/10. W części opisu wynalazku przeznaczonej do szczegółowego przedstawienia, co najmniej jednego przykładu realizacji sposobu podane są fragmenty sekwencji programu komputerowego zapisane językiem naturalnym.
W praktyce (opis patentowy PL 157226, MKP G06F 13/00) stosowane są również graficzne reprezentacje algorytmów i wybranych fragmentów programów komputerowych w postaci grafu. Jak wiadomo w grafie struktury danych są reprezentowane węzłami, zaś zależności funkcjonalne pomiędzy tymi strukturami danych są reprezentowane gałęziami łączącymi odpowiednie węzły. Symbolami graficznymi węzłów są koła lub okręgi, zaś symbolami graficznymi gałęzi - odcinki linii prostej lub krzywej (łuki). Gałęzie grafu zapewniają czytelne przedstawienie relacji między wszystkimi strukturami danych przechowywanych w poszczególnych obszarach pamięci komputera.
Zaprezentowane wyżej przykłady używanych w praktyce głównych postaci prezentacji programów komputerowych stanowią obfity arsenał środków, jakimi dziś dysponują twórcy sprzętu komputerowego, wymagającego stosowania oprogramowania wysokiego poziomu, przy sporządzaniu dokumentacji wynalazków zgłaszanych do Urzędu Patentowego RP w celu uzyskania patentu na wynalazek.
Każdy program komputerowy jest opracowanym przez człowieka tworem lingwistycznym, dzięki któremu komputer steruje sam sobą przy wykonywaniu ciągu operacji na strukturach danych oraz steruje nimi tak, aby operacja następna była zrealizowana dopiero po sprawdzeniu poprawności wyniku operacji poprzedniej. Jest to proces przetwarzania danych wewnątrz komputera jednoznacznie określony przez programistę (użytkownika komputera). Natomiast nie dotyczy przebiegającej zgodnie ze zweryfikowanymi prawami biochemfizycznymi (biologiczno-chemiczno-fizycznymi) przemiany energii i/lub ruchu materii ożywionej i nieożywionej. Łatwo zauważyć, iż ze względu na formę notacji programu komputerowego oraz jego zawartość treściową nie może on być uznany za opis rozwiązania zarówno w kategorii sposobu, jak i w kategorii urządzenia lub układu.
Twórcy, producenci i użytkownicy programów komputerowych zdają sobie sprawę z tego (art. 74 ust. 4 pkt 1 paipp), że każdy fragment (urywek, część) programu komputerowego (stanowiący całość pod względem logicznym i składniowym) będący przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze (z wyjątkiem procedur standardowych, idei i zasad - art. 74 ust. 2 paipp), podlega ochronie autorsko-prawnej, jak fragment (urywek, część) utworu literackiego. Treść programu komputerowego nie podlega ochronie prawnej, lecz jedynie jego forma - sposób wyrażenia językiem sztucznym rozwiązania problemu przetwarzania danych w skończonej liczbie kroków.
Prawem autorskim chroniony jest sposób wyrażania (kreatywność i ekspansywność) utworu będącego przejawem działalności twórczej, zaś prawem własności przemysłowej - treść (istota rozwiązania problemu technicznego) wynalazku. Natomiast ogólne opracowanie (transformacja) programu komputerowego (będącego tworem lingwistycznym), wyrażone językiem naturalnym (również wzorami matematycznymi), spełniające kryterium nadawania się do przemysłowego stosowania (art. 27 pwp), na przykład w postaci wykorzystania jako sposób (zilustrowany siecią działań), w rozumieniu technicznym w jakiejkolwiek dziedzinie przemysłowej, może być rozważany przez zgłaszającego jako przedmiot zgłoszenia wynalazku.
Uzyskanie skutecznej ochrony prawnej na rozwiązanie (proces technologiczny) zawierające unikalne oprogramowanie sprzętu komputerowego do aktywnego sterowania w czasie rzeczywistym, bez narażania twórcy (zgłaszającego) na niepotrzebne dodatkowe koszty związane z postępowaniem zgłoszeniowym przed Urzędem Patentowym RP w celu uzyskania patentu, wymaga wzięcia pod uwagę dwóch aspektów. Tymi aspektami są: istota rozwiązania problemu technicznego i forma opisowa przedmiotu wynalazku. Pierwszy z nich polega na ustaleniu, czy rozwiązanie stanowiące o przedmiocie zgłoszenia spełnia łącznie wszystkie kryteria zdolności patentowej (art. 24 pwp) oraz czy w zastrzeżeniach patentowych (art. 33 ust. 3 pwp), przy uwzględnieniu wymogów jednolitości (art. 34 pwp), sformułowany jest optymalny zakres przedmiotowy żądanej ochrony. Istotne jest, aby opis przedmiotu zgłoszenia nie ograniczał się do prezentacji tylko samej koncepcji rozwiązania problemu technicznego. Drugi z tych aspektów sprowadza się do dołożenia należytej staranności przy opracowaniu reprezentacji tekstowej i graficznej przedmiotu zgłoszenia wynalazku w postaci opisu wynalazku, zastrzeżeń patentowych i rysunku, aby były spełnione wszystkie wymogi określone szczegółowo przepisami powołanego rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 września 2001 roku w sprawie dokonywania i rozpatrywania zgłoszeń wynalazków i wzorów użytkowych, w tym również wymogi formalne określone w załączniku nr 1 do tego rozporządzenia. Ponadto rozwiązanie problemu technicznego nie powinno być ujawnione w sposób umożliwiający jego stosowanie poprzez podanie do powszechnej wiadomości dostatecznych danych o jego istocie lub poprzez jawne stosowanie przed datą dokonania zgłoszenia w Urzędzie Patentowym RP w celu uzyskania ochrony (art. 25 pwp). W zasadzie uważa się, że nie ma przeszkód, aby po tej dacie twórca (zgłaszający) nie mógł swobodnie rozporządzać swoim produktem zawierającym sprzęt komputerowy ze specjalnie opracowanym dla jego funkcjonowania oryginalnym programem komputerowym.
Z całą mocą należy jednak zaznaczyć, że gdy w przedmiocie wynalazku jest zawarty unikalny sprzęt komputerowy, w którym jest stosowany oryginalny program komputerowy, to w takim przypadku program komputerowy, jako taki nie podlega opatentowaniu. Wynika to z utrwalonego poglądu (sygn. akt Sp. 194/84, Nowator nr 9 z 1986 roku, str. 16), że patent na wynalazek chroni ten wynalazek jako całość, a nie poszczególne fragmenty stanowiące jego części składowe, oczywiście bez względu na to, czy mogą one być stosowane samodzielnie, czy też wraz z innymi wynalazkami.
Stąd niezmiernie ważnym w zgłoszeniu wynalazku, którego przedmiotem jest sposób (pomiaru, sterowania, wytwarzania), w którego procesie technologicznym wykorzystywany jest wysokowydajny sprzęt komputerowy z oryginalnym oprogramowaniem, staje się ograniczenie do niezbędnego minimum informacji o sprzęcie komputerowym. Z tego też względu zachodzi potrzeba dokonania drugiego samoistnego zgłoszenia wynalazku, którego przedmiotem będzie jedynie unikalny sprzęt komputerowy ze swoim oprogramowaniem. W dokumentacji drugiego zgłoszenia wynalazku powinna być ujawniona struktura funkcjonalna unikalnego sprzętu komputerowego, a w części opisu wynalazku dotyczącej przykładu wykonania tego sprzętu komputerowego, oprócz szczegółowego opisu jego struktury funkcjonalnej, może być również podany program komputerowy w postaci tekstowej. Dodać do tego należy, że przy zapisie programu komputerowego w postaci tekstowej powinny być zamieszczone definicje stosowanych w nim wyrazów i symboli. Opisem patentowym o tej tematyce chętnie zainteresują się nie tylko elektronicy konstruujący sprzęt komputerowy, ale i programiści.
Również patent na urządzenie, którego jedną z jego części składowych jest sprzęt komputerowy, nie chroni skutecznie tego sprzętu komputerowego. Zatem za oczywiste uznać należy konieczność nie ujawniania w zgłoszeniu wynalazku, którego przedmiotem jest urządzenie, jakichkolwiek szczegółów konstrukcyjnych unikalnego sprzętu komputerowego należącego do tego urządzenia. Każdy unikalny sprzęt komputerowy powinien być chroniony samoistnym patentem.
Przy redagowaniu zastrzeżenia patentowego niezależnego należy mieć na względzie następującą zasadę: każde uściślenie cechy technicznej oraz zwiększenie liczby cech technicznych zarówno w części nieznamiennej, jak i w części znamiennej zastrzeżenia patentowego niezależnego prowadzi nieuchronnie do zawężenia zakresu przedmiotowego żądanej ochrony.
Jeśli zgłaszający ubiega się o udzielenie patentu na wynalazek, przy czym opis wynalazku (w części dotyczącej przykładu realizacji bądź stosowania wynalazku) zawiera informacje dotyczące wykorzystania w nim programu komputerowego, to zgłaszający powinien wykazać, że charakter techniczny przedmiotu wynalazku nie ogranicza się do samego programu komputerowego. Ponadto przedmiot wynalazku, w którym jest stosowany program komputerowy, jest określony cechami technicznymi i stanowi wkład o charakterze technicznym do stanu techniki znanego przed datą dokonania jego zgłoszenia w Urzędzie Patentowym RP (art. 25 ust. 1 pwp). Zastosowanie w rozumieniu technicznym (do kontroli aparatury pomiarowej, do sterowania urządzeń, do koordynacji procesu technologicznego) programu komputerowego w zgłoszonym do opatentowania wynalazku, przyczynia się do rozwiązania konkretnego problemu o charakterze technicznym (do uzyskania dotychczas nie osiągalnych parametrów technicznych), który spełnia wymóg poziomu wynalazczego (art. 26 ust. 1 pwp), ponieważ tak określony przedmiot wynalazku nie wynika bezpośrednio ze znanego stanu techniki.
Zgodnie z art. 34 ust. 1 pwp zgłoszenie wynalazku może obejmować jeden lub więcej wynalazków połączonych ze sobą w taki sposób, że stanowią wyraźnie jeden pomysł wynalazczy. Przy czym w myśl § 15 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 września 2001 roku w sprawie dokonywania i rozpatrywania zgłoszeń wynalazków i wzorów użytkowych (Dz. U. Nr 102 z 2001 roku, poz. 1119) dopuszcza się umieszczenie w jednym zgłoszeniu wynalazku trzech kategorii wynalazków: wytwór, sposób i urządzenie. Mając na względzie tę regulację prawną, w zgłoszeniach wynalazków, oprócz sposobu i urządzenia wykorzystujących sprzęt komputerowy z oryginalnym oprogramowaniem, umieszczane są wytwory w postaci przechowywanego na nośniku pamięciowym produktu programu komputerowego, którego środki techniczne (elementy kodu programowego) są wyrażane grupą wyrazową zawierającą rzeczownik odsłowny rodzaju bezosobowego. Ten rzeczownik w mianowniku liczby pojedynczej jest tworzony od czasownika (na przykład przesyła-ć) za pomocą przyrostka -nie (przesyła-nie). Określa on taki środek techniczny wytworu (produktu programu komputerowego), który jest zdolny do uzyskania efektu o charakterze technicznym poprzez realizację czynności określonej czasownikiem w czasie teraźniejszym, stronie czynnej i rodzaju bezosobowego (na przykład multipleksować). W polskich opisach patentowych produkty programu komputerowego są scharakteryzowane odczytywalnymi komputerowo elementami kodu programowego, których słowne oznaczenia techniczne zawierają następujące rzeczowniki odsłowne: dostarczania, multipleksowania, odbierania, odtwarzania, przechwytywania, przesyłania, zapamiętania.
Jako przykład warto przytoczyć cztery opisy patentowe, w których wytworami są produkty programu komputerowego:
180570, Sposób, urządzenie i produkt programu komputerowego do komunikacji w systemie klient/serwer, H04L 29/06,
180608, Sposób, urządzenie i produkt programu komputerowego do komunikacji TCP o zredukowanych operacjach pomocniczych, H04Q 5/00,
180619, Sposób, urządzenie i produkt programu komputerowego do komunikacji TCP o zredukowanych operacjach pomocniczych, H04L 29/06,
182978, Sposób pamiętania podręcznego danych i urządzenie do pamiętania podręcznego danych oraz produkt programu komputerowego do pamiętania podręcznego danych, G06F 17/30.
Dla zilustrowania sposobu opisywania charakteru technicznego takiej kategorii wynalazku, jaką jest produkt programu komputerowego zostaną przytoczone urywki z części znamiennej zastrzeżeń patentowych niezależnych zamieszczonych w dwóch polskich opisach patentowych:
PL 180619 - Produkt programu komputerowego do komunikacji TCP (Protokołu Sterowania Transmisją) o zredukowanych operacjach pomocniczych, który jest przechowywany na czytelnym dla komputera nośniku pamięciowym i zawiera wiele elementów z kodem oprogramowania do implementacji systemu po załadowaniu produktu do komputera, znamienny tym, że zawiera odczytywalne komputerowo elementy kodu programowego zapamiętywania przez pierwszy komputer strumienia danych z pierwszej aplikacji do drugiej aplikacji w pamięci podręcznej dołączonej do pierwszego modułu przechwytującego w pierwszym komputerze i odczytywalne komputerowo elementy kodu programowego wywoływania przez pierwszy komputer żądań z drugiej aplikacji i odczytywalne komputerowo elementy kodu programowego przechwytywania przez pierwszy komputer strumienia danych ...
PL 182978 - Produkt programu komputerowego do pamiętania podręcznego danych odbieranych z pierwszej aplikacji i dostarczanych do drugiej aplikacji w odpowiedzi na żądanie drugiej aplikacji, znamienny tym, że produkt programu komputerowego zawiera nośnik pamięciowy odczytywany przez komputer, mający elementy kodowe programu odczytywane przez komputer, znajdujące się w tym nośniku, wymienione elementy kodowe programu odczytywane przez komputer zawierają odczytywane przez komputer elementy kodowe programu do pamiętania strumienia danych odbieranych z pierwszej aplikacji i dostarczanych do drugiej aplikacji w pamięci podręcznej do wytworzenia wpisu w pamięci podręcznej klienta, odpowiadającego żądaniu z drugie aplikacji ...
Przedstawione w wyżej cytowanych fragmentach zastrzeżeń patentowych produkty programu komputerowego są scharakteryzowane środkami technicznymi w postaci zapisanych na nośniku pamięciowym i dostępnych dla komputera zbiorów elementów kodu programowego realizujących czynności, które są sekwencyjnie (kolejno) bądź współbieżnie (równolegle) wykonywane w celu uzyskania efektu o charakterze technicznym, na przykład transmisja sygnału elektrycznego między urządzeniami elektronicznymi.