Bankowość islamska

Alternatywą dla nowoczesnej bankowości stała się obecnie bankowość islamska. Podstawą działania banków i instytucji finansowych są zasady wynikające z Koranu i prawa szariatu. Islam podobnie jak inne wielkie religie monoteistyczne zakazywał pobierania wszelkiego rodzaju odsetek od kapitału. Z upływem lat Żydzi i chrześcijanie zmienili nawyki i nie mają już wyrzutów sumienia z powodu otrzymywania czy płacenia odsetek natomiast muzułmanie nadal odrzucają oprocentowanie nazywając je lichwą co oznacza najgorszą formę wyzysku.

We współczesnym świecie w bankowości islamskiej wypracowano wiele sposobów , które umożliwiają jednoczesną rezygnację z odsetek bankowych i uzyskiwanie wyników podobnych do dochodów odsetkowych. Banki to przecież instytucje finansowe nastawione na zysk!.

Około trzydzieści lat temu istniało tylko kilka instytucji finansowych, które operowały zgodnie z zasadami islamu. Pierwszy bank, który rozpoczął prowadzenie działalności zgodnie z w/w zasadami i zaczął odnosić sukcesy był Bank Mit Ghamr w Egipcie w 1968 r. Mit Ghmar jest to Egipskie Towarzystwo Oszczędnościowe, które w latach późniejszych połączyło się z większym bankiem niestosującym odsetek- Nasser Social Bank . Towarzystwo na zasadzie bezodsetkowej przyjmowało depozyty w oparciu o które udzielało kredytów na finansowanie małych przedsiębiorstw (kredyty również nie były oprocentowane).

W latach 70tych XX w. banki islamskie zaczęto tworzyć w wielu krajach arabskich oraz m. in. Turcji, Pakistanie, Indonezji, Singapurze czy Rosji.

W 2009 istniało 525 islamskich instytucji finansowych. 56 krajów jest zrzeszonych w grupę pod przewodnictwem Islamic Development Bank i tym samym stanowi rynek, gdzie islamskie instytucje finansowe rozwijają się coraz szybciej. Warto zauważyć, że wiodące banki międzynarodowe takie jak: Citibank, HSBC Amanah, Deutsche Bank czy UBS ze Szwajcarii, jako komercyjne i konwencjonalne banki otworzyły Islamic window, bądź też swoje oddziały, dzięki którym mają możliwość dostarczania usług finansowych zgodnie z prawem islamskim.

Pod względem wykonywanych funkcji banki islamskie prawie nie różnią się od tradycyjnych banków, pomimo że są od nich mniejsze. Zasadnicze różnice można dostrzec w oferowanych produktach i w organizacji przedsiębiorstwa bankowego.

Lewis i Algaoud rozróżniają 5 religijnych cech, które wyróżniają bankowość i finanse islamskie od konwencjonalnego podejścia.

1. Brak riba- transakcji finansowych opartych na odsetkach. Zakaz odsetek jest podstawą systemu islamskiego. Zastąpione zostały zasadami partnerstwa i udziałem w zyskach. System bez-odsetkowy zachęca do działalności w której obie strony kontraktu dzielą się ryzykiem biznesowym w zamian za udziały w zyskach. Zakaz ten jest niezgodą na niesprawiedliwe praktyki i inne szkodliwe dla społeczeństwa działania lub utrudnieniem do wydawania pieniędzy ponad stan.
   

2. Unikanie działalności gospodarczej opartej na niepewności (gharar) oraz hazardu czy spekulacji (maysir)
   Maysir to znaczy uzyskiwać coś zbyt łatwo lub mieć zysk bez pracy. Koran zabrania również wszelkiego rodzaju gier hazardowych. Wg islamu chciwi i pazerni inwestorzy poszukują sposobu na uzyskanie szybkiego i dużego zysku dlatego też tworzą sztuczny popyt lub niedobór danego towaru, a to może doprowadzić do niepożądanej presji inflacyjnej na gospodarkę.
   Podejmowanie działania lub przedsięwzięcia na ślepo bez odpowiedniej wiedzy lub działania nadmiernie ryzykownego jest zabronione. Strony powinny dysponować doskonałą wiedzą o przedmiocie transakcji. Strony nie mogą ustalić jaki będzie gwarantowany zysk.
   

3. Wprowadzenie podatku religijnego.
   Bóg jest właścicielem dobra, a prywatna własność postrzegana jest jako owoc ufności Boga. Dlatego każda własność musi przynosić korzyść całemu społeczeństwu. Podatek ten nałożony na każdego wyznawcę islamu, posiadającego więcej oszczędności, kapitałów czy też dóbr niż przewiduje to nisab. Zakat wynosi 2,5 % wartości majątku zgromadzonego w ciągu roku. W niektórych krajach zbierany przez państwo, w innych przez banki lub instytucje finansowe.
   

4. Zakaz produkcji dóbr i usług, które zaprzeczają wzorowym wartościom islamu.
   Prawo shari'ah wskazuje co jest zakazane. Dlatego banki powinny powołać Religijna Radę Nadzorczą, której zadanie jest monitorowanie czy praktyki i działalność finansowa nie jest sprzeczna z etyką islamską:

-zakaz finansowania przemysłu tytoniowego i spirytusowego, produkcji wieprzowiny, broni

-zakaz inwestycji w kluby nocne czy kasyna gry

- zakaz inwestowania w spółki produkujące prezerwatywy

5. Ubezpieczenie.
   Koncepcja oparta na solidaryzmie, odpowiedzialności i braterstwie wśród członków. Opiera się ona na charytatywnie zebranej puli funduszy, które są podstawą wzajemnej pomocy. Opiera się na poręczeniach za straty lub zniszczenia, które są składane przez grupę uczestników. Stąd jeśli którykolwiek członek ucierpi w katastrofie otrzyma pomoc finansową z funduszu.

Banki islamskie w swojej działalności opierają się na swoim kapitale oraz na dwóch głównych źródłach funduszy: lokatach zwykłych, które są wolne od ryzyka i tym samym nie przynoszą dochodów oraz na lokatach inwestycyjnych, które pociągają za sobą ryzyko straty, ale jednocześnie umożliwiają uzyskanie zwrotu z inwestycji. Wyróżnia się 4 typy rachunków depozytowych:

1. Rachunki bieżące- są rachunkami na żądanie, nie są oprocentowane i poza tą cechą nie różnią się niczym od odpowiedników w bankach konwencjonalnych. Jednak z punktu widzenia prawa islamskiego występują różnice pomiędzy ujęciem prawoznawczym (figh) banków. Według figh lokata na rachunku bieżącym jest traktowana jako zagwarantowana pożyczka udzielana bankowi przez deponującego. Są one możliwe do wypłacenia na żądanie. Wg banku lokata ta jest oparta na zasadzie al.-wadiah czyli zaufaniu. W związku z czym bank przyjmując fundusze chroni czyjeś dobro. Środki lokowane na rachunku nie są przedmiotem inwestycji dlatego deponujący nie uzyskuje żadnego wynagrodzenia.
   

2. Rachunki oszczędnościowe- są zbliżone do oferowanych przez banki konwencjonalne, jednak różnica jest taka, że oszczędzający nie zarabiają stałej kwoty. Wykorzystuje się tu różne metody prowadzenia rachunku. W niektórych bankach depozytariusze zezwalają bankom na zagospodarowanie zgromadzonych pieniędzy uzyskując przy tym gwarancję zwrotu pełnej kwoty środków pieniężnych. Drugą metodą jest traktowanie ich jako depozyty- qard hasan (łaskawa, dobra pożyczka) dla banku, w zamian za materialne lub niematerialne korzyści. Kolejna polega na połączeniu rachunku oszczędnościowego z inwestycyjnym. Ustala się mniej sztywne warunki dotyczące wycofywania wkładów i minimalnego salda rachunku w zamian za co osoba deponująca wyraża zgodę na inwestowanie części środków w relatywnie pewne i krótkoterminowe projekty. Dlatego są niższe stopy zwrotu i tylko z części wkładu stanowiącego średnią minimalnego salda na rachunku.
   

3. Rachunki inwestycyjne- lokaty na tych rachunkach wiążą się z uzyskiwaniem wynagrodzenia, a nie z bezpiecznym trzymaniem pieniędzy w banku. Ustalona jest minimalna kwota na koncie, lokaty są długoterminowe i deponujący może stracić część swoich środków finansowych jeśli bank poniesie straty w inwestycjach.
   

4. Specjalne rachunki inwestycyjne- są prowadzone na tych samych zasadach co rachunki inwestycyjne ale zazwyczaj kierowane do większych inwestorów i instytucji. Różnicą między tymi dwoma rachunkami jest przede wszystkim to, że specjalne dotyczą inwestycji w określone projekty. Co więcej inwestor może wybrać w jaki projekt bank ma inwestować. Okres inwestowania i stopa zwrotu są negocjowane indywidualnie w zależności od rodzaju projektu.

Instrumenty finansowe:

- Mudaraba- jest to kontrakt finansowy zawarty między bankiem a kapitało biorcą zarządzającym spółką. Bank zapewnia kapitał, a otrzymuje w zamian udział w zyskach, a w przypadku wystąpienia strat musi je pokryć z własnych środków.

Mudarabah w konstrukcji prawnej zbliżona jest do polskiej umowy spółki komandytowej, a także do umowy rachunku bankowego typu cash pool. W mudarabie bank udziela finansowania na projekt, który w ocenie banku może przynieść realny zysk. Udzielenie finansowania nie oznacza, że bank de facto daje pieniądze i nie interesuje się inwestycją. Bank aktywnie bierze w niej udział, albowiem umowa mudaraby zakłada współdziałanie dwóch wspólników mudariba i rabbul -mala. Mudarib z zasady jest „mózgiem” inwestycji i zarządza jej wykonaniem. Z kolei, rabbul - mal pełni funkcję dostarczyciela kapitału, który jednakże może wpływać na działanie mudaraby.

- Musharaka- ma podobny charakter do mudarabah, jedyna różnica to, że wszystkie zaangażowane w projekcie podmioty stawiają do dyspozycji potrzebny kapitał i uczestniczą w zarządzaniu. Wypracowany zysk lub straty są dzielone proporcjonalnie do wniesionego kapitału.

- Muzarah/Musaqah

Muzarah jest odpowiednikiem mudaraba w rolnictwie, a musaqah odpowiednik musharakah w sadownictwie




- Murabaha-
2/3 środków które są udostępnione przez banki islamskie kredytobiorcom trafia bo nich za pośrednictwem murabahah czyli kredytu ratalnego w którym bank jest pośrednikiem.

Kredyt, co warto podkreślić, jest pojęciem nieużywanym w bankowości islamskiej z uwagi na jego „odsetkowy charakter”. Islamski bank nie udziela kredytu, a jedynie wspiera klienta w sfinansowaniu danego przedsięwzięcia. Polega to na tym, że bank nabywa najpierw dobro , które chce kupić nabywca, dokonując płatności za dobro i odsprzedaje je klientowi według kosztu zakupu, powiększonego o marżę. Marża ma pokrywać koszty administracyjne i koszty ryzyka ponoszone przez bank, a dodatkowo zapewnia zysk. Klient otrzymując dobro zobowiązuje się do jednorazowego lub ratalnego uregulowania zobowiązania wobec banku

W murabasze, klient zwraca się do banku z intencją zakupu danego dobra np. domu. Bank nabywa dom po cenie X i następnie sprzedaje dom klientowi za cenę X + 200 000 PLN. Klient zna cenę domu i zna wysokość opłat pobranych z tego tytułu przez bank. Klient jest zobowiązany spłacić całą sumę bankowi, co może zrobić od razu albo ratami. Co warto podkreślić, bank islamski podobnie jak bank konwencjonalny przeprowadza weryfikację zdolności kredytowej klienta. Co podkreślają znawcy tematu, procedura weryfikacyjna jest jednym z istotnych elementów islamskiej transakcji bankowej, sprzyja bowiem wypracowaniu amanah pomiędzy stronami. Termin amanah oznacza zaufanie, zaufanie jest traktowane jako podstawa pozytywnych i trwałych relacji na linii bank - klient.

- Bai Bi-thamin Ajil

Finansowanie nabycia majątku z zastosowaniem odroczonej spłaty. Bank najpierw określa z klientem czas i sposób zapłaty, a następnie zakupuje określone aktywa, by móc je odsprzedać po ustalonej cenie (koszt majątku plus marża dla banku)

- Bai'salam

Finansowanie nabycia aktywów w przyszłości dotyczące przede wszystkim finansowania produkcji. Wartość kontraktu (dóbr) płacona jest w momencie zawierania, a dostawa następuje w późniejszym terminie. (głównie w produkcji rolnej- zapłata za plony z góry, dostawa po żniwach)

- Istisnaa- Istisna jest z powodzeniem wykorzystywana przy finansowaniu wielkich inwestycji typu np. budowa autostrad czy terminali gazowych. W takim przypadku bank oferuje finansowanie inwestycji, a pożyczkobiorca wnosi swoje know-how. W rezultacie powstaje np. autostrada wybudowana za pieniądze banku, a pożyczkobiorca zarabia na autostradzie pobierając przez ustalony czas opłaty. Co ciekawe, po ustalonym okresie pobierania opłat, właścicielem autostrady staje się finansujący czyli bank lub państwo.

- Ju'alah

Transakcje oparte na prowizji. Podobnie jak w istisnaa ale dotyczy usług.

- Ijara i Ijara wa Iqtina

Przeniesienie prawa do użytkowania własności na inną osobę w zamian za czynsz. W bai dochodziło do transferu własności. Własność pozostaje w rękach leasingodawcy, na koniec jednak okresu można negocjować zakup majątku. Dobrze znany produkt to również ijarah, który jest podobny do leasingu operacyjnego i jest często stosowany do finansowania zakupu samochodów osobowych. Polega na zakupie danej rzeczy np. samochodu przez bank i oddanie go w użytkowanie leasingobiorcy w zamian za uiszczenie uzgodnionych płatności ratalnych , które mogą się zmieniać w trakcie okresu eksploatacji.

Leasing operacyjny nie budzi zastrzeżeń natury religijnej u muzułmanów, zaś leasing finansowy może być zaakceptowany po spełnieniu koniecznych warunków. Ijara wa Iqtina dotyczy leasingu finansowego.

Ijarah stosuje się również do finansowania inwestycji mieszkaniowych:

• Klient wybiera na rynku nieruchomość i uzgania jej cenę,

• Bank kupuje nieruchomość ze swoich środków i oddaje ją w użytkowanie klientowi,

• Klient przez minimum 15 lat splaca w stałych ratach całą kwotę

• Nieruchomość jest zapisana w księdze wieczystej na nazwisko klienta ale jest w niej wpis o prawie banku do niej jako zastawie pożyczki.

• Klient płaci bankowi czynsz za korzystanie z nieruchomości

• Czynsz uwzględnia stopień spłaty kredytu zaciągniętego na nieruchomości

Klient może wykupić całą nieruchomość w dowolnym czasie.

- Ijara Thumma Al.-iqtina/Al.-bai'

Bank użycza majątku klientowi, który zobowiązuje się go kupić po określonym czasie. W momencie gdy suma obciążeń czynszowych zrówna się z wartością majątku, własność przenoszona jest na klienta

- Qard Hasan

Dobroczynna pożyczka- kredyt zero-kosztowy. Pożyczający jest zobowiązany do oddania całej kwoty pożyczki i dodania marży według własnego uznania. Pożyczający może również korzystać z innych usług banku jak i finansowego czy moralnego wsparcia zapewnianego przez bank. Kontrakt zawierany jest na krótki czas. Wykorzystywana jest ona głównie przez instytucje charytatywne lub oferowana osobom w potrzebie.

- Sukuk odpowiedniki papierów dłużnych . Obligacje emitowane przez spółki (commercial papers). Pierwsza emisja przeprowadzona została przez rząd Malezji w 2002 roku. Muszą one być zgodne z zasadą Szariatu, który zakazuje wypłaty odsetek. Zamiast odsetek inwestorzy mogą nieodpłatnie korzystać z niematerialnego majątku emitenta.

- Jedyną formą oszczędzania w bankach islamskich jest depozyt od którego nie wypłaca się odsetek. Depozyty te są zwracane na żądanie klienta, jedynym celem dla którego pieniądze są przynoszone do banku są względy bezpieczeństwa. Bank może zdeponowane pieniądze wykorzystywać do finansowania różnych projektów, dlatego zachęca do przynoszenia pieniędzy różnymi nagrodami. Deponenci mogą też otrzymać od banku krótkoterminowe nieoprocentowane pożyczki, pokrywając koszty administracyjne związane z ich udzieleniem.

Osoby które znajdują się w złej sytuacji materialnej mogą liczyć na pożyczkę osobistą bez opłat, która jest na cele zdrowotne lub edukacyjne.

Marketing islamskich produktów finansowych musi być zgodny z prawem Shariatu tj. wyklucza reklamowanie kredytów z oprocentowaniem. Reklama banków i produktów jest prowadzona w niewielkim zakresie. Mimo małej sieci dystrybucji, sprzedaż w bankach islamskich stale wzrasta; rozwój Internetu spowodował wprowadzenie e-bankingu, który jest szczególnie przydatny dla kobiet z tradycyjnych rodzin islamskich. Nowym kanałem dystrybucji mającym szanse dynamicznego rozwoju są usługi finansowe w bankomatach.

Wady/ograniczenia, a zarazem wyzwania przed jakimi wciąż stoi bankowość islamska:

- brak wystarczającej ilości wykwalifikowanego personelu

- brak uniwersalnych standardów rachunkowości i analizy kredytowej

- nie wiadomo jak powinna wyglądać relacja pomiędzy bankami islamskimi a bankiem centralnych i/lub innymi bankami konwencjonalnymi

- brak jednolitości w zasadach religijnych wyznawanych przez poszczególne kraje muzułmańskie (niektóre kraje przyjmują prawo świeckie zamiast religijnego)

Podsumowanie:

Banki islamskie oraz te konwencjonalne charakteryzują się podobnym sposobem działania. Wiele produktów również, które są oferowane przez bankowość islamską działa na zasadach stworzonych przez konwencjonalnych finansistów. Różnicą występującą pomiędzy tymi koncepcjami jest podłoże ideologiczne. Kluczowym argumentem islamskiej społeczności jest optymalne wypełnienie humanitarnymi zasadami, jakimi są pełne zatrudnienie, zaspokojenie potrzeb ludzkich, sprawiedliwa dystrybucja dochodów i bogactwa oraz stabilność gospodarcza. Ponadto łatwy dostęp do kredytu może spowodować życie ponad stan, co wzmacnia makroekonomiczną nierównowagę i finansową niestabilność oraz ogranicza zasoby dostępne do zaspokojenia potrzeb i realizacji produktywnych inwestycji.

Banki islamskie z założenia nie mogą powiększać wirtualnie zapasów gotówki ani inwestować na rynkach kapitałowych (na obracaniu samym pieniądzem nie można przecież zarabiać). Ich celem inwestycyjnym jest realna sfera gospodarki. Myślą przez pryzmat europejskiej czy amerykańskiej bankowości, takie działanie przynosi dużo mniejszą stopę zwrotu i zdecydowanie pomniejsza możliwości osiągania zysku przez bank. Z drugiej strony islamskie instytucje finansowe zamiast spekulować, przyczyniają się do rozwoju lokalnych gospodarek i zarządzając pieniędzmi mieszkańców danego regionu, wspólnie go rozwijają. Działanie to, choć znacznie zmniejsza zysk i banki ponoszą wysoki koszt alternatywny, jest zgodne z szariatem i wnosi wiele korzyści dla gospodarki.

Bibliografia:

1. „Marketing w enklawach finansowych” Piotr Masiukiewicz Wyd. Difin Warszawa 2007.

2. „Bankowość międzynarodowa” Eugeniusz Gostomski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,Gdańsk

3. „Wybrane instrumenty islamskiego rynku finansowego”, Krzysztof Borowski, [W:] „Problemy rozwoju rynku finansowego w aspekcie wzrostu gospodarczego”, Wyd. UMCS, Lublin 2007

4. „Bankowość islamska i jej wybrane produkty kierowane do małych średnich przedsiębiorstw”, Jacek Adamek, [W:] „Problemy rozwoju rynku finansowego w aspekcie wzrostu gospodarczego”, Wyd. UMCS, Lublin 2007

5. „Finanse islamskie- wybrane zagadnienia bankowości islamskiej i islamskich rynków akcji”, Jerzy Nowakowski, Krzysztof Borowski, [W:] „Problemy rozwoju rynku finansowego w aspekcie wzrostu gospodarczego”, Wyd. UMCS, Lublin 2007

6. „Bankowość islamska”, Małgorzata Łaszczyk, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2009

Cena zakupu

Cena zakupu

Przeniesienie własności

Kupujący

Bank islamski

Sprzedający

---