PRAWO OSOBOWE
1.Zdolność prawna i jej wymogi:
Zdolność prawna (podmiotowość prawna) - jest to zdonlość do tego, by być podmiotem praw i obowiązków. Zdolnośc prawną ma zatem ten, kto może być np. właścicielem, wierzycielem, dłużnikiem itp. W nomenklaturze prawniczej, ten kto ma zdolność prawną zwie się osobą. W prawie cywilnym istnieją dzisiaj dwa rodzaje osób : osoby fizyczne i osoby prawne. Osobą fizyczną jest człowiek, natomiast prawną jest przedmiot niefizyczny, wyposażony przez prawo w zdolność prawną niezbędną do realizacji jego celów.
W prawie rzymskim pełną zdolnośc prawną warunkowały trzy czynniki (tzw. status)
- wolność -> status libertatis
- obywatelstwo -> status civitatis
- stanowisko w rodzinie -> status familiae
2.Początek i koniec osobowości fizycznej.
Osobowość fizyczna człowieka rozpoczyna się w zasadzie od jego urodzenia, ale w prawie rzymskim od urodzenia rozpoczyna się tylko u osób wolnych - niewolnicy jej nie mieli. Zdolność prawna zależała od trzech wspomnianych czynników. Pełną zdolnośc prawną miał ten, kto posiadał status libertatis, civitatis i familiae - czyli wolny obywatel rzymski, będący osobą sui iuris. Osoby alieni iuris miały osobowość prawną ograniczoną.
Pewne prawa (np. prawo do spadku) można było zastrzec już dla płodu w łonie matki (nasciturus). Dla ochrony jego praw można nawet było ustanowić specjalnego kuratora. Nowonarodzony stawał się podmiotem owych praw tylko wtedy, jeśli rodził się żywy. Niemowlę musiało mieć oczywiście postać ludzką. Nabycie zdolności prawnej przez noworodka mogło miec ogromną doniosłośc prawną, zwłaszcza na gruncie prawa spadkowego.
Osobowość człowieka kończyła się z chwilą jego śmierci. Z uwagi jednak na specyfikację konstrukcji zdolności prawnej w prawie rzymskim, zmiany w tej dziedzinie mogły nastąpić jeszcze za życia człowieka, a mianowicie przez utratę lub zmianę w obrębie jednego z trzech statusów. Stosownie do tego rozróżniało się trzy rodzaje "umniejszenia" (deminutio) osobowości człowieka:
-capitis deminutio maxima - zachodziła gdy podmiot tracił wolność,
-capitis deminutio media - gdy tracił obywatelstwo rzymskie,
-capitis deminutio minima - gdy zmienił swe stanowisko w rodzinie.
3. Status libertatis
Według Gaiusa najważniejszym podziałem w prawie osobowym był podział na ludzi wolnych i niewolników. Ludzie wolni dzielili się zas na "wolnourodzonych"(ingenui) i "wyzwoleńców" (libertini).
Niewolnik nie był traktowany jak podmiot ale jak przedmiot prawa. Zatem niewolnik nie mógł być właścicielem, anie wierzycielem, ani też podmiotem w sferze prawa familijnego, nie mógł pozwać ani być pozwanym. Właściciel miał wobec niewolnika prawo życia i śmierci.
Pożycie niewolnika z niewolnicą, a nawet z osobą wolną nie było uważane za małżeństwo, lecz za stan faktyczny zwany concuberium. Dzieci zrodzone z takiego związku były również niewolnikami i należały do właściciela matki.
Właściciel niewolnika mógł mu przekazać część swego majątku pod zarząd jako tzw. peculium, ale majątek oraz uzyskiwane z niego pożytki stanowiły własność właściciela niewolnika.
Obok osób wolnych i niewolników istniała kategoria osób półwolnych. Były to osoby formalnie wolne, ale ich wolność nie była jednak pełna. Ich stanowisko zbliżone było do stanowiska niewolników. Do tej kategorii zaliczani byli:
a) dłuznicy poddani egzekucji osobistej (addicti)
b) najemni gladiatorzy,
c) przedsiębiorcy poddani surowej dyscyplinie,
d) osoby wykupione z niewolni nieprzyjacielskiej, a także personae in mancipio - dzici sprzedane przez swoich ojców osobom postronnym w specyficzny stan zależności (tylko na terenie państwa), oraz coloni - drobni dzierżawcu gruntów rolnych, poczatkowo wolni, ale w okresie dominatu trwale przywiązani do ziemi.
4.Powstanie niewoli.
Niewola była stanem dziedziczym, przechodzącym na dzici przez matkę. Urodzenie się z matki niewolnicy, było jednym ze sposobów powstania niewoli. Jeżeli jednak podczas ciąży matka choćby na chwilę odzyskała wolność, dzicko rodziło się wolne.
Innym sposobem popadnięcia w niewolę było:
- wzięcie w niewolę nieprzyjacielską w wyniku działań wojennych. W ten sposób tracił wolność także obywatel rzymski, który popadł w niewolę nieprzyjacielską,
- sprzedaż w niewolę Trans tiberim niewypłacalnego dłużnika,
- sprzedaż w niewolę dezerteró i osób uchylających się od spisu obywatelskiego,
- niewolnikami staeali sie skazani na ciężkie roboty w kopalniach, lub na walkę ze zwierzętami.
Na podstawie Serdus Consultum Claudianum z roku 52 n.e. kobieta wolna, która utrzymywała stosunki z cudzym niewolnikiem bez zgody jego właściciela stawała się sama niewolnicą tego właściciela.
5.Położenie prawne niewolników:
Niewolnik to servus, mancipium, lub po prostu homo, niewolnica - ancilla. Właściciel niewolnika to jego pan - dominus, a jego władza nad niewolnikiem zwie się potestas.
Niewolników w prawie rzymskim traktowano jak rzeczy. Był to instrument vocale. Właściciel miał nad niewolnikiem vitae nescique potestas, a więc władzę życia i śmierci.Niewolnik był przedmiotem obrotu gospodarczego, w związku z czym jego właściciel mógł z nim zrobić, co chciał (sprzedaż, oddać w najem, zapisać w testamencie).
Związki pomiędzy niewolnikami nie były małżeństwem. Związki takie nazywały się concubernium - także jeśli chodziło o związk mieszane (np. niewolnik + osoba wolna = concubernium). Dzieci zrodzone z takiego związku zawsze byly własnością (niewolnikami) właściciela matki.
Niewolnik nie mając zdolności prawnej nie mógł mieć prawnie swojego majątku. Przez swoje działania mógł tylko skutecznie nabywać, polepszać sytuację swojego pana. Nie mógł jej pogarszać, gdyż za zobwiązania zaciągnięte przez niewolnika, właściciel - wg ius cilvile - nie odpowiadał. Niewolnik zaciągał zobowiązania naturalne. Właściciel odpowiadał natomiast za przestępstwa swoich niewolników - w formie odpowiedzialności noksalnej.
Niewolnicy nie mieli żadnych praw publicznych.
6. Sposoby wyzwalania niewolników.
Wyzwolenie to manumissio. Właściciel mógł w ramach swoich uprawnień wyzwolić niewolnika. Na skutek wyzwolenia niewolnik mógł się od razu stać obywatelem rzymskim, jeżeli został wyzwolone przez obywatela rzymskiego za pomocą jednego z uznawanych przez ius civile sposobów wyzwolenia, czyli w sposób formalny poprzez:
- manumissio vindicta - wyzwolenia dokonywał właściciel przed organem władzy państwowej (najczęściej przed pretorem) i za jego aprobatą,
- manumissio censu - wyzwolenie polegało na wpisie dotychczasowego niewolnika ( z upoważnienia właściciela) na listę obywateli przy okazji spisu obywatelskiego dokonywanego co 5 lat przez cenzorów,
- manumissio testamento - było to nadanie wolności w testamencie, a więc po śmierci właściciela.
Dyspozycja testamentowa mogła zawierać różną treść:
a) wyzwolenie mogło nastąpić bezpośrednio po otwarciu testamentu.
b) wyzwolenie mogło być uzależnione od spełnienia określonego warunku przez niewolnika,
c) ostatnim sposobem wyzwolenia był sposób powierniczy - sporządzający testament nakładał na osoby obdarowane obowiązek wyzwolenia wskazanych niewolników.
- manumissio ecclesia chrześcijański sposób wyzwolenia przed biskupem i zebraną gminą wyznaniową.
Wyzwolenie według prawa pretorksiego - zdarzało się, że niewolnik był wyzwolony w sposób nieformalny - inter amicos, lub per epistulam. Wyzwolony w taki sposób pozostawał nadal w świetle ius civile niewolnikiem, chociaż formalnie korzystał z wolności. Wyzwolonych w taki sposób ochraniali pretorowie, odmawiając właścicielom prawa do ponownego wtrącenia nieformalnie wyzwolonych w stan niewoli. Byli to "wyzwoleńcy prawa pretorskiego". Ich sytuację prawną unormowała lex lunia Norbana z 19r. n.e. nadając im uposledzone stanowisko Latynów - Latyni Juniańscy. Odtąd Latyn żył jak wolny, ale po jego śmierci jego majątek wracał do właściciela, który dokonał wyzwolenia.
7. Stanowisko prawne wyzwoleńców:
Wyzwoleniec nazywał się libertus albo libertinus. Obywatelem rzymskim stawał sie tylko wyzwolnony przez obywatela w sposób formalny. Wyzwoleniec Latyna stawał się Latynem, perygryna - perygrynem.
Wyzwoleńcy wszystkich kategorii byli upośledzeni w sferze prawa publicznego jak i prywatnego. Wyzwoleńcy - obywatele nie mili dostępu do ius honorum - dostępu do urzędów republikańskich. W sferze pawa prywatnego nad wyzowleniem ciążyło prawo patronatu (ius patronatus). Z mocy prawa patronem stawała się osoba wyzwalająca, wobec której libertinus miał określone obowiązki. Przedewszystkim zobowiazany był do świadczenia bezpłatnych usług, które przyrzekał jeszcze przed wyzwoleniem. Ciążył na nim również obowiązek alimentacyjny wobec patrona.
Wyzwoleniec winien również okazywać patronowik posłuszeństwo i uległość, co w prawie przejawiało się tym, iż nie mógł pozywac patrona do sądu bez zgody pretora, a skarg informujących nie mógł w ogóle wytaczac przeciw niemu.
Patron też dziedziczył po wyzwoleńcu, który nie zostawił najbliższych dziedziców, ani testamentu.
Najgorsza była sytuacja wyzwoleńców zaliczanych do perigrini dediticii. Były to osoby, które przed wyzwoleniem były karane, lub wykorzystywane do igrzysk cyrkowych. Nie mogli oni nigdy stać się obywatelami rzymskimi. Co więcej - nie mogli się osiedlać w Rzymie , ani w stumilowym okręgu naokoło Rzymu.
8.Status cititatis (stanowisko prawne obywateli rzymskich):
W starożytności obywatelstwo miało istotny wpływ na zdolność prawną, ze względu no obowiązujacą wówczas zasadę osobowości prawa. W myśl tej zasady, każdy obywatel rządził się prawem tej gminy czy civitas, do której należał.
W starożytnym Rzymie istniały trzy zasadnicze kategorie mieszkańców: obywatele rzymscy (cives Romani), Latynowie (Latini) i cudzoziemcy (peregrini).
Gospodarzami prawa rzymskiego byli obywatele rzymscy, w związku z tym mieli szerokie uprawnienia w sferze prawa publicznego. Posiadali aparat władzy w swoich rękach. Sprawowali urzędy (ius honorum), brali udział w głosowaniu na zgromadzeniach ludowych (ius suffragii), służyli w legionach. Obywatele posługiwali się własnym ius civile. W sferze prawa prywatnego tylko obywatelom mogła przysługiwać władza ojcowska oraz to że tylko oni mogli zaiwerać iustum matrimonium.
Obywatelem stawało się przez urodzenie z rodziców - obywateli. Latynowie mogli stać się obywatelami na mocy ius migrandi (przez osiedlanie się w Rzymie). Do nadania obywatelstwa prowadziło także wyzwolenie niewolnika przez obywatela. Na mocy lex lulia i lex Plautia Papira (z 90 i 89r. p. n. e.) obywatelstwo uzyskali wszyscy wolni mieszkańcy Italii - Latynowie. Perygrynii obywatelstwo uzyskali w wyniku edyktu cesarza Karakalii - Constituto Antoniniana - z 212r. n. e. Pozostali (Latini luniana, perigrini dediticii) obywatelstwo uzyskali dopiero za Justyniana.
Kolejną kategorią mieszkańców byli Latynowie. Byli to mieszkańcy Lacjum - równiny sąsiadującej z Rzymem. Mogli oni zawierać związki małżeńskie z Rzymianami (conubium), brać udział w czynnościach prawnych dostępnych dla obywateli (commercium), korzystać z uzrądzeń rzymskiego prawa spadkowego (testament factio). Istaniało kilka kategorii Latynów:
a)Latyni dawni (właściwi) - Latini veteres,
b)Latyni coloniari (mieli mniejszy zakres uprawnień od tych wcześniejszych)
c)Latyni juniańscy
Trzecią kategorię mieszkańców stanowili pozostali wolni mieszkańcy, którzy nie byli obywatelami, ani Latynami, nazywali się perigrini - czyli "cudzoziemcy". Perigrini cerate civitatis przyjęli zwierzchnictwo Rzymu, ale mieli nietkniętą własną organizację lokalną. Nie mieli w Rzymie praw politycznych, ani tez dostępu do rzymskiego prawa prywatnego. Korzystali ze swojego prawa oraz z rzymskiego ius gentum. W gorszej sytuacji byli perigrini dediticii, pochodzący z obszarów podbitych, które musiały zdać się Rzymowi na łaskę i niełaskę. Ich organizacje lokalne zostały zniszczone. Mieli dostęp do ius gentum.
9. Status familiac
Obywatel rzymski mógł być albo osobą nie podlegająca niczyjej władzy, czyli sui iuris, albo też podlegającą władzy męskiego zwierzchnika familii, czyli osobą alieni iuris. Pełna zdolność prawną miała tylko osoba sui iuris, a jesli była płci męskiej, to bez względu na jej wiek nosiła miano pater familias.
Zdolnośc prawna osób alieni iuris niezależnie od ich wieku, była ograniczona ze względu na brak czynnej zdolności majątkowej. Cokolwiek te osoby nabywały, stawało się własnoćią ich zwierzchnika familijnyego.
Wśród osób alieni iuris szczególną pozycję zajomwał filius familias - dojrzały syn pozostający pod władzą ojcowską. Pozbawiony był czynnej zdolności majątkowej, ale miał bierna zdolność majątkową, tzn. mógł być podmiotem zobowiązań ważnych wg. ius civile.
10. Cześć obywatelska i jej uszczuplenie.
Cześć obywatelska (existimatio) miała niemały wpływ na sytuację prawna człowieka wolnego. Infamia - umniejszenie czci obywatelskiej, a więc uszczerbek na pełnej wartości jednostki w społeczeństwie. Takie uszczuplenie czci przewidywały zarówno ustawy, jak i edykt pretorski.
Stróżem czystości obyczajów był też cenzor, który w przypadku nagannego zachowania obywatela, mógł go napiętnować notą cenzorską. Infamia mogła dotykac osobę z mocy samego prawa, jesli jej postępowanie zasługiwało na dezaprobatę społeczną, ze względu na wykonywane zajęcie albo złe prowadzenie.
Infamia mogła być też rezultatem wyroku zasadzającego z tytułu tzw. actiones famosae. Należały do nich: actio furti, actio vi bonum naporum, actio iniuriarum, actio doli, actio depositi, actio pro socio, actio accusatio suspecti tutoris oraz inne.
Osoby dotknięte infamią(personae infames) nie mogły sprawować opieki, składać zeznań przed sądem, występować w charakterze zastępcy procesowego, wnosić pewnych skarg, a nadto dotknięte były innymi ograniczeniami.
Inna postać ujmy czci obywatelskiej zwana była turpiduto. Piętnowanie tą cechą (persona turpi) należało raczej do swobodnej oceny sędziego.
11. Zdolność do czynności prawnych:
Zdolność do czynności prawnych jest to zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych kształtować sytuację prawną własną, lub innych osób.
Zdolność do czynności prawnych w prawie rzymskim ograniczały cztery czynniki: płeć, wiek, stan umysłowy, marnotrastwo:
Płeć- niewiasty według prawa rzymskiego po wyjściu w wiek dojrzały nadal były ograniczone w zdolności do czynności prawnych. Czynności te musiały podejmować za zgodą swych opiekunów.
Wiek - według tego kryterium uformowały się cztery kategorie osób:
- infantes - dzieci do lat 7. Były to osoby nie umiejące posługiwac się mową przy czynnościach formalnych. Działania dzieci nie miały znaczenia prawnego.
- Impuberes - niedojrzali powyżej 7 roku życia. U chłopców do 14 lat, u dziewczyn do 12 lat. Niedojrzali nie mogli zawrzeć małżeństwa ani sporządzić ważnego testamentu. Mogli natomiast przyjmowac przysporzenia.
- Minores viginti quinqe annis - dojrzali poniżej 25 roku życia. Ich czynności prawne były formalnie ważne, ale system prawny chronił ich przed szkodliwymi skutkami przedwczesnej swobody działania, przed stratami majątkowymi spowodowanymi brakiem doświadczenia, lub lekkomyślnością.
- Minor Puberes - dojrzali powyżej 25 roku życia. Mieli oni zdolność do czynności prawnych bez ograniczeń, chyba że ograniczenia wynikały z ich stanu umysłowego.
Stan umysłowy i marnotrastwo. Ograniczeniom zdolności do czynności podlegali także furiosi i prodigi:
- umysłowo chory (furiosus) - jego czynności prawne były bez znaczenia, ponieważ nie miał rozeznania tego, co czyni. Czynności prawne podejmowane przez niego w okresie przerw w chorobie były ważne. Majątkiem chorego zarządzał specjalny kurator.
- marnotrastwo (prodigus) - można mu było odebrać majątek dziedziczony po przodkach, jeżeli majątek ten trwonił i w ten sposób narażał swą rodzinę na ubóstwo. Nie mógł umniejszać majątku, mógł dokonywac tylko czynności przysparzających.
12. Osoby prawne:
Osobami prawnymi w prawie rzymskim były:
a) związki osób - korporacje (universitatis), stowarzyszenia (sodalitates), gminy (muncipia)
b) masy majątkowe - fundacje, którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość prawną.
Korporacje w Rzymie znane już były w okresie obowiązywania Ustawy XII Tablic, ale wówczas miały one charakter wyłącznie prywatny. Sama nazwa państwa rzymskiego z okresu republiki wskazuje na to, że pojmowano je jako związek obywateli (populus Romanus). Państwo to miało z dawien dawna majątek odrębny od majątku obywateli. Z racji tego majątku państwo prowadziło oczywiście działalność gospodarczą i przy tym wchodziło także w stosunki prawne z poszczególnymi obywatelami. Jednakże państwo rządziło się tylko normami prawa publicznego. W okresie pryncypatu nastąpił rozdział majątku publicznego. Część wpływów państwowych miał do dyspozycji cesarz - fiscus, reszta należała do dyspozycji senatu.
Związkami osób były też gminy (muncipia, civitates). Spełniały one funkcje publiczne, ale nadto miały też własne majątki, rozwijały działalność gospodarczą.
To samo odnosi się wreszcie do licznych stowarzyszeń (collegio, sodalitates, sodalicia), które skupiały zespoły osób związanych ze sobą, np. wspólnotą zamieszkania, zawodu, czy kultu religijnego.
Masy majątkowe - fundacje występowały w dwojakiej postaci:
- fundacje niesamodzielne (wcześniejsze) - były to wartości majątkowe powierzane gminom, stowarzyszeniom albo osobom prywatnym z obowiązkiem obracania ich na określone cele, np. na utrzymywanie sierot (tzw. fundacje alimentacyjne),
- fundacje samodzielne - odrębn majątki zarządzane przez specjalnie do tego powołane organy. Taki charakter miały też zakłady kościelne (kościoły, klasztory).
Reasumując, Rzymianie nie stworzyli ogólnej teorii osób prywatnych. Z praktycznymi problemami udziału fundacji i korporacji w obrocie prawnym radzono sobie bez większych trudności. Początkowo tylko gminy, a potem także uznane stowarzyszenia dopuszczono do udziału w procesie cywilnym(oczywiście ich przedstawicieli). Zdolność prawna korporacji o fundacji ograniczała się w zasadzie do uprawnień i obowiązków majątkowych. W wąskim zakresie dopuszczano gminy i stowarzyszenia do otrzymywania przysporzeń spadkowych po osobach fizycznych. Natomiast gminy mogły wyzwalać niewolników i sprawować nad nimi prawo patronatu.
13. Postliminium
Jeńcy wojenni stawali się zawsze niewolnikami. W ten sposób niewolnikiem mógł sie stać nawet obywatel rzymski, ale przed konsekwencjami capitis deminutio maxima chroniły go dwie fikcje:
-jeżeli jeniec powrócił z niewoli, jego prawa jako człowieka wolnego odżywały na podstawie tzw. ius postliminii - "prawa powrotu" do poprzedniego miejsca zamieszkania i poprzedniej sytuacji prawnej ( postliminium ->"porót poza próg", od limen - próg, granica). Gasły jedynie stosunki oparte na faktach niemożliwych do pogodzenia z faktem niewoli, a mianowicie małżeństwo i posiadanie.
-jeżeli natomiast Rzymianin zmarł w niewoli, to na podstawie lex Cornelia przyjmowano fikcję, że śmierć nastąpiła w chwili popadnięcia w niewolę. W ten sposób można było dziedziczyć po nim jak po człowieku wolnym.