Weber-Kozińska M. Górnictwo kamienne. [w] Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich, red. J. Pazur, t. 1, Katowice 1960, s. 175-198.
Surowiec i jego eksploatacja od X do XV w.
Górnictwo kamienne wiąże się przede wszystkim z budownictwem monumentalnym. Eksploatowano złoża granitów, wapieni i piaskowców oraz zbierano kamienie polodowcowego pochodzenia (głównie na Niżu). Materiał narzutowy stosowano jako zasadniczy materiał w budownictwie od X do XIII w. Wraz ze wzrostem zapotrzebowania na odpowiedni kamień doszlo do powstania ośrodków kamieniarskich, które grupowały się na pd. - Karpaty, krakowskie, świętokrzyskie, lubelskie i Śląsk.
Granity:
Masyw Strzegomia i Sobótki
- granit biało-szary
- odporny, podatny na polerowanie
Masyw Strzelina
- jasno-szary o bladoniebieskim odcieniu, gęstonakrapiany czarnymi kryształkami
Karkonosze
- różowe, czerwone
Piaskowce:
Góry Świętokrzyskie
- wiśniowe i różowe w okolicy Wąchocka i Suchedniowa
- kremowe w okolicach Kunowa (piaskowiec dolski)
- jasnoszare, żółtawe - piaskowiec szydłowiecki
Śląsk
- kamieniołomy kłodzkie - dobrej jakości, różne barwy i ziarnistość
- okolice Bolesławca i Złotoryi - drobnoziarniste
Karpaty
- szare z odcieniem niebieskawym lub zielonkawym
Brzeżna koło Konina
Wapienie:
Wapienie lekkie - porowate i łatwe w obróbce:
- pińczowskie
- górno-jurajskie
Wapienie skaliste - trwalsze, jasnokremowe
- okolice Krakowa
- Wyż. Lubelska
Już w tym okresie kamieniołom musiał spełniac warunki:
znaczna bloczność, aby muc wykonać np. kolumny
łatwy dostęp do jednorodnego surowca
odpowiedni wytrzymałość - bez rys itp.
odpowiedni wytrzymałość i zalety techniczne
dostęp do transportu
W XII-XIII w. uruchamiano kamieniołomy lokalne na doraźne potrzeby. W XIV w. działały wędrowne strzechy kamieniarskie.
Ośrodki kamieniarskie od XVI do XVIII w.
Renesans jest okresem przelomowym:
nowe gatunki skał (marmury)
wychodzą z użycia skały twarde, a powszechne są miękkie wapienie
nowe techniki obróbki
powstają duże warsztaty kamieniarskie przy kamieniołomach
Marmury wydobywano w ośrodkach: krakowskim (Dębnik), świętokrzyskim (Chęcińskie) oraz dolnośląskim.
Marmury pokładowe:
- najpospolitsze
- wzorzyste
Marmury żylowe:
- rzadsze
- barwne użylenie
W pierwszej fazie renesansu eksploatowano przedewszytkim miękkie wapienie zwł. Pińczowskie. Transportowano je Nidą i Wisłą. Drugim ośrodkiem był Trzonów.
W 1 ćwierci XVI w rozpoczyna się eksploatacja piaskowca w rejonie Myślenic i Dobczyc. Ok. 1600 największą role w Górach Świętokrzyskich zaczyna odgrywać Kunów i Doły Biskupie.
Na przełom XVI/XVII w. przypada otwarcie kamieniołomów marmurów w Dębniku (czarne) i Chęcinach (różnobarwne).
Kamieniołomy są często w rękach włoskich.
Największy rozkwit kamieniołomów to ostatnie lata XVI i 1 poł. XVII w. Wraz z okresem zubożenia spowodowanym wojnami wiele ośrodków zamiera.
Czarny marmur z Dębnika popularny jest w okresie baroku w całej Rzplitej. Z rąk Włochów przejmują kamieniołom karmelici. Również marmury Chęcińskie odgrywają w baroku niemałą rolę. W baroku rozszerzają swoją działalności kamieniołomy kunowskie. Nasila się wydobycie gipsu.
Technika i organizacja produkcji.
Występowały kamieniołomy stokowe (łatwiejsze w eksploatacji) i nizinne. Przez wieki stosowano proste metody (łom, kilof, kliny). Praca wymagała skoordynowania.
Poszukiwanie polegało na badaniu odkrywek i pytaniu ludności. Wydobyty tytułem próby kamień musiał przeleżeć pod gołym niebem przez zimę. Kamień musiał spełnić różne wymagania techniczne i estetyczne.
Po wybraniu terenu usuwano ziemie i zwietrzaną skałę - roboty odkrywkowe. Następnie zakładano tarasy w kamieniołomie.
Bloki odspajano za pomocą klinów - żłobiono w górnej części równoległy do krawędzi ścian wrąb i umieszczano w nim kliny i uderzano młotami. W powstałą szczelinę podsuwano łomy i odspajano blok. Rozspajano kamienie też za pomocą ognia i wody (archaiczny sposób). Stosowano też piłę zębatą. Przy piłowaniu piłą bez zębów polewano szczelinę wodą i wsypywano piasek.
Organizowano się w cechy lub przedsiębiorstwa (królewskie, dworskie i mieszczańskie). Prości górnicy nie wchodzili w skład organizacji cechowych.
1